Üsyan!..
Məbədlərə, qalpaqlara, çarĢaflara üsyan!
ġaĢqınlığa yox zərrəcə imkan.
Hər fəlsəfə, qanun dəyiĢirkən,
Bir nöqtədə dursan da, düĢünsən,
1
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 574.
221
Məğbər yapacaqlar gəmiyindən
1
.—
— deyə eli, obanı yeni həyata, yeni mədəniyyət uğrunda
mübarizəyə səsləyir. Məscid və məbədlər məktəblərə,
kitabxanalara çevrilir, əsrlərcə işıtlı dünyaya həsrət qalan
qızlar, qadınlar qara çadralarını atıb, yeni həyatın axınına
qovuşurlar.
Bu yeniliklər köhnə başlarda, altı üstünə çevrilmiş
köhnə cəmiyyət, köhnə əxlaq tərəfdarlarında kin-qəzəb
doğurur. Onlar tarixin bu hərəkətinin qabağını almaq
istəyirlər. Bu mübarizədə biz Azəri yeni nəslin sırasında
görürük.
O,
köhnələrin xam xəyallarını nifrətlə
damğalayıb, yeni həyat quranların sağlam məfkurəsini
qəbul edir:
...Bu gün gəncliyə baxsan
Bir sel kimi hər an,
Sağlam, yeni məfkurələr izlər.
...Onlardakı qüdrət və məharət
Er-gec verəcək xalqa səadət.
Onlar mədəniyyətlə günəĢlər yaxacaqlar.
KeçmiĢlərə üstdən baxacaqlar.
...Onlar güləcək, güldürəcəklər,
Bizdən daha xoĢ gün görəcəklər
2
.
(―Üsyan‖.)
Başqa bir yerdə Azər yenə köhnəpərəstlərin yeniliyə
müqavimət göstərdiklərini, inqilabçı gənclərdən şi-
kayətləndiklərini gördükdə onları — qorxu, zillət bay-
quşları, həyata artıq bir yük olan, ―günü keçmiş nə-
sihətçilər‖ adlandırıb rədd edir, gəncliyə müraciətlə
deyir:
1
Yenə orada, səh. 640. ―Üsyan‖ adlı hissə.
2
H. C a v i d . SeçilmiĢ əsərləri, səh. 641-642.
222
Əsrin yavruları olun — ...əvət, ancaq cəsarət,
Ancaq çəlik qollar verir insanlara səadət.
...Artıq yetər, evimizin çəpərini aĢmalı,
Qartal kimi geniĢ, əngin üfüqlərə qoĢmalı.
...Cahan igid ərlərindir, qorxan gözə çöp düĢər.
NəĢəsiz bir ömrü ancaq mübarizə güldürər
1
.
(―Dəniz kənarında‖.)
Dastanın bir ayrı parçasında biz Azəri gözəl səsi olan,
lakin köhnə adət-ənənələrə əsir olub öz istedadını
cəmiyyətdən gizlədən, bəxtə, taleyə inanan, sadəlövh
Azərbaycan qızı Səlma ilə görürük. Azər öz ağıllı
nəsihətləri ilə Səlmanı köhnə fikirlərdən ayırıb, onu
əməyə, yeni həyata çağırır, ona yeni dünyanın yollarını
nişan verir:
Dedi Azər: Nə çıxar keçmiĢdən,
Fəzlə bəhs etməyəlim bir heçdən.
Varsa ən doğru həqiqət, o ―bu gün!‖
2
(―Səlmanın səsi‖.)
Çox çəkmir ki, minlərcə başqaları kimi yeni həyat
Səlmanı da öz qoynuna alır. İndi onun səsi incəsənət
evlərindən yüksəlir. Yüzlərcə tamaşaçı onu alqışlayır,
güllər, çiçəklərlə qarşılayır. Qoca Azər də onların
sırasındadır. Səlmanın bu xoşbəxt günündə Azər onu
təbrik edirkən Azərbaycan qızına bu səadəti bəxş edən
inqilabın qüdrətini də başa salmağı özünə borc bilir:
...Təbrik edəyim gəl səni mən,
Sana nərdən bu səadət bilsən?
DüĢün əvvəlki səfalət dəmini!
1
Yenə orada. 628-629.
2
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 637.
223
Ġnqilab atəĢi parlatdı səni.
Ġnqilab açdı sənin Ģəhpərini...
1
(―Səlmanın səsi‖.)
1927-ci ildə nəşr edilən bu parçanı Cavid Oktyabr
inqilabının ildönümünə həsr etmiş, epiqraf olaraq
―Oktyabr üçün‖ sözlərini yazmışdı.
Azər yalnız yeni həyatın nailiyyətləri ilə fərəh-
lənmək, cəmiyyətin irəli gələn qüvvələrini alqışlamaqla
kifayətlənmir. O, geridə qalanları, gənc ikən köhnəliyin
əsiri olanları da görür, onları tərbiyə etməyə, keçmişdən
ayırmağa çalışır. Azər qəbristanlıq yanından ötüb
keçirkən köhnə fikirli gənc bir vətəndaşın əli qoynunda
bir məzar başında durub, sel kimi göz yaşları axıtdığını
görür. Azər ümumiyyətlə ağlayıb-sızlamağı kişilik hesab
etmir; belələrini gördükdə həmişə ―ağlamaq Şərqi yordu‖
deyib qəzəblənir. O, yaxınlaşıb gənc oğlanın nə üçün
sızladığının səbəbini soruşur. Gənc başına gələn macəra-
nı danışır: o gözəl bir qızı sevmiş, lakin əcəl sevgilisini
ondan ayırmışdır. Odur ki, daha yaşamaq istəmir, intihara
qərar vermişdir. Azər:
Ölüm var ki həyat qədər dəyərli,
Həyat var ki, ölümdən də zəhərli
2
... —
— deyib gənc mistikin bu halına acı-acı gülür, onun bu
hərəkətini sərsəmlik adlandırır, ölüm hissləri ilə yaşamaq
nadanların, sərsəmlərin işidir — deyir. Başa salır ki, o
elə bir zamanda yaşayır ki, vətən hər bir oğlundan və
qızından xeyirli bir iş, bir təşəbbüs, yaradıcılıq,
fədakarlıq gözləyir. Dünya elə bir ―sərgidir‖ ki, orada hər
bir fərd göz yaşları ilə yox, ancaq öz mənalı həyatı,
1
Yenə orada, səh. 639.
2
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 626.
224
qiymətli işi, yaradıcılığı, əməyi ilə iştirak edə bilər. Azər
gənc vətəndaşa nəsihət edib deyir:
Haq da, həqiqət də göz önündədir,
Yer altında deyil, yer üstündədir.
Bəxtiyarsan, əgər çəkdiyin əmək
Cahan sərgisinə versə bir çiçək.
1
(―Məzarlıqdan keçirkən‖.)
Azər həyatdan geridə qalmış gənclərə şənlik
məclislərində də rast gəlir. Bir ziyafətdə çadrasını atmış
bir neçə gənc qız və xanımla rastlaşır. Lakin onlar
çadralarını atsalar da, hələ fikir, zövq və mənəviyyatca
yeni həyatdan çox uzaqdırlar. Yeniliyi yanlış başa
düşmüş, modaçılığa uymuş, yeniləşməyi bolluca pudra və
boya işlətməkdən ibarət bilmişlər, meşşanlıq bataqlığına
yuvarlanmışlar. Azər görür ki, onlar hələ inqilabın Şərq
qadınına bəxş etdiyi feyzlərdən, yeni həyatın onlar üçün
açdığı
geniş
mübarizə
yollarından
çox
uzaq,
xəbərsizdirlər. O, Şərq qadınının çadradan xilas olmasını
böyük bir tarixi yenilik hesab edir. Bununla belə
qadınların inkişafına mane olan mənəvi çadranın da
olduğunu qeyd edir:
Ġnqilab, iĢtə! Atıb çarĢafı siz,
O siyah pərdəyi rədd eylədiniz.
Qeyd edirkən bunu tarix, ancaq,
Bir fəzilət deyə alqıĢlayacaq.
Sizi aldatmasın amma bu qürur,
ÇarĢaf atmaqla bitər sanma qüsur,
Çox beyinlər yenə həp pərdəlidir,
Mənəvi pərdəyi dəf etməlidir.
1
1
Yenə orada.
225
(―Bayramdı‖.)
Azər dörd divar arasında oturub pudraya, boyaya aludə
olan xanımları, qızları həyata, zəhmətə, fəaliyyətə
çağırır:
Hərəkətsiz bir ovuc ət kimi siz,
Qapanıb məhbəsə gün görməsəniz,
Nə gözəllik, nə də sihhət qalacaq,
Gündə bir çöhrə vərəmdən solacaq.
2
(―Bayramdı‖.)
Bir başqa məclisdə Azəri insan haqqında çox
köhnəlmiş, qəribə mülahizələrə sahib olan adamlar əhatə
edir. Onlardan biri ―insan meymundan əmələ gəlmiş,
heyvandan yonulmuşdur‖ deyə dünyanın əşrəfi olan
insanı heyvan dərəcəsinə qədər alçaldır, insanın ağıl və
zəkasına, insanlığın parlaq gələcəyinə şübhə etdiyini
bildirir.
Yaradıcılığının birinci, inkarçılıq dövründə Cavid özü
də
Göz-qulaq görmək, eĢitmək aləti,
Hər zaman aldatmıĢ insaniyyəti —
— deyə insan zəkasına bir növ şübhəli münasibət bəslə-
yirdi. Bu əsərdə isə Cavidin sovet həqiqətini dərk edən
və sovet adamlarının yaradıcı, qurucu əməyindən
ilhamlanan qəhrəmanı Azər bu inkarçılığa belə kəskin və
ağıllı bir cavab verir:
Ġnsan yonulmuĢ bir heyvan; olsa da,
1
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri. səh. 623.
2
Yenə orada, səh. 622.
226
Endirilməz heçə ondakı zəka.
O yalnız düĢünməz, düĢündürür də,
KəĢf edər gündə bir qaranlıq pərdə
1
'
(―YaĢamaq və yaĢatmaq‖)
Başqa bir parçada Azəri uzaq bir kənddə görürük.
Yeni sovet mədəniyyətinin günəşi ölkənin bu hicra gu-
şəsində də doğmuş, kənddə məktəb açılmış, gənc müəl-
limlər yetişmişdir. Lakin burada hələ köhnəliyin tör-
töküntüsü də qalmaqdadır. Səsi çox uzaq keçmişlərdən
gələn bir dərviş çayxana qarşısında durub, ―ya Əli!‖ deyə
qədim əfsanələrdən bəhs edir, insanın da, dünyanın da
sonu
heçdir
— deyə insanları gözəl həyatdan
uzaqlaşdırmağa
çalışır.
Dərvişin
səsi
Azərə
xarabalıqlarda ötən bir bayquş səsi təsirini bağışlayır.
Azər gülüb deyir:
Nə boldur bu köydə mövhumat alan!
ġu sərsəridənsə gözəl deyilmi
Əyləndirə bizi saz aĢıqları.
2
Azərin məsləhəti ilə dərvişi uzaqlaşdırıb, məclisə saz
aşığı çağırırlar. Aşıq gəlir, sazını bağrına basıb bir az
əvvəl dərvişin təbliğ etdiyi tərki-dünyalığa qarşı həyat
məhəbbətini, yaşamaq eşqini tərənnüm edən, nikbin,
ürəkaçan mahnılarını oxuyur, yeni həyat sevinclərindən
bəhs edir:
Mən bir qartalam ki, zümrüd dağların
Çiçəkli qoynunda yaĢıl yuvam var;
Gül bənizli, Ģahin baxıĢlı yarın
Könlümə saçdığı yeni ilham var
3
.
1
Yenə orada, səh. 616.
2
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 633.
3
Yenə orada.
227
(―Köydə‖.)
Azər kənd cavanlarına qoşulub müəllim və mək-
təblilərlə birlikdə kəndi gəzir, toylarda, şənliklərdə cəngi
çalıb yallı gedənləri, pəhləvanların güləşmələrini fərəhlə
seyr edir, həyat mübarizəsi üçün sağlamlığın böyük
mənasından danışır, gözəl el adətlərini qiymətləndirir.
Azər yeni Azərbaycan kəndinin maariflənməsi işində
kənd müəllimlərinin üzərinə düşən böyük vəzifələrdən də
danışır. O, yenicə dostlaşdığı gənc müəllimə deyir:
Tutduğun yol böyük... sən el rəhbərisən,
Bütün səslərdən üstündür sənin səsin.
Bağır, hayqır, can ver issız bucaqlara,
Bilgi nuru yağdır sönmüĢ ocaqlara,
Zəif biləklərdən çəlik qollar yarat,
Hər uyuĢmuĢ beynə bir qığılcım at!
ÇalıĢ bütün boĢluqlar zəminlə dolsun,
Hər bataqlıq çiçəkli bir cənnət olsun.
Bilgi saçar hər qaranlıq yurda iĢıq,
Yalnız əmək verir bizə bəxtiyarlıq
1
.
(―Köydə‖.)
Bir yerdə dayanmaq bilməyən Azər yeni həyatın yo-
rulmaz yolçusudur. Başqa bir parçada Azəri məsciddə
mövhumat əleyhinə təbliğat aparan görürük. O, məscid
yanından keçirkən içəridə bir gurultu, şivən qopduğunu
görüb, maraqlanır, yaxına gedir. Əsrdən, zəmanədən geri
qalmış, əsil həyatdan ayrı düşmüş bir yığın avam buraya
yığışmış, ah-nalələri dünyanı bürümüşdür. Onlar
minbərdəki şəriət dəllallarının vəzini dinləyirlər. Kimisi
ağlayıb sızlayır, kimisi dırnaqları ilə üzünü didir, kimisi
zəncir vurur; bir başqası isə başına kül sovurur. Azəri
1
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 635-636.
228
dəhşət bürüyür. Bu miskin dindarlar ona bir sürü ―ipsiz
dəlilər‖ kimi görünür. Lakin Azər yaxşı bilir ki, bu sadə
insanları ipsiz dəlilərə çevirən şəriət dəllalı şeyxlər,
vaizlərdir. Azər vaizə deyir:
ġeyx, aldatma xalqı, dinlə məni,
Bütün əfsunlu sözlərin xülya...
Gəl burax göylərin hekayətini.
...Ən gözəl dindir iĢtə dini-həyat,
BaĢqa yol yox, ya fən, ya mövhumat!..
Can çəkiĢməkdə köhnə zövqü Ģüar
...Qızma, Ģeyxim, sizin yaratdığınız
Tanrı ölmüĢ də, yoxdur ağlayanı
1
.
(―Məsciddə‖.)
Azər şeyxi minbərdən endirib camaata müraciətlə,
bunların hiylələrinə uymamağa, bütün məscidləri
məktəblərə, kitabxanalara çevirməyə, elm və maarif
dalınca getməyə, əsil cənnəti doğma vətənin özündə
yaratmağa, birliyə, zəhmətə, fəaliyyətə çağırır. Azər
vətəndə bir nəfər də olsun işsiz, avara adam görmək
istəmir.
Budur o, ―Altun şəhərdə‖ – Bakıda qoca bir dilənçiyə
rast gəlir. Bu, köhnə milyonerlərindən biridir. İnqilabdan
əvvəl xalqa qan udduran, kimsəsizlərin, yoxsulların
cəlladı, iblisi olan bu azğın qazandığı milyonları ―küçə
töhfələrinə‖, ―salon aşiftələrinə‖ sərf etmiş, indi isə
dilənçi kökünə düşüb, ―allah xatirinə‖ deyə gəlib-
gedəndən sədəqə istəyir. Çünki o, əzəldən müftəxorluğa
alışmışdır. İşləmək bilmir, elm, bilik, fərasət də ki
yoxdur. Milyoner öz uşaqlarını da özü kimi tərbiyə edib
yeddi başdan ibarət böyük bir ailəni bədbəxt etmişdir.
Onlar da aciz, tənbəl, işsizdirlər. Hələ bu azdır. Milyoner
1
Yenə orada, səh. 578.
229
dilənçi keçmişi ilə öyünüb var-dövlət içində üzdüyü
günləri xatırlayır. Azər ona nifrətlə cavab verir ki:
Öyünüb durma, o sərvət əsla,
Sana aid deyil, azğın budala
Ot satan, pambıq atan, hava satan
Hər gələn bəhs ediyor milyondan
Əcəba sən onu nərdən aldın?
Şübhəsiz, başqalarından çaldın.
Azər köhnə milyonçunu bir işdən yapışmağa, namuslu
əməklə məşğul olmağa çağırır. Lakin milyoner işləmək
istəmir. Keçmişdə olduğu kimi, dilənçiliklə də olsa yenə
başqalarının hesabına yaşamağı əlverişli sayır. Azər elm,
bilik və zəhmətdən uzaq olan bu adamı nifrətlə rədd
edərək, yeni cəmiyyətdə belələrinə yer olmadığını
bildirir:
Sənə ölmək yaşamaqdan yeydir,
Çünki baş yox, çalışan əllər yox
Ölüsən... Get, deyinib söyləmə çox
1
.
(―Eşidilən türkü‖)
Belə müftəxor köhnə iblislərin birinə də Azər kənddə
rast gəlir. Bu, yeni, Sovet Azərbaycanı kəndidir. Lakin
keçmiş bəylik-xanlıq dövrünün qalıqlarından biri fürsət
tapıb, bu kənddə şura sədrliyi vəzifəsinə soxulmuş,
oğurluq, quldurluq, əxlaqsızlıq edir. O, yeni kəndin
inkişafına, mədəniləşməsinə mane olur, kəndin ən yaxşı
adamlarına, ziyalılarına nahaqdan əksinqilabçı damğası
vurdurub həbs etdirir. Azər kütləyə qarışıb bu canavarın
fırıldaqlarını öyrənir, onun törətdiyi fəlakətləri müəyyən-
ləşdirir. Kəndə gəlmiş gənc müfəttişin köməyi ilə cani
1
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 606.
230
həbs olunur. Lakin Azər bununla kifayətlənmir, kəndin
camaatını,
dünyagörmüş
qocalarını
və
gəncləri
təqsirləndirir ki, nə üçün onlar bilə-bilə uzun müddət bu
cinayətkarın işlərinə dözmüş, bu cinayətləri görə-görə
səslərini çıxarmamışlar. Azər yeni həyat şəraitində belə
alçaqlıqlara dözməyin böyük bir cinayət olduğunu qeyd
edib dostlarına deyir:
Bir ölkə ki, səsi, ünü çıxmaya,
Haqsızlığa qarĢı yumruq sıxmaya,
O, bir məzarlıq ki, görənlər ĢaĢar,
Ġçində həp canlı ölülər yaĢar.
1
(―Ġnqilab xırsızı‖.)
Tərcümeyi-halından bildiyimiz kimi, 1926-cı ildə
Sovet hökuməti Cavidi müalicə üçün Berlinə göndər-
mişdi. Şairin bu səfərdən aldığı təəssürat da ―Azər‖
dastanında müxtəlif parçalarda əks olunmuş və mühüm
yer tutmuşdur. Bunlardan biri ―Qərbə siyahət‖ adlanır.
Şair bu parçanı Berlində yazmışdı.
Azər müxtəlif xalqların, məmləkətlərin həyatı ilə tanış
olmağı da çox sevir; ―Atəş ocağı‖ndan, ―Altun
şəhəri‖ndən ayrılıb Qərbi Avropanı siyahətə çıxır.
Avropanın ictimai ziddiyyətlərlə dolu həyatı onun
diqqətini xüsusilə cəlb edir. Bir tərəfdə səfalət içərisində
yaşayan işsizlər, başqa bir tərəfdə harınlıqdan ―boynu
dönməyən‖ sərvətdarlar... Burada həyatın hər bir
sahəsində rəqabət, xudbinlik hökm sürür. Heç yerdə
yoxsullara, zəiflərə qayğı görünmür. Mərhəmət, vicdan,
məhəbbət sözləri sanki lüğətlərdən də silinmişdir.
Berlində bir gənc şərqli Azərə yaxınlaşıb, Hin-
distanın məşhur ədibi Rabindranat Taqordan söhbət açır,
qoca Taqorun Qərb ellərini mərhəmətə dəvət etdiyindən
1
Əsərin bu parçasının mətni Ģairin ailəsindədir.
231
danışır. Azər acı kinayə ilə gülüb, gənc şərqlini başa salır
ki, Şərqi əsrlərcə geri qoyan səbəblərdən biri də məhz bu
mərhəmət, vicdan fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfə çoxdan
köhnəlmişdir və hind xalqının azğın müstəmləkə zülmü
altında olduğu bir zamanda onun ədibinin belə
məsələlərdən yapışması, ümumi məhəbbət ideyasını
təbliğ etməsi düzgün deyildir. Şərqin qurtuluşu üçün ən
doğru bir yol varsa, da öz haqqı, hüququ, azadlığı
uğrunda mübarizəyə qoşulmaqdadır:
Azər həmən gülümsədi, ―Əvət, — dedi, — pək haqqı var,
Həp ―sevgidən‖ zövq alırlar oylə zərif ixtiyarlar,
Çoxdan bəri ġərqin sazı həp bu ruhda inlər, ağlar,
Saqın! Qulaq verir sanma həris baĢlar o dəvətə.
Hindin əzilmiĢ mənliyi saçsa hər sözdə möcüzə,
Soyuqqanlı Qərb alıĢmıĢ göz süzə ya dodaq büzə.
Məzlum ellər için ancaq bir yol varsa: Mübarizə!
Onsuz Ģübhə yox irəməz ġərq elləri hürriyyətə‖.
1
(―Qərbə siyahət‖.)
Yenə Berlində yazılmış və imperialist Qərbi ilə
müstəmləkə Şərqinin münasibətlərini əks etdirən başqa
bir parça da ―Nil yavrusu‖ adlanırdı. Burada Cavid
vətənindən, elindən ayrı düşmüş misirli bir qızın və onun
ailəsinin faciəsindən bəhs edir: Səlmanın atası Misirdə
ikən ingilis zülmü və işğalı əleyhinə üsyan etdiyi üçün
bir ingilis lordu onu ―ölümlü bir adaya‖ sürgün etmişdir.
Ata
sürgünə
göndərildikdən
sonra
qız da təqib
olunduğundan doğma vətənində — Misirdə qala
bilməyib, Almaniyaya qaçmışdır. İndi Səlma yeddi ildir
ki, qürbət eldədir. Lakin bu əzab-işgəncələr onun
vüqarını əyə bilməmiş, qəlbində yurd salan vətən
məhəbbətini söndürə bilməmişdir. O indi də yenə:
1
H.Cavid. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 587.
232
Daima kinli bir pəyam arayır,
Anaraq Misri intiqam arayır.
1
Səlma vətəninin, ailəsinin və atasının qatili olan bir
lordu öldürdüyü üçün həbs olunur. Qoca Azər onun
―intiqam, intiqam!‖ deyib çırpınan səsini yeni əsrin, yeni
Şərqin səsi kimi qiymətləndirir.
Bir ayrı parçada Azəri Avropa şəhərlərinin birində
sərmayədarlar, ―yüksək cəmiyyət‖ adamları üçün təşkil
edilmiş bir konsertdə görürük. Səhnədə bir tısbağa
görünüb, müxtəlif musiqi ahənglərinə uyğun hərəkətlər
göstərir, başını qınından çıxarıb musiqi havalarını
dinləyir, musiqi susduqda yenə səhnəni tərk edir.
Avropalı kübarlar üçün bu ən maraqlı bir əyləncə sayılır.
Parisli bir professor ―tısbağalar belə bizdə — Qərbdə
musiqidən zövq alır‖ deyib öyünür və ―Şərqdə necə, belə
əyləncələr təcrübə edilirmi?‖ — deyə Azərdən sual edir.
Azər Avropanın bu əyləncələrini azğınlıq, qudurğanlıq
adlandırıb, parisli professora bildirir ki, bu azğınlığın
Şərq ellərinin fəlakətləri üzərində qurulduğu ona çox
yaxşı məlumdur:
O məhsullu ġərqin halı pək səfil...
Oylə yoxsul var ki, ot yeyib yaĢar.
Fəqət burda yalnız insanlar deyil,
Tısbağalar belə eĢqdən coĢar.
...Hər zövqü bir acı bəslər düĢünsən?
ĠĢtə Qərbin azğın səadətləri
Qida alır ġərqin fəlakətindən.
2
(―Tısbağanın zövqü‖.)
1
Yenə orada, səh. 602.
2
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 605.
233
Azər Almaniyada, Rur vilayətində kömür mədən-
lərini gəzib, alman fəhlələrinin ağır həyatı ilə tanış olur.
Bu mədənlər ―Dantenin cəhənnəmindən seçilməyən‖
yoxsullar məzarıdır. Bu məzarın qurbanları isə qabarlı
əllərdir. Əsarət və köləliyə qarşı çıxan fəhlələri
sahibkarlar işdən qovmuşdur. Özlərini fəhlələrin rəhbəri
adlandıran yalançı sosialistlər isə sahibkarları müdafiə
edirlər. Azər öz ixtiyarlarını, talelərini kapital
xidmətində olan yalançı sosialistlərə tapşırmış fəhlələrin
sadəlövhlüyünə acıyıb, onlara yeni, namuslu rəhbərlər
arzu edir (―Kömür mədənində‖.)
―Azər‖ dastanında Cavid məzlum Şərq xalqlarından
bəhs
edirkən
fars
feodallarının
və
imperialist
müdaxiləçilərinin zülmü altında inləyən qardaş-ba-
cılarını, cənubi azərbaycanlıları da unutmur. Dastanın ən
qiymətli, məzmunlu parçalarından biri olan ―Kor
Neyzən‖ hissəsində şair İran feodalları tərəfindən gözü
çıxarılmış bir urmilinin faciəli həyatını təsvir etmiş, bu
qəhrəmanın həyatı ilə müstəmləkə şəraitində yaşayan
Cənubi Azərbaycanın bütün zəhmətkeşlərinin qəmli
taleyini ümumiləşdirməyə müvəffəq olmuşdur.
Azər Sovet Azərbaycanında kənddə gəzib dolaşırkən
uzaqdan, bir bağçadan qəmli bir ney səsi eşidir. Bu səs
onun bütün varlığını sarsıdır, neyin təsirindən beli
bükülmüş kimi əsasına dayanaraq, addım-addım səs gələn
tərəfə gedir. Həmişə şad görünən Azərin bu kədərli halı
suya gedən tanış kənd qızlarının təəccübünə səbəb olur.
Qəmli ney səsi təbiətə də təsir edirmiş kimi üfüqlərdə
ulduzlar qızarır. Zöhrə ulduzu da Azərə baxıb durur;
sanki o da bu səsdən həyəcanlanmışdır.
Neyin səsini yaralı qəlbin fəryadına oxşayan bir mahnı
təqib edir. Azər bağçaya daxil olur. Bir çardaq altında iki
gözdən, dünya işığından məhrum edilmiş bir kor
əyləşmişdir. Ney çalan, qəmli mahnılar oxuyan da odur.
234
Azər salamlaşır, hörmətlə qəbul edilir. Bu dərdli insanın
həyatının qəmli tarixçəsi ilə tanış olur, adını soruşur.
Bədbəxt
adamın
adı
Qəhrəmandır.
O,
Cənubi
Azərbaycandan, Urmi şəhərindəndir. Vətənində bir əsir
kimi yaşamış Qəhrəman illərlə əfşar elindən olan bir
xana mirzəlik etmişdir. Xanın heç də atasına oxşamayan
nəcib qızı Mələknisa Qəhrəmanı sevmiş və ondan da
qarşılıqlı bir məhəbbət görmüşdür. Lakin xan öz qızının
Qəhrəmana aşiq olduğunu bilincə qəzəblənib zavallı
katibin gözlərinə mil çəkdirmiş, onu əbədi dünya
işığından məhrum etmişdir. Qəhrəman da, ―Şeyx
Sənan‖dakı kimi, ―könüldə nuri-məhəbbət, gözündə
pərdeyi-zülmət‖ olan korlardan birinə çevrilmişdir. Sonra
o, xanlar, ərbablar mühitində yaşaya bilmədiyindən qoca
dayısı ilə vətənin şimal hissəsinə, Sovet Azərbaycanına
gəlmişdir.
İndi Qəhrəman burada insan kimi azad yaşamağa
imkan tapmışsa da, yenə Urmini və ilk sevgilisi Mələk-
nisanı unuda bilmir. Çalıb inlətdiyi ney, qoşduğu
mahnılar da bu hicran dərdinin ifadəsidir. Qəhrəmanın
faciəsindən son dərəcə mütəəssir olan Azər ―gəl səninlə
sirdaş olaq‖ deyə onun yanında əyləşir, bir də çalıb
oxumasını xahiş edir. Qəhrəmanın yeni mahnısı füsunkar
Cənubi Azərbaycan torpaqlarının, gözəl Urminin tərifi ilə
başlayır:
Urmi bir şəhərdir, ətrafı gülzar,
Gül bağları var ki, gəzənlər azar
Zərdüştün günəşi orda az qızar.
Çox zaman mayisdən seçilməz yazı,
Xoşdur o torpağın hər sözü, sazı.
Dostları ilə paylaş: |