Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 332 coğrafi məkan, adət-ənənə və ətraf mühit də mühüm rol oynamışdır. Məs: C.Barbaronun qələmində “caviari” formasını alan və müasir italyan dilində “caviale” şəklində leksik fonda daxil olan türk mənşəli “havyar” sözü italyan dilində “h” aspiratının olmaması (səslənməməsi) nəticəsində “c” samiti ilə əvəz olunaraq türk dilindəki səslənmə formasına yaxın “caviaro”- [kaviaro] şəklini almışdır. Qara dəniz və Xəzər dənizinin ən qiymətli məhsulu kimi tanınan nərə balığı və onun kürüsü hələ orta əsrlərdə venesiyalılar arasında qiymətli və ən çox tələb olunan qida məhsulu kimi tanınırdı. Belə ki, öz səyahətlərindən bəhs edərkən Venesiya elçisi C.Barbaro yazırdı: “..ritrovai li pescatori li quali disseno haver pescato la invernata, et haver salate molte morene et caviari..” - “..oradakı balıqçılar qış boyu balıq tutduqlarını və çoxlu nərə balığı və kürü duza qoyduqlarını dedilər..” [yenə orada]. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, türk-ərəb mənşəli alınmaların böyük əksəriyyəti həm də ərzaq və qida ənənələri ilə sıx bağlıdır. Bu baxımdan tədqiqat obyekti olan mənbədə rast gəlinən bir sıra mənimsəmələrə digər mənbələrdə rast gəlinməməsi də maraq doğurur. Belə ki, “Səyahətnamə”də “bossa” kimi qeyd olunan və müvafiq qeydlə əsərin sonunda izah olunan səs təqlidi mənimsəmənin fars və türk dillərində “pivə” içkisini ifadə etmək üçün istifadə olunan “būza” sözündən olduğu bildirilir [6, s.147]. Maraqlıdır ki, XIV əsrin əvvəllərində İbn Battuta adlı ərəb səyyahının adını çəkdiyi bu içki növünün oxşar nominasiyasına dövrün digər italyan mənbələrində rast gəlmədik. İtalyan dilinin öz leksik inventarında yer alan və oxşar tərkibə malik “birra”-nın mövcudluğu, görünür, bu spesifik içki növünün adlanmasının daimi status qazanmasına mane olmuşdur. Oxşar halı digər “müvəqqəti” leksik mənimsəməyə də aid etmək olar. Belə ki, “Mi rispose esser messa per hibuth peres, zoè per i idolatri.” – “Cavab verdi ki, “hibuth peres”, yəni bütpərəstlər üçün qoyulub” [6, səh. 81]. Belə ki, fars mənşəli “bütpərəst” sözünün təhrif olunmuş variantı olan “hibuth peres” eyni mənbədə həm də “burpares” kimi qeydə alınır: “Et io li dissi che era figura de qualchuna de le dee antique che adoravano i burpares, cioè li idolatri” – “Cavab verdim ki, o, burpares-lərin yəni bütpərəstlərin sitayiş etdiyi hansısa qədim ilahələrdən biridir” [6, səh.126]. İtalyan dilində “idolatra” mənasını verən “but parast” anlayışını, görünür, C.Barbaro dəqiqliklə xatırlamadığından əsərin müxtəlif hissələrində bu nominasiya vahidini fərqli şəkildə qeyd etmişdir. M.Viallonun qeyd etdiyi kimi, ərəb qrafik qaydalarına tabe olan türk dillərinin ifadə və anlayışlarının mənimsənilməsində çox vaxt D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 333 venesiyalılar “qulaq yaddaşına” əsaslanmışlar. Belə ki, müasir italyan dilində “giannizzeri” (“gianizzeri”-[cianidzdzeri]) kimi mövcud olan “yeni çeri” (yeniçərlər) ifadəsi məhz bu növ alınmalardan olub türk dilinin tələffüz qaydalarını özündə əks etdirən tonik vurğunu da saxlamışdır [7, səh.7]. Qeyd edək ki, türk dilinin yazı qaydalarının latın qrafikasına keçməsi yalnız 1927-ci il dil islahatından sonra baş vermişdir. Bu dövrə qədər türk dili mürəkkəbliyinə görə ərəb dili ilə müqayisə edilirdi. Təsadüfi deyil ki, müasir italyan dilinin frazeoloji lüğətində yer alan “parlare turco” – “türkcə danışmaq” idiomatik ifadəsi “parlare arabo” – “ərəbcə danışmaq” ifadəsi ilə sinonimlik təşkil edib “anlaşılmaz tərzdə danışmaq”, “fikrini qəliz ifadə etmək” və yaxud “aydın olmayan bir mövzudan bəhs etmək” kimi mənalarda ironik tərzdə yüksək işlənmə tezliyi ilə seçilir[bax: 8]. C.Barbaronun qeyd edilən “hibuth peres” və “burpares” kimi ikili nominasiya vahidləri də, çox güman ki, M.Viallonun bəhs etdiyi “qulaq yaddaşı”nın fəsadı olaraq ortaya çıxır. Belə ki, əsərin sonradan, yəni real xronoloji əsasda deyil, “yaddaşa əsaslanan” (bax: Barbaro, “Səyahətnamə”) ardıcıllıqda qələmə alındığını nəzərə alsaq, bunun səbəbini anlamaq olar. M.Viallonun fikrincə, əsrlər boyu davam edən sülh-müharibə əvəzlənməsini nəzərə alsaq, Venesiya – Osmanlı əlaqələrinin linqvistik, mədəni, ədəbi-bədii səviyyədə qarşılıqlı təsir və inkişafının məntiqi aspektdə olduğunu deyə bilərik. Bu baxımdan müəllif Venesiya – Türk əlaqələrinin inkişafını üç müstəvidə araşdırır: dil, mədəniyyət və ədəbiyyat. [7, səh. 5]. Əlbəttə, fərdlər arasında ilk əlaqə və mübadilənin ünsiyyət vasitəsilə yarandığını nəzərə alsaq, Osmanlı imperiyası ilə Venesiya Respublikasının əlaqələrində türk dilinin əhəmiyyətini anlamaq olar. Böyük Osmanlı İmperiyasında türk dilinin hələ vahid dil olmadığı dövrlərdə, bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən ayrı-ayrı yerli dialekt və ləhçələr Venesiya səfirləri üçün çətinlik yaradırdı. Venesiyalı türkoloq Pietro Businello təsadüfi deyil ki, “...Avropada türk dili heç istifadə olunmur...” * deyə fikir bildirmişdir. Yalnız 1688-ci ildə Cambattista Donanın (Giambattista Donà) Lettera de’ Turchi əsərinin işiq üzü görməsindən sonra Venesiyada siyası, ticari və diplomatik danışıqların tərcüməsi üçün yeni mərhələ başlanmışdır. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, araşdırmaya cəlb etdiyimiz XV əsr əlyazmaları * Pietro Busenello, Lettere informative della cose de’ Turchi, 1744, p. 95 D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 334 müasir italyan dilindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən Venesiya dialektində qələmə alınmışdır. Burada həmçinin orta əsr ənənələrinə uyğun olaraq latın dilinin xalq danışıq forması da müşahidə olunur. Bununla belə, təhlil etdiyimiz mətnlərdə türk-ərəb dilinə aid ifadə və anlayışları aşkar etmək müəyyən etimoloji araşdırmalar nəticəsində mümkün olmuşdur. İtalyan dilinin lüğət fonduna daxil olan Türk-ərəb mənşəli alınmaların daha çox məişət, ticarət, gündəlik həyat tərzi, adət-ənənə və davranış qaydalarından tutmuş, siyasi-diplomatik leksika, sosial struktur, dənizçilik, hərbi sahəyə qədər geniş məzmunu əhatə etdiyini aşkar etmək mümkündür. Belə ki, italyan xalqının gündəlik həyat tərzinin ayrılmaz hissəsi olan “caffè” (qəhvə)-nin məhz türk-ərəb mənşəli alınma olduğunu qeyd etmək Şərqin Qərbə verdiyi mədəniyyət elementlərinin əhəmiyyətini göstərmək üçün kifayətdir. İlk dəfə P.Alpini tərəfindən De Plantis Aegipti (1592) əsərində təsvir olunan bu bitki növü XIV əsrdə sufilər tərəfindən dua mərasimlərində uzun müddət ayıq qalmaq üçün istifadə olunmuşdur[9]. İlkin mənası ərəb mənşəli “ةﻮﮭﻗ” sözündən olan və orta əsrlərdə Osmanlı türkləri tərəfindən geniş istifadə olunan bu içki “kahve” adı ilə tanınmış və venesiyalılar tərəfindən italyan mədəniyyətinə gətirilmişdir. Venesiya mədəniyyətinə çox illər sonra daxil olan bu içki 1475-ci ildə ilk dəfə İstanbula gətirilir. Orta əsrlərdə ərəb ənənələrinə uyğun olaraq dəmləmə şəklində hazırlanan bu içki növünün hal-hazırda İtaliyada 50 -yə yaxın hazırlanma qaydası mövcuddur[10; 11]. İtalyan dilinin lüğət fonduna daxil olan türk mənşəli “köşk” sözündən olan “chiosco” (chiosco [kiosko]); ərəb dilindən türk dilinə “şerbet” formasında keçən “sorbetto”; ərəb mənşəli “qafṭān”, türk dilində “kaftan” formasını alaraq italyan dilinə daxil olan “caftano”(caftano-[kaftano]); fars mənşəli “tabseh”, “tabeh” (xalça) sözündən olan “tappeto”, türk dilindən “bey-armudu” ifadəsindən yarandığı güman edilən “bergamotto” (berqamot) kimi anlayışlar da buna misal ola bilər [7, səh.7]. C.Barbaronun tədqiqata cəlb olunan bu avtobioqrafik və məruzə xarakterli əsərində bəzən müəllifin rastlaşdığı reallıqlar məişət üslubunda təsvir olunmuşdur. Məs: “Allozato che è el signor, subito li bazari mettono zoso...” – “Hökmdar bir yerdə məskən saldıqda dərhal bazarlar açılırdı...”.[6, səh.83] Nümunədə gördüyümüz “bazar” sözü müasir italyan dilinin lüğət tərkibinə ərəb və fars dillərindən keçmişdir ( رازﺎ,,,,ﺑ – bāzār). Digər tərəfdən orta əsr mənbələrində, xüsusilə saray vəzifələri və titullarının da italyan dilinin passiv fondunda yer aldığını qeyd etmək D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 335 lazımdır. “Pascià” – paşa, “visir”- vəzir, “sultano”-sultan, “gabella”- vergi kimi anlayışlar dilin aktiv fondunda işləklik qazanmasalar da, bəzi ifadə və anlayışlar daxilində, nitqdə istifadə olunur. Məs: İtalyan dilinin frazeoloji lüğətinə daxil olan “vivere come un pascià”- ifadəsi bir çox hallarda kontekst daxilində ironik məna çaları qazanaraq “kef çəkmək” (hərfi anlamda –“paşa kimi yaşamaq”, yəni, gözəl, qayğısız həyat sürmək) mənasında işləklik nümayiş etdirir. Sonuncu nümunə, yəni “gabella” ilə bağlı bir məsələni aydınlaşdırmaq istərdik. Sadalanan digər alınmalardan fərqli olaraq ərəb mənşəli “ﺔﻟﺎﺒﻗ َ َ َ ” – “ qabāla”/ “al- qabāla” – “zəmanət”, “girov”, “müqavilə” mənalarından əmələ gələn və vergi növünü göstərən “gabella” sözünün italyan dilinə ilkin olaraq fərqli anlamda daxil olmasını güman edirik. Belə ki, araşdırılan tarixi mənbələrdə rast gəlinən fikrə nəzər yetirək: “Essendo in questa terra in un fontego con quelli de la caravana, colui da la gabella (el quale era lì) andava sopravedendo chi erano quelli che dovevan pagar...” – “Bu şəhərdə karvandan olan adamlarla birgə bir anbarda olarkən vergi yığan (orada olan şəxs) gələrək kimin vergi ödəməli olduğunu yoxlayırdı...”. Göründüyü kimi, orta əsr əlyazmasında rast gəlinən “colui da la gabella”- “vergi ilə məşğul olan”, yəni “vergiyığan” ifadəsi müasir italyan dilinin lüğət fondunda yer alan “gabella”= “tassa”/ “imposta” – vergi, rüsum – anlayışlar- ından əlavə həm də bu növ vergini yığan şəxsin özünün adlandırılması üçün də istifadə edilmişdir [12]. Göstərilən nümunədə digər bir sözün – “fondaco”-nun da ərəb mənşəli “ قﺪﻨﻓ ”- funduk sözündən olub, hərfi mənada “ev-anbar” anlayışını ifadə etdiyini bildirmək istərdik. Müasir ərəb ədəbi dilində “mehmanxana” mənasını verən bu söz orta əsrlərdə, əsasən, dəniz şəhərlərinə xas olaraq malların saxlanıldığı “tikili” mənasını ifadə etmişdir [13]. Qeyd edək ki, təhlil olunan mənbələrdən gətirdiyimiz iqtibaslar bir çox hallarda italyan dilinin lüğət fondunda bu və ya digər dərəcədə yer almış ifadələr olduğu təqdirdə digərləri haqqında bunu demək mümkün deyildir. Sözügedən səyahətnamələrdə rast gəlinən Türk-Azərbaycan mənşəli “Bosagaz” - [bozaqadz] (bos agaz) adlı yerdən danışarkən müəllif özü də izah edir. O, bu barədə yazır ki, “...bu adın mənası boz ağac” deməkdir [6, səh.74]. Digər bu növ leksik mənimsəmə: “Li homini di fatti sonno valentissimi et animosissimi, in tanto che alcun di loro per excellentia fi chiamato talubagater, che vuol dir matto valente...”- “Hərbiçilər çox təcrübəli və cəsur idilər və hətta bəzilərinə cəsurluğuna görə dəliqanlı mənasını verən talubagater (talubaqater) adı verilirdi...”- burada ifadə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 336 olunan “talubagater” sözünün türk-fars mənşəli “ulu-bahadır”-dan mənimsənilmə olduğu güman edilir (bax: Səyahətnamə, qeyd, s.249). Nümunədən də göründüyü kimi, müəllif bu anlayışın izahını verməyə cəhd etmiş və həmin sözün “dəliqanlı” mənasını verdiyini qeyd etmişdir. C.Barbaro hətta venesiyalılarda “gözəl”, “müdrik” anlamını verən “Pietro el savio” (müdrik Pyetro) , “Paulo el bello” (gözəl Paulo) ilə müqayisələr də aparmışdır. Qeyd etmək istərdik ki, bu nümunələrdə yer alan ifadələr iki fərqli xalqın etik-mənəvi priotetlərinin üzə çıxarılmasında xüsusi önəm daşıyır. Bir məsələni də diqqətdən qaçırmaq olmaz ki, M.Viallon Venesiya- Türk diplomatik-ticari əlaqələrinin sıx olmasına baxmayaraq, XV-XVI əsrlərdə türk dilinin italyan dilinə təsirinin səthi olduğunu iddia edir. Müəllif, bu “səthi təsirin” səbəbini Osmanlı imperiyasının mütləq hakimiyyət quruluşu və müstəbid idarə üsulu ilə izah edir və onu Venesiyanın azad zadəgan zümrəsinə qarşı qoyur. Lakin müəllif özü də bir qədər əvvəldə dini-fəlsəfi inqilablar əsrində İnkvizisiya məhkəməsinin türk dünyasından gələ biləcək təhlükələri nəzarət altında saxladığını və buna baxmayaraq “..mentre la Venezia ufficiale conserva un disprezzo distante per una società disordinata e per una politica dominata dalla figura despotica del sultano, lo stesso patriziato sviluppa, in privato, un interesse sempre maggiore per un mondo nuovo e raffinato.”- “..rəsmi Venesiya sultanın müstəbid idarəsinə və qaydasız cəmiyyətə qarşı uzaqdan nifrət bəsləsə də, patrisilər ayrılıqda bu yeni və gözəl mədəniyyətə getdikcə daha çox maraq göstərirdilər” – deyə əks fikir də bildirmişdir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, ərəb əlifbası ilə ilk çap olunan Quranın məhz Venesiyada 1537-1538-ci illərdə nəşr edilməsi faktı məlumdur. 1987-ci ildə Venesiya kitabxanasında tapılan həmin nüsxə Alessandro Paqanini tərəfindən nəşr olunmuş və hal hazırda Marçiano kitabxanasında qorunub saxlanılır[14]. Biz isə düşünürük ki, istər qeyd edilən dövrlərdə, istərsə də ondan əvvəlki və sonrakı dövrlərdə kifayət qədər çoxlu sayda türk-ərəb mənşəli anlayış və ifadələr italyan dilinin və xüsusilə də Venesiya respublikası dövründə Venesiya dialektinin leksik inventarına daxil olaraq bu xalqın təfəkkür modelini zənginləşdirmişdir. Bunu istər Venesiya mənbələrinin özündə mövcud olan qədim əlyazmalarda rast gəlinən anlayış və ifadələr, istərsə də ümumilikdə italyan dilinin lüğət tərkibində yer alan müxtəlif söz və terminlər sübut edir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 337 ƏDƏBİYYAT: 1. Kononov A.N. Türk dili araştırmaları tarihi. 2006, 144s. 2. Pianzola Bernardino. Grammatica dizionarj, e colloquj per imparare le lingue italiana, greca-volgare, e turca…Padova, 1789, 87 p. 3. Poletti Andrea, Regia Biblioteca Pubblica di Lucca, Gesuiti: Collegio Romano. Cronologia historica scritta in lingua turca, persiana, & araba… appresso Andrea Poletti all'Italia, 1697, 206p. 4. Kazımbəy M. Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Tərcümə, tədqiq və şərh: İdris Abbasov. Bakı: Zərdabi LTD, 2017, 1007s. 5. http://www.claudiomutti.com/printable.php?id_news=22 6. Lockhart L., Morozzo R. della Rocca, Tiepolo M.F. I viaggi in Persia degli ambasciatori Veneti Barbaro e Contarini. Roma 1973, 367 p. 7. Viallon M. Venezia ottomana nel Cinquecento / Epirotica chronica Ioannina, 2008, 42, pp.41-60. 8. http://dizionari.corriere.it/dizionario-modi-di- dire/P/parlare.shtml 9. http://www.treccani.it/enciclopedia/caffe/ 10. http://www.agrodolce.it/2014/10/31/tutti-i-modi-per-prendere- un-caffe-al-bar/ 11. http://www.etimoitaliano.it/2014/04/caffe.html 12. http://www.treccani.it/vocabolario/ricerca/gabella/5/ 13. https://www.etimo.it/?term=fondaco 14. http://www.glistatigenerali.com/religione_storia- cultura/trentanni-fa-a-venezia-fu-scoperto-il-corano-stampato-piu-antico- del-mondo/ Байрамова Гюнель Особенности использования турецко-арабских выражений в средневековых Венецианских письменных источниках Резюме Приход тюркского языка в Европусовпадает с размещением турков на Балканском полуострове, созданием Османской империи и ее укоренением до ближайших границ Запада. В начальном этапе этот процесс не может быть отнесен к массовому. При анализе выражений и понятий, найденных в венецианских источниках, ясно, что здесь в основном доминирует звуковая имитация. Турецко- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 338 арабские слова, которые включены в словарь итальянской лексики, обогатили лексическое содержание этого языка. Bayramova Gunel Features of the use of Turkish-Arabic expressions in medieval Venetian written sources Summary The arrival of the Turkic language in Europe coincides with the settlement of the Turks in the Balkan Peninsula, the establishment of the Ottoman Empire and its entranchment to the nearest Western borders. At the initial stage, this process can not be attributed to mass. When analyzing the expressions and the concepts found in Venetian sources, it is clear that the sound imitation is predominant here. The Turkish-Arabic words included in the Italian vocabulary, enriched the lexical content of this language. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 339 Арифа Гусейнова Азербайджанский Государственный Университет Нефти и Промышленности arifa.h@mail.ru Метод социолингвистического измерения Key words: mass communication, comparison, sosiolinguistic measure, pragmatic peculiarities, modernization, consolidation. Acar sözləri:kütləvi ünsiyyət, müqayisə, sosiolinqvistik ölçü, praqmatik xüsusiyyətlər, modernizasiya, möhkəmləndirmə. Ключевые слова: массовая коммуникация,социолингвистическое измерение, прагматические свойства, модернизация, закрепление. Массовая коммуникация относительно недавно стала пред- метом внимания обществоведов, в том числе и социолингвистов. Своеобразие газетно–публицистического стиля изучается в нор- мативном, функционально–стилистическом и прагматическом аспектах. Языковые проблемы радиои телевещания в социолин- гвистическом освещении рассматриваются в двух планах: в плане лингвистического своеобразия текстов радиои телевещания, т.е. “язык в массовой коммуникации”, а также в связи с формированием и развитием специальной терминологии, отражающей понятия радио телетехники и электроники, т.е. “массовой коммуникации в языке”[1]. Стилистическое своеобразие радиои телевещания выявляется в сопоставлении с другими видами письменной и устной речи. В связи с этим наиболее актуальными оказываются вопросы социолингвис- тического измерения как метода корреляционного анализа много- факторных величин. Теоретические положение о вариативности языка как проявления внутренних и внешних факторов языкового развития является основополагающим при рассмотрении вопроса о социолингвисти- ческом измерении, определении уровней и параметров измерения устных и письменных текстов. В несколько ином аспекте рассматри- ваются вопросы социолингвистического измерения по данным тестирования и анкетирования. Социолингвистические методы сбора и анализа фактического материала позволяют выявить корреляции между речевым D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 340 поведением опрашиваемых в разных по степени формальности условиях тестирования. Социолингвистическое изучение “языка массовой коммуникации” выявляет стилистическое своеобразие данного вида универсального по содержанию полифункционального по стилистике, синкретического по соотношению устной и письменной речи единства литературного языка, а также дает теоретическое обоснование для изучения влияния данного вида публицистической речи на формирование речевых стереотипов или норм устной литературной речи[2]. Особое значение приобретают вопросы перевода и редак- тирования текстов радио и телевещания. Отсутствие справочников и пособий по переводу терминологической лексики, устойчивых словосочетаний осложняет работу переводчиков, вынужденных изобретать соответствующие понятия. Увеличение числа кальки- руемой лексики дословного перевода устойчивых фразеологизмов, калькирование синтаксических конструкции отмечается в националь- ных языках, применяемых в радио и телевещании. Трехмерная модель социолингвистического измерения позволяет рассматривать вопрос об особенностях анализа письменного и устного (звучащего) текста как проявление вариативности языка, обусловле- нное парадигматическими и синтагматическими отношениями. В этом плане стилистическое своеобразие текста, выраженное в виде лексического объема сообщения, лексического разнообразия и синтаксической сложности, соотносится с информативностью, социальной или ситуативной заданностью высказывания. Развитие массовой коммуникации в национальных языках стимулирует активные процессы в этих языках и способствует распространению двуязычия как социального и лингвистического явления. Социолинг- вистическое изучение функционирования языков в сфере массовой коммуникации позволяет дать количественную (объем, тираж, продолжительность передач) и качественную характеристику линг- Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|