AZƏrbaycan miLLİ adət və ƏNƏNƏLƏRİNİn bəDİİ-estetik mahiYYƏTİ
Asudəvaxt mədəniyyətinin formalaşmasında
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Asudəvaxt mədəniyyətinin formalaşmasında
milli və dünyəvi ənənələrin rolu. İnsanların asudəvaxtının bədii-emosional vasitələrlə müşayiət olunmasının tarixini də qədim adət və ənənələrin yarandığı və təşəkkül tapdığı dövrlərlə əlaqələndirmək lazımdır. İnsanlar bütün təbiət hadisələri haqqında fövqəltəbii ideyalar, baxışlar yaradarkən bədii- emosional münasibətlərini də gizlədə bilməmiş, təbiətə və cəmiyyətə kütləvi şəkildə təsir etmə ənənələrini yaratmışlar. Bu ənənələr təkamül etdikcə asudəvaxt mədəniyyətini də formalaşdırmış, onu bədii estetik və başqa yaradıcılıq tələbatının ödənilməsi həddinə çatdırmışdır. Keçirilən mərasimin, bayramın dini ideoloji məzmunundan asılı olmayaraq insanlar bu aksiyaları yerinə yetirərkən əylənmiş, mənəvi rahatlıq tapmışlar. Adət və mərasimlər onları bir anlıq da olsa öz bədii emosional vasitələrinin təsiri ilə fiziki, zehni iş qayğılarından uzaqlaşdırmış, dincəlmək, əylənmək, şənlənmək, müstəqil yaradıcılıq proseslərinə qoşulmaq kimi ənənəvi asudəvaxt xüsusiyyətlərinin formalaşmasına təminat yaratmışlar. Tarixin müxtəlif dövrlərində dünya alimləri asudəvaxt mədəniyyətinin əsas momentlərini təhlil etmiş, onun bədii-emosional sahələrini “oyun vəziyyəti” kimi anlatmağa çalışmışlar. Platon oyun kosmosundan danışmış, İ.Kant estetik “oyun vəziyyəti” nəzəriyyəsindən söz açmışdır. Şillerə görə isə insan yalnız oynadığı zaman insan hesab olunur. O da tarixin ilk mərhələsində yaranmış asudəvaxt mədəniyyətini “oyun mədəniyyəti” və bu mədəniyyəti insani münasibətlərin əsas komponentlərindən biri kimi qiymətləndirir. Y.Xeyzinq isə bütövlükdə mənəvi mədəniyyəti 197 “oynayan insanın məhsulu” hesab edir. O, oyun xüsusiyyətlərinin poeziyada, miflərdə, mərasimlərdə təzahür etdiyini göstərir. Onun fikrincə misteriyalar, bayramlar, karnavallar, festivallar, tamaşalar və s. əsasən oyun xüsusiyyətləri üzərində qurulur [142, s.28]. Yuxarıda adı çəkilən alimlərin fikirlərindən belə çıxır ki, asudəvaxtın mədəniliyi onun bədii emosional vasitələrindən çox asılı olmuşdur. İnsanlar oyun xarakterli hərəkət və vərdişlərini əsasən bayram və mərasimlərdə, karnavallarda, ailə və məişət ənənələrində tətbiq etmişlər. Eyni zamanda oyun mədəniyyəti uşaq və yeniyetmələrin hərtərəfli tərbiyə mühitini yaratmışdır. Onların hərəkət və fəaliyyətlərindəki boşluğu müxtəlif məna və məzmunla doldurulmuşdur. Ənənəvi olaraq formalaşan asudə-vaxt mədəniyyəti oyunlar üzərində təşəkkül tapmış, insanların hərəkət və düşüncələrini səmərililik prinsiplərinə uyğun olaraq tənzimləmək funksiyasını yerinə yetirmişdir. Rus pedaqoqu Y.A.Komenski haqlı olaraq qeyd etmişdir ki, “külək olmadan od yanmadığı kimi, oyun, məşq, hərəkət olmadan da uşaq böyüyüb inkişaf edə bilməz. Oyun, hərəkət bir növ işdir, fəaliyyətdir” [73, s.60]. Azərbaycanın tanınmış alimi M.H.Təhmasib də şəxsiyyətin formalaşmasında, hər bir fərdin fiziki və mənəvi cəhətdən inkişaf etməsində oyun mədəniyyətinin əhəmiyyətinə xususi diqqət yetirmişdir. Onun fikrincə, oyun da insan ömrü qədər çox qədim tarixə malikdir. Oyun tarixin hər bir dövründə insan həyatını zənginləşdirən sosial vasitələrdən biri olmuşdur. O, həm bədənin müxtəlif əzalarını hərəkət etdirmiş, həm də hər bir insanın həyat fəaliyyətinin son anına qədər onun bütün ömrünü addımaddım izləmişdir [22, s.234-238]. 198 Oyunun insan həyatındakı mənəvi hökmranlığı müasir dövr üçün daha aktualdır. Çünki müasir insanın həyat tərzi mənəvi inkişafın səviyyəsindən, onun asudəvaxt mədəniyyəti mühitindən çox asılıdır. Tarixən, ənənəvi olaraq formalaşan asudəvaxt mədəniyyəti elə bir sərvətdir ki, hər kəs ondan öz zövqünə, mənəvi tələbatına uyğun şəkildə istifadə edir. Burada insanın ictimai faydalı əməyə şüurlu hazırlığı, bədii-estetik xarakterli mənəvi keyfiyyətləri, intellekti, dünyaya, cəmiyyətə münasibətləri və s. özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. “Asudəvaxt ümumi vaxt büdcəsinin mütləq işlərdən azad edilmiş elə bir sərvətidir ki, həmin müddətdə şəxsiyyət öz fiziki, mənəvi vəziyyətini və mədəni səviyyəsini nəzərə almaqla özünə uyğun hərəkətlər variantı seçir. Bu həm də istirahət, yorğunluğu aradan qaldıran fiziki, psixi və intellektual qüvvələri bərpa edən sosial şərtlərlə müəyyənləşdirilmiş psixi-fizioloji prosesdir [58, s.81]. Lakin dünya miqyasında “mədəni asudəvaxt” anlayışının bir- birindən fərqlənən izahı mövcuddur. Keçmiş sovet kulturologiyasına əsaslanaraq demək olar ki, “asudəvaxt – insanın işdən sonra, fizioloji və məişət tələbatlarının ödənilməsinədək (yemək, yuxu və s.), ailə və ictimai işlərin yerinə yetirilməsindən sonra qalan vaxta deyilir” [ 45, s.5]. İndi də Azərbaycanda mövcud olan bu tərif ABŞ, Fransa, İngiltərə və sair ölkələrdəki “mədəni asudəvaxt” anlayışının şərhindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Məsələn, ABŞ-da “mədəni asudəvaxt” mövcud şüurun vəziyyətini, onun cəmiyyətə münasibətini və məqsədini əks etdirən ali insan fəaliyyəti kimi başa düşülür. İngiltərədə isə “mədəni asudəvaxt” insanları psixi stresslərdən azad edən bir vasitə kimi dərk 199 olunur. Fransızların baxışlarına görə isə “mədəni asudəvaxt” insanın gündəlik fəaliyyəti prosesində itirilmiş qüvvələrin yenidən bərpa olunması vasitəsi kimi anlaşılır [72, s.24]. Əslində “mədəni asudəvaxt” sözünün hərfi mənası latın sözü olan “Licere” sözündən götürülmüş, “sərbəst olmaq” mənasında başa düşülmüşdür. İngilislər isə bu sözü “mədəni asudə-vaxt” kimi tələffüz etmişlər. Fəaliyyətdə mədəni asudəvaxt “qanundan azad olmuş qayda” kimi anlaşılmışdır. Yəni ingilislər asudəvaxtı müstəqil, azad fəaliyyətin təzahürü, realizə sahəsi kimi qiymətləndirmişlər. Yunanıstanda da mədəni asudəvaxt təzyiqdən azad fəaliyyətin bir forması kimi qəbul olunur. Ümumiyyətlə, dünyanın müxtəlif ölkələrinin mədəni asudə-vaxt fəaliyyətinə olan münasibəti mahiyyət etibarı ilə bir-birindən fərqlənir. Bu ölkələrin çoxu mədəni asudəvaxt fəaliyyətinin mədəni əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirir, onun dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsinə şərait yaradır. Məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında dövlət departamenti mədəni asudəvaxtın təşkili üçün ildə 240 milyon dollar miqdarında vəsait ayırır. Bu vəsaitin hamısı kütlələrin istirahət və əyləncəsinin təşkili üzrə işlərə sərf olunur. İngiltərə dövlət departamenti mədəni asudəvaxt tədbirləri üçün 190 milyon funt sterlinq, Fransa isə 230 milyon frank pul ayırmışdır [72, s.32]. Təbii ki, adı çəkilən ölkələrdə kütləvi xalq bayramlarının, oyun və əyləncələrin təşkilinə xüsusi qayğı göstərilir. Bayram və əlamətdar günlərin bədii emosional vasitələrinin təşkili, onların teatrlaşdırılması işi xüsusi olaraq yaradılmış mədəni asudəvaxt klublarına və mərkəzlərinə həvalə olunur. Məsələn, İngiltərənin “Lordlar”, 200 “Smokinq” kimi mədəni asudəvaxt klub-ları elitar təbəqənin istirahət və əyləncəsini təşkil etmək üçün planlı şəkildə məzmunlu təşkilati işlər görürlər. Onlar istirahət və əyləncənin səmərəli olması üçün müxtəlif yaş qrupları üzrə bölgülər aparır, hər yaş qrupunun mədəni- sosial tələblərini əvvəlcədən proqnozlaşdırırlar. Kiçik yaş qrupları üçün müxtəlif əyləncəli oyunlar, multiplikasiya filmləri və s. müəyyənləşdirirlər. Həmin differensial yanaşma üsulundan böyüklərin mədəni asudəvaxtının səmərəli keçirilməsi üçün də istifadə olunur. Ən maraqlısı odur ki, bütün mədəni asudəvaxt mərkəzləri müasir texniki vasitələrlə təchiz edilir. Mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin texniki vasitələrinin alınması və onların realizə olunması işinin maliyyə məsələlərini xüsusi təşkilatlar və sosial institutlar yerinə yetirir. Milli ənənə və mentalitet mədəni asudəvaxtın keçirilməsi prosesinə və məzmununa da təsir göstərir. Dünya miqyasında aparılan müşahidələr və elmi xarakterli sosioloji tədqiqatlar asudəvaxtın təşkilinin ənənələrə və milli mentalitetə söykəndiyini bir daha sübut edir. Məsələn, aparılan sosioloji tədqiqaqatlar zamanı aydın olmuşdur ki, fransız və ya danimarkalı vətəndaşlar özlərinin asudəvaxtlarını daha çox kafe və barlarda keçirirlər. Braziliyalılar, meksikalılar, argentinalılar isə futbolla məşğul olur, karnavallarda iştirak etməyi sevirlər. Ərəblər, yaxud pakistan-lılar öz evlərində tətbiqi yaradıcılıqla məşğul olmağı daha çox sevirlər. Milyonlarla dindarlar isə kilsələrdə, məscidlərdə, sinaqoqlarda və başqa dini ibadət yerlərində keçirilən məra-simlərdə iştirak etməyə daha çox üstünlük verirlər [72, s.34]. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə çayxanalarda yaxınları ilə ünsiyyətə girməyə üstünlük verirlər. 201 Lakin ABŞ, İngiltərə, Kanada və başqa inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində mədəni asudəvaxt ənənələri özünü daha əhatəli şəkildə büruzə verir. Bu ölkələrdə dini mərasimlərə də diqqət yetirilir, kafelərə və idman oyunlarına qatılmaq marağı da güclüdür. Minlərlə gənclər tətbiqi incəsənət yaradıcılığı ilə də məşğul olurlar. Bu ölkələrin mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin elmi-texniki əhatə dairəsi bütün maraqların ödənilməsinə imkan yaradır. Deməli, hər bir ölkənin elmi-texniki inkişaf səviyyəsi, sosial və mənəvi inkişafı mədəni asudəvaxt mədəniyyətinin inkişafına birbaşa təsir edir, onun ənənəvi fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Adı çəkilən ölkələrdə asudəvaxt mədəniyyətinin rəngarəngliyi onlardakı demokratik mühitin, iqtisadi şəraitin başqa yerlərdən daha fərqli olmasından da asılıdır. Digər tərəfdən inkişaf etmiş bu ölkə-lərə dünyanın hər yerindən insanların daha fəal olan kateqoriyalarının emiqrasiyası mövcuddur. Onların ənənələri, mədəniyyətləri, sosial fəaliyyətləri hesabına inkişaf etmiş ölkələrdə rəngarəng asudəvaxt mədəniyyəti təşəkkül tapmışdır. Amerika Birləşmiş Ştatlarında, yaxud Kanadada milli mədəniyyətlərarası inteqrasiya azad mədəni asudəvaxt fəaliyyəti mühiti yaratmışdır. Mənəvi tələbatın bütün tələblərinin ödənilməsi üçün mövcud olan mühit hər bir fərdə öz biliyini artırmaq, həvəskar birliklərdə yaradıcılıqla məşğul olmaq, milli bədii-estetik irsin öyrənilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərmək şəraiti yaradır. Eyni zamanda mədəni asudəvaxt mərkəzlərində insanlar incəsənət əsərləri ilə tanış olur, idman bölmələrində sağlamlıq prosesini yaşayır, maraqlı görüşlərin iştirakçılarına çevrilirlər. 202 Adı çəkilən kapitalist ölkələrindən aşağıdakı istiqamətlərdə fəaliyyət göstərən mədəni-asudəvaxt sferası formalaşmışdır: 1. Milli mədəniyyət parkları, təbii-tarixi əhəmiyyətli istirahət zonaları, meşələr və s. mənzərəli əyləncə guşələri yaradılıb; 2. Xüsusi qurğularla təchiz olunmuş istirahət bazaları, idman və əyləncə kompleksləri bir çox mədəni asudə-vaxtın səmərəli təşkilinə dair işlər görür. Həmin asudəvaxt mərkəzləri aşağıdakılardır: - idman-tamaşa müəssisələri, idman-konsert kompleksləri, basketbol, beysbol, futbol, xokkey əraziləri, stadionlar, idman klubları, maşın yarışları təşkil olunan motodromlar və s. idman tamaşa müəssisələri kompleksinə daxildir. - İdmanla daha fəal şəkildə məşğuliyyət bazaları: Çimərliklər, qayıqlar olan stansiyalar, buz üzərində oyun obyektləri, üzgüçülük bölmələri, güləş, karate, dzüdo zalları və s. həmin baza kompleksinə aiddirlər. - Rekreativ əyləncə mərkəzləri əsasən bağları, şəhər parklarını, uşaq əyləncə meydanlarını, zooparkları, attraksionların məşğul olduqları evləri və şəhərcikləri, gülüş otaqlarını, kompüter mərkəzlərini və s. əhatə edir. 3. Bu ölkələrdə idman komplekslərindən başqa mədəni asudəvaxt yaradıcılıq mərkəzləri və digər mədəniyyət müəssisələri də vardır, sirklər, estrada konsert mərkəzləri və s. fəaliyyət göstərir. Təqaüdçülərin, peşəkarların, gənclərin, dindarların, ailələrin və s. sosial təbəqələrin mədəni asudəvaxtını təşkil edən klublar hər bir fərdə differensial şəkildə yanaşmaqla mənəvi tələbatları ödəmək üçün konkret işlər görürlər. Bu tələbatları ödəmək üçün diskoklublar, xor, 203 xoreoqrafiya, bədii yaradıcılıq mərkəzləri və studiyaları fəaliyyət göstərir. Ümumi maraqları olan insan birliklərinin mədəni asudə-vaxt fəaliyyətlərini tənzim etmək və səmərəli etmək üçün həvəskar yaradıcılıq birlikləri təşkil olunur. Fəaliyyətdə olan mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin nəzdində kitabxanalar, oxu zalları, musiqili-maarifçilik salonları, lektoriyalar, məsləhət-informasiya mərkəzləri və s. yaradılır. 4. Asudəvaxtın səmərəli təşkilində mehmanxana-turist müəssisələri də maraqlı iş ənənələrinə malikdirlər. Bu müəssisələr sırasına otelləri, turist komplekslərini, ekskursiya mərkəzlərini, dəniz səyahətlərini təşkil edən istirahət bazalarını və əyləncə mərkəzlərini, turist qatarlarını və s. aid etmək olar. İnkişaf etmiş kapitalist ölkələrində mədəni asudəvaxtın turizm forması XX əsrin 60-cı illərindən daha güclü təşəkkül tapmağa başlamışdır. Müasir dövrdə isə həmin turizm asudəvaxt forması artıq əksər insanların mədəniyyət normasına çevrilmişdir. Amerika, İngiltərə, Kanada, Avstraliya və başqa inkişaf etmiş dövlətlər həmişə turizmin inkişafı üçün böyük məbləğdə vəsait ayırmışlar. Məsələn, İngiltərədə nəşr olunan “Ekonomist” jurnalında verilən məlumata görə 1959-cu ildə bu ölkədə turizmin inkişafı üçün 310 milyon funt sterlinq, 1979-cu ildə 5.9 milyard funt sterlinq, 1989-cu ildə 22.7 milyard funt sterlinq məbləğində pul ayrılmışdır. Göründüyü kimi, ildənilə turizmin inkişafı üçün dövlət tərəfindən nəzərdə tutulan vəsaitin miqdarı artırılmışdır [97, № 776, 1991]. 204 Ümumiyyətlə, mədəni asudəvaxtın təşkili məsələsi inkişaf etmiş ölkələrdə insanın mənəvi fəaliyyət azadlığına təminat yaradan amil kimi qiymətləndirilir. Vaxtilə sabiq ABŞ prezidenti Bill Klinton özünün növbəti seçki kompaniyasında mədəni asudə-vaxtın ənənələrinin əhəmiyyətindən bəhs edən geniş proqramla çıxış etmişdir. O, uşaq və yeniyetmələrin, əlillərin, qocaların və başqa sosial qrupların asudəvaxt sferasının inkişafı üçün dövlət təminatının yaradılmasının vacibliyindən danışmışdır [74, s.88]. ABŞ-da, Böyük Britaniyada və başqa ingilis dilli ölkələrdə mədəni asudəvaxtın tərbiyə potensialından daha səmərəli istifadə olunması üçün son on ildə xüsusi ənənəvi sistem formalaşmışdır. Həmin sistemin ictimai və dövlət tələbləri aşağıdakı vəzifələr üzrə müəyyənləşdirilmişdir: - Milli mədəniyyətin ən qiymətli nümunələrinin dövlət tərəfindən mühafizə olunması, ənənəvi xalq yaradıcılığının qorunması və inkişaf etdirilməsi; - Mədəni asudəvaxt infrastrukturlarının funksional fəaliyyətinə dövlət tərəfindən təminat yaradılması; - Əhalinin asudəvaxtının təşkili üçün müəssisələr, təşkilatlar, ictimai və sosial institutlar tərəfindən vergi imtiyazların müəyyənləşdirilməsi; - Uşaq və yeniyetmələrin, gənclərin, eyni zamanda yaşlı nəslin bədii-estetik tələbatını ödəyə biləcək, hər bir sosial qrupun mənəvi tərbiyəsinə təminat yaradacaq birbirinə alternativ olan müxtəlif proqramların hazırlanması. Maraqlıdır ki, əhalinin mədəni istirahətinin təşkili məsə-ləsi ABŞ-da, İngiltərədə, Kanadada, CAR-da, Avstraliyada, Yeni Zelandiyada dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilir [72, 205 s.90]. Məsələn, bu məqsədlə 1981-ci ildən 1993-cü ilə qədər ABŞ-da 44 dəfə milli, ictimai, dövlət əhəmiyyətli mədəniyyət proqramları hazırlanmışdır. Həmin proqramlarda nəzərdə tutulanlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: - uşaqların, qocaların və əlillərin asudəvaxt infrastrukturunun nəzərə çarpacaq dərəcədə artırılması; - təhsil müəssisələrinin, parkların, muzeylərin, teatrların, filarmoniyaların və başqa konsert müəssisələrinin tərbiyəvi- pedaqoji məqsədlər daşıyan mədəni asudəvaxt fəaliyyət formalarının istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; - əhalinin müxtəlif sosial qruplarının asudəvaxtlarının səmərəliliyinə təminat yaradan mehmanxana komplekslərindən, stadionlardan, tennis otaq və meydançalarından, çimərliklərdən, sağlamlıq mərkəzlərindən və başqa əyləncə müəssisələrindən istifadə olunmasının formaları; - görkəmli alim və təcrübəli mədəniyyət xadimlərinin mədəni- asudəvaxtın təşkilinin elmi əsaslarla hazırlanmasına, bu sahə üzrə peşəkar mütəxəssislərin yetişdirilməsinə cəlb edilməsi. Göstərilən məzmunlu proqramın realizə olunması üçün dövlət sənaye və tikinti korporasiyalarını, bankları, fermerlər birliklərini, dini icmaları, elmi assosiasiyaları, müəllimləri, həkimləri, incəsənət xadimlərini bu əhəmiyyətli işin ümumi şəkildə icrasına cəlb edir. Proqramın həyata keçirilməsində mədəniyyət müəssisələri, idman cəmiyyətləri, yardım cəmiyyətləri və təşkilatları, varlı şəxslər və s. yaxından iştirak edirlər. Əslində qeyd olunan ictimai təşkilatlar mədəni asudəvaxt xidmətinin xüsusi sektorlar vasitəsi ilə inkişaf etməsinə təminat yaradırlar. Mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyət 206 göstərən xüsusi sektorları gənclərin asudəvaxtını təşkil etmək üçün öhdəliklər götürür, bu sahəyə aid hazırlanmış dövlət proqramlarının realizə olunmasına yaxından yardım edirlər. Məsələn, Böyük Britaniyada xüsusi sektorlara aid olan mədəniyyət müəssisələrinin tərbiyəedici və maarifləndirici fəaliyyəti əvvəlcədən dəqiq olaraq proqramlaşdırılır. Ölkə əhalisinin gəlirinin 30%-i asudəvaxt fəaliyyətinin müxtəlif formalarının təşkilinə və onun əyləncə xarakterli mallarının, əşyalarının alınmasına sərf olunur. Burada aparılan sosioloji tədqiqatlara görə son 20 ildə özəl sektorda mədəni asudəvaxt xidməti 36 faiz artmışdır. Bu da onu göstərir ki, özəl mədəniyyət mərkəzləri həm özləri mədəni asudəvaxt xidmətindən bəhrələnir, həm də asudəvaxtın hərtərəfli səmərəliliyinə təminat yaradırlar. Bu baxımdan İngiltərədə fəaliyyət göstərən gecə klubları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müasir ingilis gənclərinin mədəni asudəvaxtının təşkilində diskotekaların da rolu çox böyükdür. Diskotekaların demək olar ki, əksəriyyəti özəl sektora aiddir. Məsələn, Tele incəsənət evinin elitar diskotekasını Frans Raux adlı şəxs idarə edir. Gənclərin asudə- vaxtlarında onların istirahət və əyləncələrinin səmərəli təşkilində Frans Rauxun böyük təcrübəsi vardır. Maraqlıdır ki, insanlarda mədəni asudəvaxt mərkəzlərinə getmək, onun proqramlarının fəal iştirakçısı olmaq çox zaman adət xarakteri daşıyır. Təbii ki, bu adətləri onlarda əsasən mədəni asudəvaxt mərkəzləri özləri yaradır. Azərbaycan tədqiqatçı alimlərindən biri olan Mobil Aslanlı çox haqlı olaraq demişdir ki, “adətlər insanın elə iş hərəkətlərinə deyilir ki, bunlar insanın ehtiyacına, tələbatına çevrilmiş olur. Müəyyən şəraitdə insan bu iş və hərəkətləri icra etmədən dura bilmir, icra etmədikdə insanda daxili bir narahatlıq əmələ gəlir. Ona 207 görə də insan adət etdiyi işi nə cür olursa-olsun yerinə yetirməyə çalışır” [5, s.218]. Təbii ki, söhbət mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri inkişaf etdirən adətlərdən gedir. Belə keyfiyyətlərin formalaşması isə mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin insanlara təqdim etdikləri işin məzmun və məqsədindən daha çox asılıdır. Məlumdur ki, mədəni vərdişlər insanların bir-biri ilə münasibətlərini tənzimləyən əxlaq normalarının xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Əxlaq normalarının xüsusiyyətlərini isə ictimai münasibətlər, əlaqələr müəyyən edir. Bu baxımdan asudəvaxt mərkəzləri bütün fərdi keyfiyyətləri, o cümlədən şəxsi əxlaqi xüsusiyyətləri də üzə çıxarmaq imkanına malikdir. Çünki mədəni asudəvaxt mərkəzlərində heç bir fərd ictimai nəzarətdən və münasibətdən kənarda qalmır. Hamı daima bir-birinin diqqət obyektinə çevrilir. Hər bir fərd diqqət obyekti olduğunu özü də hiss edir. Elə buna görə də o ictimai əhatədə özünün ən yaxşı xüsusiyyətlərini nümayiş etdirməyə çalışır. Nəticə etibarı ilə bu nümayişetdirmə vərdişə, əxlaq normasına və ənənəvi mədəni davranışa çevrilir. Professor M.Muradxanov uşaqları həyatdakı mədəni davranışlarına görə 3 qrupa bölmüşdür: 1. Düzgün davranış haqqında aydın anlayışı olanlar, ona uyğun və düzgün hərəkət edənlər; 2. Düzgün davranış haqqında anlayışı olduğu halda bu anlayışa əks hərəkət edənlər; 3. Düzgün hərəkət haqqında anlayışı olmayan və düzgün hərəkət etməyənlər. 208 Onun fikrincə, bunlardan birincisinin əxlaqi biliyi artıq əqidəyə çevrilmişdir. İkincisinin isə kifayət qədər əxlaqi təcrübəsi yoxdur. Üçüncüsünün isə həm əxlaqi tərbiyəsi, həm də düzgün əqidəsi və təcrübəsi yoxdur [103, s.84]. Bu qrup bölgüsü mədəni asudəvaxt mərkəzləri üçün də differensial olan maraqlı həyat faktorudur. Həmin faktora uyğun olaraq mədəni asudəvaxt mərkəzlərində fərdi xüsusiyyətlərin nəzərə alınması metodiki iş ənənələrindən birinə çevrilmişdir. Maraqlıdır ki, dünyanın hər yerində fərdi yanaşma üsullarına, differensial metodlara daha çox üstünlük verilir. Fərdin ictimai ünsiyyət mühiti onu dəyişməyə, daha əxlaqlı olmağa məcbur edir. Məsələn, insan tək qalanda daha çox özünü dərk etməyə çalışır, çoxluğun mənəvi mühitində isə ictimailəşərək, onu bilavasitə “daxilən sıxan” qeyri- əxlaqi normalara qarşı çıxır. Fərd şəxsiyyət kimi özünün nəyə qadir olduğunu nümayiş etdirmək imkanı əldə edir və mənən müstəqilləşir. Məhz ABŞ-ın, İngiltərənin, Kanadanın və başqa inkişaf etmiş dövlətlərin asudəvaxt mərkəzlərində bu keyfiyyətlərin formalaşmasına daha çox üstünlük verilir. Burada həmçinin gənclərin özfəaliyyətinin mahiyyətini sadələşdirməyə çalışırlar. Mədəni asudəvaxtın səmərəli olması üçün onların özləri tərəfindən təminat yaradılmasına və idarəolunmasına cəhd edirlər [138, s.32-37]. Onlar insanların mədəni asudəvaxt fəaliyyətini heç də siyasətləşdirmirlər. Əksinə olaraq, insanı mənən sərbəstləşdirən əyləncə elementlərinə daha çox üstünlük verirlər. Son illərdə İngiltərənin bir çox bankları və korporasiyaları ölkədə incə-sənət və mədəniyyətin səviyyəsini yüksəltmək üçün ayrı- ayrı mədəniyyət müəssisələrini maliyyələşdirmək ənənələrinə 209 qoşulmuşlar. Mədəniyyətin inkişafına göstərilən bu qayğını milli maraqların təminatı kimi qiymətləndirirlər. İqtisadi inkişaf etmiş ölkələrdə asudəvaxtın mədəni təşkili ilə təkcə mədəniyyət müəssisələri deyil, həm də məktəblər, elmi müəssisələr, ekologiya təşkilatları da məşğul olurlar. Çünki bu ölkələrdəki ənənələr milli və dövlət maraqları əsasında inkişaf edir. Təbii ki, ilk növbədə asudəvaxtın səmərəliliyi prinsipləri dövlət maraqlarına əsaslanır. Belə ki, asudəvaxt mərkəzlərində aşkar olunan istedadlı uşaq və yeniyetmələr ölkənin gələcək intellektual potensialı kimi qiymətləndirilir və onlara xüsusi qayğı göstərilir. Mədəni asudəvaxtın hər bir fərdin şəxsi potensialını üzə çıxaran bir vasitə olduğunu rus alimi V.D.Ponamaryov da xüsusi olaraq qeyd etmişdir. Onun fikrincə hər bir əyləncəli oyun forması ayrı-ayrı şəxslər arasında mədəni ünsiyyət yaratmaqla yanaşı, adamların fərdi sosial-mədəni potensialını aşkar edir [120, s.16]. Mədəni asudəvaxt ərzində yaranan ünsiyyət insanlararası əlaqəni intensivləşdirməklə yanaşı, fərdi intellektual səviyyəsi, mənəvi-əxlaqi keyfiyyəti, bədii- estetik zövqü, əqli-fiziki inkişafı təmin edən əsas vasitəyə çevrilir. Bu baxımdan ABŞ-da yaradılmış “Disneylend” parkının böyük iş təcrübəsi və mədəni asudəvaxt ənənələri vardır. Disneylend parkı hələ 1955-ci ildən fəaliyyətə başlamış, həmin ildən indiyə qədər fantastik əyləncə şəhərciyinə çevrilmişdir. Artıq həmin parkın əyləncəli oyunlarının Mikki Maus, Ördək, Donald Dak, Pluto, Bembi, Alisa kimi fantastik qəhrəmanları dünya uşaqlarının dilinin əzbəri olmuşdur. Çünki bu əyləncəli oyunlar həm də cizgi filmi şəklində dünyanın hər yerinə yayılmışdır. 210 İngiltərə məktəblərində müxtəlif məzmunlu dərnəklər fəaliyyət göstərir. Məsələn, bu ölkənin cənub şərqində yerləşən Midlendin məktəblərində çoxlu rəqs dərnəkləri mövcuddur. Burada müəllimlər uşaqlarla məşğələləri onların yaş xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq təşkil edirlər. Kiçik yaşlı uşaqlarda ritm duyğusunun inkişaf etdirilməsi üçün onlarla pambıq üzərində rəqs etmək üsulundan istifadə edirlər. Böyük yaşlı uşaqların isə rəqs məşğələləri zamanı tərəf müqabilləri tez-tez dəyişdirilir. Bununla da onların müxtəlif xarakterli adamlarla ünsiyyətə girmək potensialı genişlənir, həm də rəqsin mürəkkəb proseslərini dəf etmək ənənəsi formalaşır. Həmçinin rəqs dərnəkləri uşaqlarda mövcud olan daxili gərginliyi tez bir zamanda aradan götürür və tədris prosesində müxtəlif fənlərin qavranılmasını asanlaşdırır. Məhz mədəni asudəvaxtın bütün müəssisələrdə səmərəli təşkili həmişə müsbət keyfiyyət sonluğu ilə nəticələnmişdir. Buna görə də İngiltərədə mədəni asudəvaxtın təşkili işi ardıcıllıq, sistemlilik, prinsipiallıq, baxımından nümunəvi şəkildə qurularaq dünyanın hər yerində kulturoloqların diqqətini cəlb edir. Adət və ənənəyə, tarixi, milli hadisələrə üstünlük verilməsi baxımından Fransanın mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin işi xüsusi olaraq fərqlənir. Məsələn, Fransa burjua inqilabının ildönümünün kütləvi şəkildə bayram edilməsi uzun bir tarixə malikdir. Dünyada ilk dəfə olaraq burjua inqilabının ildönümünün teatrlaşdırılması kütləvi bayramlara yeni forma və məzmun gətirmişdir. Həmin bayram 1789-cu il dekabr ayının 27-dən qeyd olunmağa başlamış və ənənəvi olaraq indiyə qədər o milli qvardiyanın təşkil olunduğu gün kimi davam edir. Bastiliyanın alınması münasibətilə 1790-cı ildən keçirilən “Federasiya bayramı” isə Fransanın Mars düzənliyində keçirilir və 211 minlərlə insanı özündə birləşdirir. Maraqlıdır ki, həmin hadisədən böyük bir tarix keçməsinə baxmayaraq Fransanın mədəni asudəvaxt təşkilatları bu hadisədən milli birliyə təminat yaradan bir vasitə kimi istifadə edirlər.İlk gündə olduğu kimi indi də bayram keçirilən ərazidə, bədii tərtibatda “Millət”, “Qanun”, “Konstitusiya” sözləri yazılmış şüarlara təsadüf edilir. Bayramın təntənəli mərasim anının daha çox diqqəti cəlb edən məqamı əsgərlərin təntənəli şəkildə andiçmə mərasimidir. Bu zaman silahlardan yaylım atəşi açılır, musiqi sədaları altında Fransanın bayraqları başlar üzərinə qaldırılır. Marşlar səslənir və təntənəli mahnılar ifa olunur [32, s.20-21]. Fransada belə tədbirlərin ictimai-siyasi əhəmiyyəti nəzərə alınaraq onlara dövlət səviyyəsində qayğı göstərilir və bu iş üçün kifayət qədər maliyyə vəsaiti ayrılır. Bayramlar keçirilərkən yüz minlərlə əhali onun əsas iştirakçılarına çevrilir. Bayramların keçirilməsi prosesinə yüksək peşəkarlıq qabiliyyətinə malik olan tərtibatçı rəssamlar, rejissorlar, bəstəkarlar, ssenariçilər cəlb olunur. Dövlət əhəmiyyəti olan belə bayramlarda monumental dekorasiyalardan, canlı bədii tərtibatdan, döyüş texnikasından, musiqidən, teatr maskalarından və s. ifadə vasitələrindən istifadə edilir. Misallardan göründüyü kimi, fransızlar mədəni asudəvaxtın siyasi motivlərinə də üstünlük verir. Həm xalqın tarixi ənənələrə sədaqət prinsipi qorunub saxlanılır, həm də insanların əyləncəli mənəvi tələbatları ödənilir. Kütlələrə çoxlu bayramlar keçirmək imkanı yaradılmaqla yanaşı, milli intellektin, xarakterin formalaşmasına, cəmiyyətin bütün üzvlərinin mənən zən-ginləşməsinə qayğı göstərilir. Məsələn, “Ali varlıq” bayramında Parisin bütün 212 küçələri gül-çiçəklə bəzənir, bütün şəhər əhalisi səhər tezdən bayram şənliklərinə dəvət olunur. Çağırış təbil-çilərin və kilsə zənglərinin köməyi ilə yerinə yetirilir. Əhali musiqi sədaları altında Tyulri bağına, oradan isə Mars çölünə doğru hərəkət edir. 2400 nəfərdən ibarət olan qarışıq xor dəstəsi Mars çölündə müqəddəs andın sözlərini oxuyurlar. Andın əsas ideyasını təşkil edən “Zalımları məhv etməli” sözləri xor tərəfindən üç dəfə təkrar olunur. Bundan sonra yüz minlərlə insanlar orkestrin müşayiəti ilə ənənəvi olan “Bərabərlik”, “Qardaşlıq” mahnılarını ifa edirlər. Bu emosional vasitələrlə xalqın həyata, xoşbəxt gələcəyə olan ümidi artır. Fransa asudəvaxtşünasları milli adət və ənənələrlə, tarixi bayram və mərasimlərlə yanaşı, dünyada mövcud olan əyləncə mərkəzlərinin qabaqcıl iş təcrübəsindən də məharətlə istifadə etməyi bacarırlar. Məsələn, fransızlar hələ 1986-cı ildən ABŞ-da yaradılmış əyləncə mərkəzi “Disneylend”in iş təcrübəsindən istifadə etməyə başlamışlar. Elə həmin ildə Parisin meri burada da “Disneylend” kimi əyləncə mərkəzinin tikinti planını təsdiq etmiş, şəhərin şərq hissəsində “Avrodisneylend” adlı nəhəng əyləncə kompleksinin inşa edilməsi üçün ABŞ-dakı “Uolt Disney” şirkəti ilə müqavilə bağlamışdır. Yaxud Parisin yaxınlığında yaradılmış “Metrapolis” adlı əyləncə mərkəzi də mədəni asudəvaxtın müasir tələblərinə cavab verə bilən yeni tipli əyləncə kompleksidir. İndi belə komplekslər ölkənin hər yerində fəaliyyət göstərir.Fransa xalqının istirahət və əyləncəsi üçün kompakt şərait yaradır. Dövlət tərəfindən yaranan bu əyləncə mərkəzləri sistemi başlıca olaraq üç əsas məsələni həll edir: 1. Baxımsız və ekologiyaya zərər yetirə biləcək yerlər yararlı hala salınır. Onlar parklara və başqa əyləncə mərkəzlərinə 213 çevrilir. Abadlaşdırılmış bu yerlərdə əyləncə və istirahətin təmiz ekoloji mühiti formalaşdırılır. 2. Yaradılmış mədəniyyət və istirahət parklarında insanların asudəvaxt məşğuliyyəti, hərtərəfli, kompleks əyləncələrin şəraitinin yaradılması üçün ardıcıl işlər aparılır. Xüsusilə, ekoloji təmizliyə malik olan təbiət qoynunda əhalinin istirahət və əyləncəsi üçün müxtəlif forma və metodlardan istifadə edilir. 3. Mədəni asudəvaxt fəaliyyəti zamanı uşaq və yeniyetmələr maarifləndirilir və təhsil prosesi üçün yardımçı vasitələrin təşkilinə xüsusi diqqət yetirilir. Fransada mədəniyyət və istirahət parkları məzmun etibarı ilə çox rənkarənkdir. Onların arasında beynalxalq miqyaslı gül sərgiləri keçirən, uşaq və yeniyetmələrdə təbiətə böyük maraq oyadan, onların estetik zövqlərini təbiətə məxsus olan ecazkar gözəlliklərlə inkişaf etdirən istirahət parkları da vardır. Parisdəki Florali parkı məhz öz təbii gözəlliyinə və fəaliyyət istiqamətinə görə bütün parklardan fərqlənir. Park başdan-ayağa gül vadisindən ibarətdir. Gözəlliyi insanları heyrətə gətirən bu parkda təbiəti sevənlər, bağbanlar klubları və dərnəkləri yaradılmışdır. Xüsusilə, burada uşaqlara təbiət haqqında geniş məlumatlar verilir. Uşaqlar müxtəlif biliklərə yiyələnməklə yanaşı, güllərin, çiçəklərin becərilməsi texnologiyasını da öyrənirlər. Həmçinin bu parkda sağlamlıq-kurort kompleksi də fəaliyyət göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, Fransada bu tipli komplekslərin sayı 100-dən çoxdur. Mədəni asudəvaxtın təşkili sahəsində Fransa muzeylərinin də rolu çox böyükdür. Burada irili-xırdalı 6 mindən artıq muzey fəaliyyət 214 göstərir. Onların arasında Luvr muzeyinin xüsusi iş təcrübəsi və şöhrəti vardır. 250 mindən artıq eksponatı olan bu muzey vasitəsilə fransızlar dünya mədəniyyəti və incəsənəti nümunələri ilə yaxından tanış olur, tarixi biliklərə yiyələnirlər. Eyni zamanda muzeylər uşaq və yeniyetmələrin istedad və bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi istiqamətində də səmərəli işlər görür. Dünya muzeylərinin demək olar ki, əksəriyyətində müxtəlif yaş qrupları üçün dərnək və birliklər fəaliyyət göstərir. Ümumiyyətlə, xarici ölkələrin mədəni asudəvaxt mərkəzlərində uşaq və yeniyetmələrin özfəaliyyət yaradıcılığının təşkili dövlət və ictimaiyyət tərəfindən həmişə müdafiə olunmuş və maliyyələşdirilmişdir. Amerika alimi Con R.Kelli mədəni asudəvaxtın əhəmiyyətini, onun insanın mənəvi aləminə müdaxiləsini yüksək qiymətləndirərək bu sahədə ABŞ-da çox böyük işlər görüldüyünü qeyd etmişdir. O yazmışdır: “Asudəvaxt ərzində insanlara Amerikada daha səmərəli xidmət göstərmək üçün çox işlər görülmüşdür. Asudəvaxtın böyük imkanlarının və potensialının dövlətin və cəmiyyətin fəaliyyətinə tətbiq olunması çox vacibdir. Lakin asudəvaxt sferasının zənginləşdirilməsi işi iqtisadiyyatın və hətta təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsindən daha çətindir. Məhz mədəni asudəvaxtın tələblərini yerinə yetirmək üçün dövlətin ictimaiyyətlə birgə ardıcıl iş aparması tələb olunur” [71, s.204]. ABŞ-da mədəni asudəvaxtın təşkilinə ölkənin mədəniyyət sahəsindəki siyasətinin tərkib hissəsi kimi baxılır. Mədəni asudəvaxt insanlar arasında sosial bərabərliyi tənzimləyən, cəmiyyət və dövlət daxilində sabitlik yaradan amil kimi qiymətləndirilir. Asudəvaxt insanların sosial-mədəni fəaliyyətini daima ictimailəşdirir, hər bir 215 fərdi fəallaşdırmaqla onu yaradıcı şəxsiyyətə çevirir. Yaradıcı şəxsiyyətin əsas bəhrəsini isə ilk növbədə cəmiyyət və dövlət qazanır. Buna görə də dövlət istedadlı adamların incəsənət, elm və texnika, idman və s. sahələrdə özfəaliyyət yaradıcılığı ilə məşğul olmaları üçün bütün mədəni asudəvaxt mərkəzlərində şərait yaradır. Beləliklə də, bütün bölgələrin, qəsəbə və kəndlərin müxtəlif sosial qrupları üçün maraqlara uyğun olan özfəaliyyət yaradıcılığı mühiti təşkil olunur. Dövlət səviyyəsində istedadlı adamların özfəaliyyət yaradıcılığı məqsədli şəkildə əlaqələndirilir və qiymətləndirilir. Özfəaliyyət yaradıcılığı ilə məşğul olan uşaq və yeniyetmələrə yüksəlmək, dövlət, incəsənət, elm xadimləri kimi yetişmək mühiti formalaşdırılır. Ən istedadlı gənclər həm dövlət, həm də ictimaiyyətin varlı iş adamları tərəfindən qayğı ilə əhatə olunur. Onların ən istedadlılarına xüsusi təqaüdlər ayrılır, ali məktəblərə daxil olduqdan sonra isə bu istedadların bütün təhsil və məişət xərcləri ödənilir. Həm dövlət, həm də ictimaiyyət özfəaliyyətdə aşkarlanmış istedadları milli-intellektual sərvətlər kimi qiymətləndirir. Asudəvaxt təkcə bədii-estetik tərbiyənin mühiti kimi nəzərdə tutulmur, o həm də elmi-texniki yaradıcılığın sferası kimi başa düşülür. Məsələn, ABŞ-ın Nyu-York şəhərindəki texnika muzeyində onlarla həvəskar dərnək və birliklər fəaliyyət göstərir. Bu dərnək və birliklərdə fəaliyyət göstərən uşaq və yeniyetmələr mexanizatorluğu, konstruktorluğu, müxtəlif texniki vasitələri idarə etməyi öyrənir, özlərinin fantaziyalarına uyğun olan yeni layihələr hazırlayırlar. Onlara ölkənin ən tanınmış alim və texnikləri rəhbərlik edirlər. Digər tərəfdən həmin istedadlı uşaqlar ayrı-ayrı görkəmli alimlərin 216 rəhbərliyi altında müxtəlif simpozium və konfranslarda iştirak etmək üçün çıxış və məruzələr hazırlayırlar. Dərnək və birliklərdə fəaliyyət göstərən uşaq və yeniyetmələrin yaradıcılığına həsr olunan sərgilər, müsabiqələr, yarışlar, ənənəvi hal almışdır. Bu tədbirlər zamanı ən istedadlı uşaqlara müxtəlif mükafatlar təqdim olunur, onlar pulla həvəsləndirilirlər. Keçmiş SSRİ məkanında da özfəaliyyət yaradıcılığına xüsusi diqqət yetirilirdi. Xüsusilə, Baltikyanı ölkələrdə fəaliyyət göstərən kənd klublarında da müxtəlif özfəaliyyət kollektivləri yaradılırdı. Rusiya, Ukrayna mədəniyyət müəssisələrində də mədəni asudəvaxtın təşkili prosesində özfəaliyyət yaradıcılığı ilə məşğuliyyətə üstünlük verilirdi. Lakin Azərbaycanda, Tacikistanda, Türkmənistanda və Qırğızıstanda hər yüz kluba təxminən bir özfəaliyyət kollektivi düşürdü [135, s.48]. Özfəaliyyət kollektivləri əsasən şəhər və qə- səbələrdə, rayon mərkəzlərində təşkil olunurdu. Ən çox bədii özfəaliyyətə üstünlük verilirdi. Müxtəlif bayram və mərasimlərdə bədii özfəaliyyət kollektivlərinin baxış müsabiqələri keçirilir, onların qaliblərinə həmkarlar təşkilatlarının diplomları təqdim olunurdu. Müasir dövrdə isə sovet imperiyasının dağılması ilə əlaqədar olaraq müstəqillik əldə etmiş ölkələrdə özfəaliyyət kollek-tivlərinin sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmışdır. Əvvəllər mövcud olan sistemin qəflətən dağılması özfəaliyyət kollektivlərinə rəhbərliyi maliyyə imkanlarından məhrum etmişdir. Bu vəziyyəti nəzərə alan Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi milli dekorativ və tətbiqi sənətkarlığın inkişaf etdirilməsi üçün yeni şirnikləndirici, maddi maraq yaradan optimal metodlardan istifadə edir. Məsələn, 2000-ci ilin iyul ayından başlayaraq həmin nazirlik “Kaspian Trans Ko 217 İnk” Şirkəti ilə birlikdə xalça, oyma-döymə, tikmə və musiqi alətləri bölmələri üzrə mərhələli baxış – müsabiqələr keçirmişdir. Baxış müsabiqəyə Azərbaycanın 52 rayonundan 569 müəllifin 7342 əl işi təqdim olunmuşdur. Ən maraqlı cəhət baxış müsabiqəsinin maddi maraqlar üzərində qurulması olmuşdur. Müsabiqənin hər bölməsi üzrə 2000 ABŞ dolları məbləğində I mükafat, 1500 ABŞ dolları həcmində II mükafat, 1000 ABŞ dolları məbləğində III mükafat və 200 dollar həcmində həvəsləndirici mükafat qaliblərə təqdim edilmişdir [110, № 6, s.3-4]. Bu fakt onu göstərir ki, artıq Azərbaycan asudəvaxtşünaslığı xarici ölkələrdə mövcud olan həvəsləndirmə təcrübəsindən istifadə etməklə həm xalq sənətkarlığının inkişaf etdirilməsi üçün zəmin yaradır, həm də müxtəlif qrup yaradıcı insanları, eləcə də kütlələri yeni ünsiyyət mədəniyyətinə cəlb edir. Keçirilən baxış müsabiqədə tamaşaçı kimi iştirak edən insanların da asudəvaxt büdcəsindən səmərəli istifadə etmək marağı artır. Tədbirlərin gedişatı prosesində xüsusilə, uşaq və yeniyetmələrin özlərinin mənəvi tələbatlarını ödəmək imkanı yaranır. Onlarda külli miqdarda pul mükafatına layiq görülən qaliblərə qibtə hissi baş qaldırır. Qibtə hissi isə uşaqlarda öz istedad və bacarıqlarını sınamaq marağı oyadır. Hər bir yeniyetmə fərdin daxilində mədəni asudəvaxtı daha səmərəli keçirmək, yaradıcı proseslərin öncülü və qalibi olmaq istəyi artır. Bu prosesin iştirakçısı olan uşaq və yeniyetmə maddi və mənəvi sərvətləri düzgün qiymətləndirmək bacarığına yiyələnir. Etiraf edək ki, respublikamızda inkişaf etmiş xarici ölkələrin mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin iş təcrübəsindən hələ tam şəkildə istifadə etmək imkanı yaranmamışdır. Birinci, ona görə ki, xarici 218 ölkələrin asudəvaxt mərkəzlərinin iş təcrübəsi indiyə qədər kulturoloq alimlərimiz tərəfindən lazım olan səviyyədə tədqiq edilməmişdir. İkinci səbəb isə həmin təcrübənin bizə bəlli olan nümunələrini respublikamızın mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin işinə tətbiq etmək üçün mövcud olan maddi-texniki çətinliklərin hələ aradan qaldırılmamasıdır. Məhz beynəlxalq təcrübənin öyrənilməməsi və ya onların tətbiqinə imkanların olmaması mədəni asudəvaxt fəaliyyətində şablonçuluq yaradır. Şablonçuluq hələ sovet asudəvaxtşünaslığında da geniş yayılmışdı. Bu da ölkənin beynəlxalq aləmdən ayrı düşməsi ilə əlaqədar idi. Hətta kütləvi bayramlar da şablon üsul və metodlarla teatrlaşdı-rılırdı. Kütləvi bayram tamaşaları rejissoru A.D.Jarkov yeni axtarışların vacibliyini qeyd edərək yazmışdır: “Hər dəfə yeni faktlar tapmaq, tamaşaçılara bilmədiklərini öyrətməyə kömək etmək vacibdir… Gerçəkliyin bu və ya digər hadisələrinin təsvirini vermək çətin işdir.Lakin buna baxmayaraq, cəsarətlə eksperiment aparmaq lazımdır. Yoxsa ssenari müəllifləri şablonçuluqdan, gerçəkliyin əks etdirilməsinə stereotip yanaşmadan yaxa qurtara bilməzlər. Təəssüflər olsun ki, bunlar hələ klub müəssisələrində mövcuddur” [68, s.189]. Asudəvaxtın daha səmərəli təşkil olunması təkcə mədəni mərkəzlərin işçilərini deyil,eləcə də bütün cəmiyyət üzvlərini düşündürməlidir. Həmçinin təhsil müəssisələri bu qlobal problemin düzgün həll olunması üçün beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq şagirdlərin mədəni asudəvaxtının daha səmərəli keçməsi qayğısına qalmalıdırlar. 219 Əldə olunan mənbələrdən məlum olur ki, ABŞ-da və başqa iqtisadi inkişaf ölkələrində təhsil müəssisələrinin sosial vəzifələrinin genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Mədəni asudəvaxt mədəniyyətindən daha səmərəli istifadə olunmasında məktəblərin rolu çox böyükdür. Xüsusilə, daha fəal uşaqların özlərinin təşkilatçılığından istifadə edərək məktəblər müxtəlif əyləncəli tədbirlər həyata keçirir, uşaqlarda asudəvaxt mədəniyyətinin formalaşmasına yardımçı olurlar. Təhsil sistemində mədəni asudəvaxt prosesinin iştirakçısı olan uşaqlarda aşağıdakı fərdi cəhətlər aktiv şəkildə inkişaf edir: 1. Uşaqlarda maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələrini qiymətləndirmək və onların mühafizə olunmasına qayğı göstərmək vərdişləri aşılanır; 2. Mədəni asudəvaxt imkanlarından istifadə edərək uşaqlar təbiətin rəngarəngliklərini daha geniş mənada dərk edir, onun gözəlliklərini duyub mənən zənginləşirlər; 3. Özləri üçün daha münasib mədəni asudəvaxt fəaliyyəti forması seçmək qabiliyyətinə malik olurlar; 4. Mədəni asudəvaxt fəaliyyətinin səmərəsini və qiymətini şüurlu şəkildə dərk edir, onun fəal iştirakçısı olmağın mahiyyətini anlayırlar [72, s.121]. Sevindirici haldır ki, son dövrlərdə Azərbaycan pedaqoji elmində də, təhsil sistemində də asudəvaxtın səmərəli təşkilinin əhə-miyyətinə aid fikirlər söylənilir. Pedaqoq-alim Mobil Aslanlının fikrincə, “Asudəvaxtın səmərəli təşkili məktəblərin həyat fəaliyyətinin müəyyən növlərini həyata keçirmək üçün – istirahət etmək və təhsil prosesində sərf olunmuş enercisini bərpa etmək, habelə ailədə və 220 yoldaşlarla ünsiyyət etmək üçün, gündəlik həyat fəaliyyəti üçün mütləq olan fiziki və zehni qüvvə qabiliyyəti hərtərəfli inkişaf etdirmək üçün zəruri vaxt məkanıdır [5, s.235]. İnkişaf etmiş xarici ölkələrdə məktəblilərin asudəvaxtlarını ictimai sərvətə çevirmək üçün konkret əməli işlər görülür. Məsələn, Amerikada fəaliyyətdə olan mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin çoxunda məktəbli uşaqlar üçün təbiətsevərlər klubları yaradılmışdır. Klubun üzvləri yaşadığı ərazilərin ekoloji problemləri ilə tanış olur, onların aradan qaldırılması üçün bir sıra əməli işlər görürlər. Uşaqların parklara, meşələrə, dəniz və göl kənarına səyahətlərini və gəzintilərini təşkil etməklə həm onların təbiət haqqında – gördükləri ağaclar, bitkilər, heyvanat aləmi və s. haqqında bilgilərini artırır, həm də ekologiyanın tullantılardan təmizlənməsində, çirklənmənin qarşısının alınmasında onlardan bir güc kimi istifadə edirlər. Uşaqlar ərazilərdən topladıqları dəmir qırıntılarını, şüşə qab tullantılarını və s. materialları müəyyən məntəqələrə sataraq fəaliyyət göstərdikləri klub və dərnəklərin büdcəsini yaradırlar. Yaradılan büdcədən istifadə edərək dünya ölkələrinə səyahət etmək imkanları da əldə edirlər. Təbii ki, belə bir fəaliyyət formasını Azərbaycanın asudəvaxt mərkəzlərində də yaratmaq mümkündür. Bunun üçün mədəni asudəvaxt mərkəzləri məktəb və ailə ilə əlaqələrini genişləndirməli, uşaqların səmərəli asudəvaxt fəaliyyətinə cəlb olunması üçün bütün imkanlardan istifadə etməlidirlər. Uşaq və yeniyetmələrin mədəni asudəvaxtının səmərəli təşkilində muzeylərin də geniş fəaliyyət ənənələri, tarixi təcrübəsi vardır. Heç kəsə sirr deyil ki, dünyanın hər yerində mədəniyyət müəssisəsi kimi 221 muzeylər təlim tərbiyə funksiyasının həyata keçirilməsində, tarix, təbiət, cəmiyyət və başqa reallıqlar haqqında bilgilərin həm yayılmasında, həm də mənimsənilməsində böyük rol oynayır. Bu sahədə ABŞ muzeylərinin iş təcrübəsinə daha çox diqqət yetirmək lazımdır. ABŞ muzeylərində uşaq və yeniyetmələrlə aparılan işin sahələri çox genişdir. İqtisadi inkişafına görə dünyanın ən qabaqcıl super dövləti olan ABŞ-da YUNESKO-nun verdiyi məlumata görə 30 mindən çox muzey fəaliyyət göstərir. Bunlar həm dövlət, həm də özəl muzeylərdən ibarətdirlər. Profilindən asılı olmayaraq buradakı bütün muzeylər ölkənin təhsil müəssisələri ilə qarşılıqlı əlaqələr yaradırlar. Gündəlik fəaliyyətlərini əks etdirən cədvəl əsasında uşaq və yeniyetmələrlə elmi-kütləvi və bədii-emosional tədbirlər keçirirlər. Hər bir muzeyin profil xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq klub və birliklər yaradılır. Bu klub və birliklərdə uşaqlar özlərinin istedad və bacarıqlarını inkişaf etdirmək imka-nı əldə edirlər. Məsələn, ABŞ-ın Bruklen şəhərindəki Təbiət Tarixi Akademiyasının Muzeyi uşaqların asudəvaxtının səmərəli təşkili istiqamətində diqqəti cəlb edən mədəni ənənələrə malikdir. Muzey hələ 1899-cu ildə Təbiət Tarixi Akademiyasına hədiyyə şəklində verilən parkda yaradılmışdır. Parkın iki mərtəbəli binasında Bruklen muzeyinin uşaq şöbəsi fəaliyyət göstərir. Burada etnoqrafiyaya, tarixə, coğrafiyaya, təbiətşünaslıq sahəsinə marağı olan uşaqlar üçün klub və birliklər yaradılmışdır. Boston şəhərində yerləşən uşaq bədii mərkəzi də böyük muzeylərin fond materiallarından istifadə edərək məktəblərdə tez-tez səyyar sərgilər keçirirlər. Bu sərgilərdə müxtəlif rəssamların nağıllara çəkdikləri illüstrasiyalar nümayiş etdirilir. Peşəkar rəssamların işləri 222 ilə yanaşı rəssamlığa maraq göstərən uşaq və yeniyetmələrin yaradıcılığına da sərgilərdə xüsusi yer ayrılır. ABŞ muzeylərinin nəzdində uşaq birliklərinin yaradılması ənənəvi tarixə malikdir. Burada muzeylər mədəniyyət müəssisəsi kimi uşaqların asudəvaxt balansını əvvəlcədən proqramlaşdırır və onu səmərəli yaradıcılıq, məşğuliyyət prosesinə çevirə bilirlər. Hətta Berlinqem və Montqomer kimi xüsusi muzeylər də mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin funksiyasına daxil olan bütün xidmətləri göstərməyə çalışırlar. Həmin muzeylərin əməkdaşları da öz ölkələrinin gələcək intellektual təminatını, yaradıcı potensialını uşaq və yeniyetmələrin hərtərəfli biliyə və bacarığa yiyələnmələri ilə əlaqələndirirlər. ABŞ muzeylərinin çoxunda həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün mədəniyyət və incəsənətə dair silsilə məşğələlər təşkil olunur. Muzeylərdə uşaq xoru, rəqs və təsviri incəsənət dərnəkləri, xalq folklorunu öyrənən və təbliğ edən birliklər və s. fəaliyyət göstərir. ABŞ-ın Boston şəhərindəki elm tipli muzeydə uşaqlarla aparılan iş üç yaş mərhələsi üzrə müəyyənləşdirilir. 4–9 yaşlarında olan uşaqlarla aparılan “Elmi macəralar saatı” proqramı əyləncəli vasitələrlə uşaqların müxtəlif bilgilərə yiyələnməsinə şərait yaradır. Astronomiya, tarix və mexanika sahələri ilə tanışlıq macəralar şəklində dramatikləşdirilir və buna görə də uşaqlar üçün mövzunun məzmununu anlamaq çətin olmur. 10 – 16 yaşlı məktəblilərlə aparılan iş uşaqların maraqları və istedadlarına uyğun şəkildə qurulur. Müəllimlər tərəfindən seçilmiş istedadlı uşaqlar müxtəlif elm sahəsində təcrübələr keçir, konfranslarda çıxışlar etmək üçün məruzələr hazırlayırlar. Muzey 223 əməkdaşları onların maraq dairələrinə uyğun olaraq məsləhətlər verir, müxtəlif tarixi materiallarla tanışlıqlarına kömək edirlər. Muzeydə uşaqlarla aparılan işin üçüncü mərhələsi “Elmin üfüqləri” adlanır, ABŞ-ın tanınmış görkəmli alimləri ilə uşaqların görüşləri, məsləhətləşmələri, məşğələləri və s. tədbirlər keçirilir. Çikaqodakı Təbiətşünaslıq Tarixi muzeyində də uşaqların yaş xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq işlər aparılır. Bir çox muzeylərdə “Muzeyin könüllü dostları” cəmiyyətləri də fəaliyyət göstərir. Məsələn, Mançestr şəhərindəki elm və texnika muzeyində həmin klubun üzvləri eksponatların qorunub mühafizə olunmasında yaxından iştirak edirlər. Muzeylərin pedaqoji-tərbiyəvi fəaliyyətinin təşkili Yaponi-yada da çox yaxşı qurulmuşdur. Məsələn, Tokio şəhərindəki Asiya mədəni mərkəzi 1978-ci ildən bəri muzeylərin eksponat-larının kütləvi şəkildə təbliği üçün audiovizual komplektlər hazırlayır. Hər komplekt bələdçi kitabçası ilə birlikdə rəngli slaydlardan, məlumatverici maqnitafon lentindən ibarətdir. Belə dəstlərdən biri “Asiya Sakit okean ölkələrinin muzeyləri” toplusu adlanır. Həmin toplu 240 rəngli slayddan, ingilis dilində səslənən və 1 saat 30 dəqiqə davam edən musiqi tərtibatı olan bələdçi – maqnitafon lentindən ibarətdir. Bu vasitələrlə müxtəlif muzeylərin eksponatları haqqında məlumatlar verilir, hər bir adamı öz mədəni asudəvaxtını keçirmək üçün seçim qarşısında qoyur. Yuxarıda qeyd olunan xidmət sahəsi muzey haqqında xüsusi informasiya mərkəzi rolunu oynayır. Təbii ki, belə mərkəzlərin yaradılması bizim ölkədə də vaxtını muzeylərdə keçirmək istəyənlərə marşrut seçmək imkanı verə bilər. 224 “Müxtəlif obyektlərin daxil olduğu muzey birliklərində xüsusi informasiya mərkəzlərinin yaradılması məqəsədəuyğundur. Elə burada tamaşaçının ekspozisiyanı və abidəni qavraması üçün bütün hazırlıq məsələləri həll oluna bilər. Tamaşaçı bu cür mərkəzdə muzey haqqında filmə baxar, baxış üçün əvvəldən daha əlverişli marşrut müəyyənləşdirər, məlumat ədəbiyyatı və şifahi məlumat ala bilər” [167, s.8]. Azərbaycan muzeyşünaslığının tarixi təcrübəsinə istinad etsək, görərik ki, hələ ötən əsrin 70-cı illərinin sonundan mədəni asudəvaxtın səmərəli təşkili amilinə bizim muzeylərdə də xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Xüsusilə, gənclərin istək və maraqlarını, sosial-psixoloji xüsusiyyətlərini, fəal işə, müstəqil yaradıcılığa münasibətlərini nəzərə alan tarix və diyarşünaslıq muzeyləri mədəni-kütləvi işin müxtəlif formalarından istifadə etmişlər. Gəncləri fəal yaradıcılığa, tədqiqat işinə, axtarışlara yönəldən dərnəklər, müsabiqələr, maraq klubları və s. təşkil olunmuşdur. Əldə olunan məlumata görə Dövlət Tarix Muzeyi hər il məktəblilər üçün 16 dərnək (tarix, arxeologiya və bədii) təşkil etmiş, eyni zamanda muzeydə “İlk insan cəmiyyətinin tarixi”, “Skiflərin və sarmatların arxeologiyası”, “XVII əsr mədəniyyəti və incəsənəti” və s. mövzularda konfranslar keçirilmişdir [167, s.19]. Burada bir neçə il “Qırmızı qərənfil” klubu fəaliyyət göstərmiş, onların köməyi ilə “Əmək himni” adı altında məşğələlər təşkil olunmuşdur. Hər bir məşğələ üçün muzey tematik sərgi hazırlamış, bu sərgi sonralar tədris müəssisələrində, zavodlarda, hərbi hissələrdə, respublikanın bir çox rayonlarında da nümayiş etdirilmişdir. Tarix muzeyi tərəfindən təşkil olunan tədbirlər zamanı tamaşaçıların 225 müəyyən sosial-demoqrafik qruplarının yaş, peşə, təhsil xüsusiyyətləri, yaşayış yerlərinin milli-etnik, ənənəvi cəhətləri nəzərə alınmışdır. İndi də bəzi muzeylərimiz öz işlərini orta və ali təhsil müəssisələri, veteranlar şurası, turist təşkilatları, kitabxanalar, mədəniyyət evləri və başqa asudəvaxt mərkəzləri ilə birgə qururlar. Muzeylər bu təşkilatlarla birlikdə geniş miqyaslı, rəngarəng kütləvi tədbirlər hazırlayır və həyata keçirirlər. Müasir şəraitdə asudəvaxtdan səmərəli istifadə edilməsi mənəvi tərbiyənin mühüm amilidir. İnsanların mənəvi tərbiyəsi, şəxsiyyətin fəal həyat mövqeyinin formalaşması tam bir sıra obyektiv və subyektiv şərait və amillərin, bütün həyat tərzinin, ictimai münasibətlərin mahiyyətindən irəli gəlir. Belə ki, asudəvaxt təkcə istirahət deyil, həm də hər bir adamın inkişafı, müxtəlif peşə və vərdişlərə yiyələnməsi üçün reallıqdır. Hazırda asudəvaxt mədəniyyəti dünyanın hər yerində mənəvi zənginləşmə, biliklərə və vərdişlərə yiyələnmə, əylənmə və istirahət etmə amili kimi qiymətləndirilir. Məhz asudə-vaxt mərkəzləri daima müxtəlif sosial-mədəni hadisələr yaratmaqla insanları özünün fəaliyyətinə cəlb edir. Ümumiyyətlə, mədəni asudəvaxtın sosial probleminə aid olan üç əsas cəhəti xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır: Birinci cəhət asudəvaxt reallığını yaradan konkret ictimai və şəxsi şəraitin mövcudluğudur. İctimai və fərdi həyatın müxtəlif mərhələlərində asudəvaxtın miqdarı da müxtəlif ola bilər. Məlumdur ki, bəzən həyat şəraiti asudəvaxtın azalmasına və hətta onun sıxışdırılıb aradan çıxmasına səbəb olur və ya minimum həddə enir. 226 Asudəvaxtın bu qeyri ahəngdarlığı ondan məqsədli şəkildə istifadə olunmasında müəyyən çətinliklər yaradır. Buna baxmayaraq hər bir şəxsin həm maddi, həm də mənəvi niyyətlərini duyub ona münasib olan asudəvaxt fəaliyyətini hərəkətə gətirmək və inkişaf etdirmək mümkündür. Məhz hər bir fərdə uyğun olan əlverişli münasibətləri yaratmaqla onları stimullaşdırmaq, səmərəli ictimai-mədəni fəaliyyətə cəlb etmək vasitələrini aramaq lazımdır. Bu məqsədlə də beynəlxalq miqyaslı mədəni asudəvaxt ənənələrinə, dünyanın qabaqcıl mədəniyyət mərkəzlərinin təcrübəsinə istinad etmək olar. İkinci cəhət, mədəni asudəvaxtın məkan sistemi ilə, onun rəngarəng formaları ilə bağlıdır. Belə ki, mədəniyyət müəssisələrinin binası, onun yerləşdiyi yer, maddi-texniki, bədii-mənəvi imkanları mədəni asudəvaxtın real mühitidir. Bu mühit nə qədər mədəni, cazibədardısa, onun imkanlar diapazonu da bir o qədər genişdir. Belə bir mühitin məkanında mədəni asudəvaxtın keyfiyyət fərqlərinin rəngarəngliklərini də yaratmaq çətin deyildir. Çünki mühit və şərait müxtəlif formalı asudəvaxt məşğuliyyətləri yaratmaq imkanı verir. Üçüncü cəhət, asudəvaxtın mədəni təşkilinə şəxsiyyətin fərdi, emosional münasibətlərini, onun mədəni səviyyəsini, intellektuallığını aid etmək olar. Daha doğrusu, mövcud mədəni mühitdən asılı olmayaraq fərdi xarakterlə, mentalitetlə, qabiliyyətlə və insani amillərlə bağlı olan davranış normaları, ünsiyyət və fəaliyyət maraqları və s. vardır. Mədəni mühitdə yaşamaq və mədəni sərvətlərin əhatəsində olmaq hər bir adam üçün mümkündür. Lakin bu mühitdən və sərvətlərdən hamı eyni dərəcədə bəhrələnə bilmir. Bəziləri bu mühitin daxilində misgin və fəaliyyətsiz insan kimi görünür. Bəziləri isə özlərinin asudəvaxtlarından israfçılıqla istifadə edir və çox zaman 227 etik norma-lar həddini də aşır. Mədəni cəhətdən daha çox inkişaf etmiş adam isə öz asudəvaxtının qədrini bilir və ondan səmərəli şəkildə istifadə etməyi bacarır. Belə şəxsiyyətlər asudəvaxtdan bəhrələnməyin mahiyyətini şüurlu şəkildə anlayır, ondan həm fiziki, həm də zehni inkişafı üçün istifadə edirlər. Lakin şəxsiyyətin yüksək mədəniyyətə yiyələnməsi prosesi mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyətindən də çox asılıdır. Mədəniyyət müəssisələri insanların asudəvaxt balansından istifadə edib onların mənən zənginləşməsinə, intellektual səviyyəyə yüksəlməsinə yardımçı olurlar. Tədqiqatçıların fikrincə, Azərbaycanda ictimai quruluşun dəyişməsi son illər asudəvaxtın səmərəlilik anlayışında da müəyyən problemlər yaradıb. “Belə ki, istehsalın olmaması, bir çox müəssisələrin işləməməsi, əhalinin asudəvaxtının təşkilini də çətinləşdirib. Cəmiyyətdə kütləvi işsizliyin olması iş vaxtı ilə işdən sonrakı vaxt arasındakı sərhəddi götürür, vaxtı mənasızlaşdırır” [114, s.18]. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, məhz buna görə də cəmiyyətdə asudəvaxt anlayışı gözdən düşür. Heç bir məşğuliyyətə malik olmayan insanlar əsas vaxtlarını əmək birjaları qarşısında iş axtarmağa sərf edir, yaxud vaxtı öldürmək xatirinə televizora baxırlar. Belə təbiətli mədəni asudəvaxtda şəxsiyyətin zənginləşməsinə təsir edə bilən, nəzərə çarpan səmərə baş vermir. Qeyd edək ki, dünyanın hər yerində mədəni asudəvaxtdan bəhrələnmək dərəcəsi bütün fərdlər üçün bərabər deyildir. Hər bir fərdin özünəməxsus olan sosial fəaliyyət imkanları vardır. Məhz buna görə də hər bir fərd özünün sosial-iqtisadi vəziyyətinə uyğun olan asudəvaxt formaları ilə məşğul olmağı seçir Bu mənzərəni daha dəqiq 228 görmək üçün ABŞ-ın Xarris Syurvey [153, s.332] adlı xidmət mərkəzinin apardığı bir tədqiqatın göstəricilərinə diqqət yetirək. Bu göstəricidə insan fəaliyyətinin daha geniş sahələri qeyd olunur və əhalinin həmin sahələr üzrə vaxt bölgüsü dərəcəsi müəyyənləşdirilir: Asudəvaxtın keçirilmə formaları İştirak etmə dərəcəsi həmişə təsadüfi Məhdud və ya heç zaman Yemək 54 30 16 Televizora baxış 41 34 25 Radioya qulaq asmaq 40 34 26 Kitab oxumaq 39 27 34 Evdə musiqiyə qulaq asmaq 39 37 24 Evin ətrafında işləmək 36 36 28 İctimai fəallıq 25 41 34 Seksual fəallıq 25 41 34 Kilsə və ya klub fəaliyyəti 23 20 57 Evdən kənar fəaliyyət 21 26 53 Xobbi 20 20 60 İdman 19 22 59 Əlavə pul qazanmaq 17 21 62 Təhsili davam etdirmək 15 16 69 Evin səliqəsi ilə məşğul olmaq 15 44 41 Qısa müddətli yuxu 14 27 59 Heç nə etməmək 13 24 63 İdman oyunlarına tamaşa 13 25 62 Kart və başqa oyunlar oynamaq 12 26 62 229 Könüllü işlə məşğuliyyət 11 18 71 Bədii yaradıcılıq 9 11 80 Kinoya getmək 8 31 61 Musiqi alətlərində çalmaq 7 8 85 Teatra, musiqili və ya balet tamaşalarına getmək 6 23 71 Diskotekaya getmək 5 9 86 Siyasi fəaliyyət 4 11 85 Əyləncəli oyunlar 3 9 89 Aparılan bu sosioloji tədqiqat zamanı insanların asudəvaxtlarının daha çox öz evlərində və ya evlərinə yaxın olan ərazilərdə keçirmələri aşkar edilmişdir. Lakin boş vaxtın mədəni asudəvaxt mərkəzlərində keçirilməsinin dərəcəsi heç vaxt aşağı düşməmişdir. Əksinə olaraq, ildən-ilə artmışdır. Xüsusilə, teatrlara, balet tamaşalarına, konsertlərə baxanların sayı çoxalmışdır. Əsasən ABŞ-ın yaşlı nəsli arasında aparılan sosioloji tədqiqatlara görə tamaşaya baxanların göstəricisi 1986 – 1987-ci illərdə 34.2 faiz, 1987 – 1988-ci illərdə 35.4 faiz, 1989-cu ildə 35.5 faiz, 1990-cı ildə isə 35.7 faiz olmuşdur [72, s.21]. Özəl videotexnika çox sürətlə artmışdır. Əgər 1984-cü ildə əhalinin 38 faizi videotexnikadan istifadə etmək imkanına malik olmuşsa, 1989-cu ildə bu faiz 64-ə qalxmışdır. Televiziya texnikasına sahib olmaq dərəcəsi isə 98-ə yüksəlmişdir. Bu faktlar bir daha sübut edir ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində boş vaxtını səmərəli keçirilənlərin sayının artması əsasən mədəni asudəvaxt formalarının rəngarəngliyi ilə əlaqədardır. Lakin kulturologiya sahəsində peşəkar kadrların hazırlanması məsələsi həmişə bu ölkələrdə problem olaraq qalır. Sosial-mədəni 230 fəaliyyətlə əsasən filosoflar, müəllimlər, həkimlər, psixoloqlar, sosioloqlar, iqtisadçılar, incəsənət xadimləri və başqa sənət adamları məşğul olurlar. Onlar mədəni-asudəvaxt tədbirlərinin təşkilatçıları olmaq üçün universitetlər və kolleclər nəzdində yaradılan bir illik təkmilləşmə kursu keçirlər. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası mədəniyyət sahəsi üzrə xüsusi təhsil müəssisələrinə malik olmaqla ən inkişaf etmiş ölkələrdən öndədir. Respublikamızda kulturologiya, mədəni asudəvaxt sahəsi üzrə mütəxəssis hazırlayan həm ali tədris müəssisəsi, həm də texnikum fəaliyyət göstərir. Ancaq cəmiyyətdə yaranan çətinliklər həmin təhsil müəssisələrinin yetişdirdikləri kadrların təşkilatçılıq potensialını üzə çıxarmaq imkanı vermir. Ali və ya orta ixtisas təhsilli mədəniyyət işçiləri iqtisadi çatışmazlıqların girovuna çevrilməmək üçün çox zaman öz peşələrindən imtina etməyə məcbur olurlar. Əgər gələcəkdə Azərbaycan dövləti mədəni asudəvaxtın təşkili üzrə beynəlxalq əlaqələr yarada bilsə, həm ölkəmizdə hazırlanan peşəkar mütəxəssislərin dünya miqyasında fəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaranar, həm də mədəniyyətlərin koordinasiyası prosesi daha geniş miqyasda baş verər. Bu əlaqələrdən Azərbaycan dövləti ilə yanaşı başqa ölkələr də bəhrələnə bilər. Hər halda asudəvaxtın daha səmərəli təşkili məsələsi bütün ölkələr üçün problem olaraq qalır. Asudəvaxtın funksiyaları çox geniş sahəni əhatə etdiyindən onun mahiyyətinə və əhəmiyyətinə də müxtəlif aspektlərdən yanaşılır. Bəzən asudəvaxtı “sərbəst vaxt”, “istirahət anı” kimi də qiymətləndirənlər vardır. Əslində sərbəst vaxt asudəvaxtın zamanıdır, onun həyatda olan müddət ölçüsüdür. Sərbəst vaxtın mədəni asudəvaxt aləmini isə onun məkanındakı mühit formalaşdırır. “Buna görə də biz 231 sərbəst vaxtdan bəhs edərkən diqqətimizi heç də sərbəst vaxt büdcəsi məsələləri üzərində deyil, əksinə olaraq diqqətimizi həmin vaxt ərzində müəyyən mənəvi praktik fəaliyyət üzərində, onun strukturu üzərində cəmləşdiririk” [75, s.87]. Sərbəst vaxt sistemində asudəvaxt mədəni-mənəvi əyləncə, istirahət, yaradıcılıq və s. fəaliyyət anlarını stimullaşdıran kateqoriya kimi nəzərə çarpır. Səmərəli bəhrələnmə amili isə asudəvaxtın əsas kateqoriyasını xarakterizə edir, onun təbiətini aşkarlayır. Məhz bu amil vaxtın strukturunun yaradıcı, xeyirli meyarı kimi nəzərə çarpır. Bu meyara insanın mənəvi aləmini gözəlləşdirən, onu zehni, fiziki və ictimai inkişafa sövq edən fəaliyyət növləri nəzərdə tutulur. Bu fəaliyyətlərin səmərəliliyi isə maraqların dərəcəsindən və asudəvaxt məkanının mühitindən asılıdır. Gənclərin və bütün sosial qrupların maraqlarının müxtəlifliyini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, mədəni asudəvaxt fəaliyyətinin rəngarəng formalarını yaratmadan bütün fərdlərin tələblərini ödəmək mümkün deyildir. Çünki hər bir fərdin öz maraq dairəsi və mənəvi tələbatı var. Mədəniasudəvaxt mərkəzləri ardıcıllıqla aparılan sosioloji tədqiqatlara əsaslanaraq hər bir fərdin maraq və mənəvi tələbatını öyrənməlidir. Yalnız aparılan sosioloji tədqiqatlara uyğun olaraq fərdin hər birinin asudəvaxtının səmərəli olmasına təminat yaratmaq mümkündür. Əvvəllər sosioloji, pedaqoji, sosial-psixoloji tədqiqatlar aparmaq üçün həm mədəniyyət müəssisələrinin ştatda olan işçilərindən, həm də fəallarından istifadə olunmuşdur. Onların vasitəsilə tamaşaçılar arasında sorğular keçirilir, əhalinin müxtəlif qruplarının mədəni- asudəvaxt fəaliyyəti üzərində müşahidələr aparılırdı. 232 Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, yaş və sosial qrupundan asılı olmayaraq bütün insanlar ünsiyyət vasitələrindən istifadə etməyə böyük üstünlük vermişlər. İnsanlar arasında ünsiyyətə, qarşılıqlı anlaşmaya, birgə həyəcan keçirməyə, müəyyən yaxınlığa meyl çox güclü olmuşdur. Şəxsiyyətlər arası ünsiyyət olmadıqda asudəvaxtı yadda qalan mədəni hadisəyə çevirmək mümkün deyildir. Buna görə də insanlarda olan ünsiyyətə meyllilik mədəni asudəvaxt fəaliyyətini stimullaşdırır, onun əhəmiyyətini artırır. Asudəvaxt ərzində bir-biri ilə ünsiyyətdə olan insanların mənəviyyatında, davranışında, düşüncəsində müsbət mənada yeni sosial dəyişikliklər baş verir. Hər bir fərd ictimailəşir, sosial yaradıcılıq fəaliyyətinə qoşularaq həm öz həyatında, həm də ictimai həyatda yeni keyfiyyət məkanına qədəm qoyur. Qeyd edək ki, mədəniyyətin funksionallaşması, onun mənəvi- estetik potensialının inkişaf etdirilməsi müasir kulturologiyanın qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biridir. Əvvəllər mədəniyyət sahəsi üzrə mütəxəssislərin hazırlığında elmi-nəzəri əsaslardan daha çox təzadlı təcrübələrə və kommunist partiyasının bir çox qətnamə və sərəncamlarına istinad edilirdi. Bu gün isə mədəni-maarif sistemindən kulturologiya sahəsinə keçid mücərrədliyi və reallıqlara uyğun gəlməyən təzadlı mövqeləri aradan qaldırmağa imkan yaradır. Müasir kulturologiya beynəlxalq təcrübədən bəhrələnməklə yanaşı, nəzəri və emprik düşüncə tərzinə, mədəniyyət tarixinin ən inkişaf etmiş nümunələrinə əsaslanır. Kulturologiya elmi mədəniy- yətin obyektiv və subyektiv dəyərlərini dərindən dərk etməyə, milli mədəniyyətlərin ümumbəşəri əsaslarını və özünəməxsusluğunu aç- 233 mağa, xalq yaradıcılığı nailiyyətlərini zənginləşdirməyə və onları mühafizə etməyə, gündəlik həyat fəaliyyətinə estetik məna gətirməyə imkan verir. Hazırda fundamental kulturologiyaya istinad etməklə mədəni asudəvaxtın təşkilini aşağıdakı istiqamətlər üzrə qurmaq zəruridir: - regional mədəni proqramların işlənməsi və həyata keçirilməsi; - asudəvaxtın sosial-mədəni təşkili; - asudəvaxtın universal mərkəzlərinin fəaliyyətinin təşkili; - turizm əsasında asudəvaxtın təşkili və metodikası; - incəsənət vasitələri ilə asudəvaxtın təşkili; - bədii-kütləvi tamaşalar, mərasimlər, ayinlər və əyləncəli oyunlar vasitəsilə asudəvaxtın təşkili; - uşaq və yeniyetmələrlə sosial-mədəni fəaliyyətin təşkili; - ailənin asudəvaxtının təşkili; - sosial yaradıcılığın pedaqoji və psixoloji cəhətlərinin öyrənilməsi; - mənəvi və texniki yaradıcılığa olan sosial təminatın ödənilməsi və s. Kulturologiyanın qarşısında duran bu vəzifələrin həyata keçirilməsi mədəniyyət sahələrində çalışan mütəxəssislərin peşəkarlığından və onların nəzəri yetkinliyindən çox asılıdır. Mədəni-sosial fəaliyyətin əsas təşkilatçıları olan mütəxəssislər əhalinin müxtəlif təbəqələrinin sosial-mədəni tələbatlarının dərindən öyrənilməsi üçün əldə olunan nəticələrə uyğun olaraq mədəni- asudəvaxt fəaliyyəti proqramı hazırlamalıdırlar. Eyni zamanda mədəni-sosial fəaliyyətin iqtisadi mexanizmini dəqiqləşdirməlidirlər. Mədəni asudəvaxt xidmətinin yeni özəl strukturlarının yaradılmasının 234 müasir dövr üçün vacibliyini nəzərə alaraq ABŞ-ın, İngiltərənin, Fransanın, Yaponiyanın, Almaniyanın və başqa inkişaf etmiş ölkələrin mədəniyyət müəssisələrinin iş təcrübəsindən bəhrələnməlidirlər. Azərbaycanda özəl mədəniyyət müəssisələrinin yaradılmasına dair xüsusi dövlət konsepsiyası hazırlanmalıdır. Bu konsepsiyada həmin müəssisələri yarada biləcək iş adamlarının kommersiya maraqları da öz əksini tapmalıdır. Özəl teatrlar, mədəniyyət sarayları, kinoteatrlar, videosalonları, əyləncə mərkəzləri, mədəniyyət parkları, muzeylər, kitabxanalar, bədii və texniki yaradıcılıq mərkəzləri və s. yaradıla bilər. Belə bir özəl mədəniyyət strukturunu yaratmaqla mənəvi həyatımızda baş verən durğunluq vəziyyətlərinin aradan qaldırılması və əhaliyə mədəni xidmətin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması mümkündür. Ən başlıcası isə mədəni asudəvaxtın təşkilinə başqa ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da dövlət əhəmiyyətli bir məsələ kimi baxılmalıdır. Mədəni asudəvaxt fəaliyyətinə qoşulanların əksəriyyəti bu və ya digər aparıcı sahələr üzrə ölkənin əsas potensialı, yaradıcı və işçi qüvvəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Məhz insanların asudəvaxt ərzində öz istedad və bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə, sağlam fiziki və mənəvi güc toplanmasına olan dövlət marağı da yuxarıda qeyd olunan prinsiplərə söykənməlidir. Məlumdur ki, Azərbaycanda asudəvaxt problemi ən çox bədii- emosional vasitələrlə həll olunur. Sözsüz ki, bədii-emosional vasitələr bütün vəziyyətlərdə insanlara estetik zövq aşılayır. Çünki bədii- emosional vasitələr insan hisslərini oyadan, oynada bilən təsir vasitələrinə malikdir. Hər bir incəsənət əsərində özünəməxsus bədii 235 obraz vardır. Bədii obraz insan duyğularına daha çevik təsir edir, düşüncədə, təfəkkürdə yeniliklər yaradan bir vasitəyə çevrilir. “Bədii obrazın tərbiyəvi funksiyası onun estetik təbiəti ilə sıx bağlıdır. Bədii obraz incəsənətin insanların ağlına, hisslərinə və iradəsinə ideya-estetik təsirinin əsas vasitəsidir: İnsanların ağlında, hisslərində və iradəsində əks etdirilən faktlara və hadisələrə müəyyən ideya-emosional münasibət oyadan və onları fəaliyyətə gətirən gerçəkliyi dəyişdirməyə sövq vasitədir” [86, s.45]. Məhz buna görə də bədii emosional vasitələr daima insanın mənən kamilləşməsində, gerçəkliyə olan estetik münasibətlərinin formalaşmasında xüsusi rol oynayır. Görünür, büna görə də Azərbaycanın asudəvaxt mərkəzlərində incəsənət vasitələri ilə zəngin olan tədbirlərə daha çox üstünlük verilir. Lakin mədəni asudəvaxt mərkəzləri kompleks sosioloji tədqiqatlar apararkən şəxsiyyəti formalaşdıra biləcək başqa amillərin də rolunun mövcudluğunu görürlər. Xüsusilə, gənc nəsil musiqi və ya incəsənətin başqa sahələrinə maraq göstərsələr də, onların texniki yaradıcılığa olan tələbatları da vardır. Buraya əsasən gəncləri müx- təlif peşələrə yiyələndirə bilən dərnək və birliklər aiddir. Gənclərdə yeni texniki kəşflər etmək, yeni modellər və konstruksiyalar hazırlamaq meyli çox güclüdür. Bu meyl və maraq birlik və dərnəklərdə inkişaf etdirildikdə hər bir gəncə peşəyə yiyələnmək imkanını artırır. Tarixi təcrübə göstərir ki, uşaq və gənclər asudəvaxt ərzində məşğul olduqları yaradıcılıq sahələrini həddi-buluğa çatdıqdan sonra özləri üçün peşəyə çevirmişlər. 236 Bir çox görkəmli konstruktorlar, elm və incəsənət xadimləri yaradıcılıq birliklərində, dərnəklərdə göstərdikləri özfəaliyyətə uyğun olaraq peşəkarlaşmışlar. Bütün bunları nəzərə alaraq, özəl asudəvaxt mərkəzlərini yaratmağın perspektivini görmək mümkündür. Cəmiyyətin iqtisadi əsasları inkişaf etdikcə özəl mədəniyyət müəssisələrinin də maddi- texniki imkanları genişlənəcək, asudəvaxt mədəniyyətinin milli- mənəvi dəyərlərinin inkiaşfına təsiri artacaqdır. Cəmiyyətimizin demokratikləşdiyi bir dövrdə gənclərin asudəvaxt mədəniyyətinin formalaşması, bu sahədə ortaya çıxan obyektiv və subyektiv çatışmamazlıqların aradan qaldırılmasından çox asılıdır. İndi köhnə şablon iş metodlarından istifadə etmək mümkün deyil. Yeni forma və metodların işlənib hazırlanması isə bilavasitə kulturologiya elminin müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmasından, bu sahəyə aid yeni tədqiqat əsərlərinin hazırlanmasından, onların mədəniyyət müəssisələrinin əməli işinə tətbiq olunmasından çox asılıdır. İndi asudəvaxtın daha fəal keçirilməsi üçün dünyanın hər yerində elmi-texniki tərəqqinin ən müasir nümunələrindən istifadə olunur. İstər ailələrdə, istərsə də mədəni əyləncə mərkəzlərində, hətta bir çox təhsil müəssisələrində müxtəlif texniki vasitələrdən, trenajorlardan, elektron-hesablama texnikasından əyləncə vasitəsi, yeni vərdiş və biliklərə yiyələnmək imkanı kimi geniş istifadə edilir. Tarixi təcrübə köstərir ki, mədəni asudəvaxtın səmərəliliyi onun iştirakçılarının fəallıq dərəcəsindən asılıdır. Fəallığın yaranmasının əsas meyarı isə istirahət və yaradıcılıq məqsədi ilə asudəvaxt mərkəzlərinə kələnlərin mədəni-sosial proseslərə cəlb olunmasının 237 forma cazibədarlığından irəli gəlir. Tədbirin və ya onun məkanının primitiv görkəmi və sönük məzmunu iştirakçıların fəallıq dərəcəsini azaldır. Məkanın primitivliyinin aradan qaldırılmasının həlli iqtisadi- maliyyə imkanları ilə bağlı olduğu halda, məzmunun cazibədarlığının təminatı mədəni-asudəvaxt təşkilatçısının peşəkarlığından asılıdır.Təşkilatçı iştirakçıları real fəaliyyətə cəlb etmək üçün tükənməz yaradıcılıq ideyaları ilə zəngin olmalı, kütlə və ya fərdi iştirakçılar üçün seçdiyi tədbir formalarının mahiyyətinə, onların aktuallığına xususi diqqət yetirməlidir. Keçirdiyi tədbirə yüksək emosionallıq gətirməklə onun cazibədarlığını artırmalıdır.Yalnız bu yolla hər bir fərdin sosial-mədəni fəaliyyətinin yüksək nəticəsini körmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdəki sosial-iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq milli mədəni ənənələrimizi davam və inkişaf etdirən, kulturologiyanın əldə etdiyi yeni nailiyyətləri özünün iş prosesinə tətbiq etməyi bacaran asudəvaxt mərkəzlərimiz vardır. Bunlardan Bakıdakı Şəhriyar adına Mədəniyyət mərkəzinin, Qida sənaye həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsinin klubunun, Nizami adına mədəniyyət və istirahət parkının və başqalarının fəaliyyətlərini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Adı çəkilən mədəniyyət müəssisələri müasir bazar iqtisadiyyatının şərtlərinə uyğun olan mədəni-kütləvi tədbirlər keçirmək imkanları əldə etmiş, yeni mənəvi, texniki-əyləncəli xidmət sahələri yarada bilmişlər. Mədəniyyət və istirahət parklarında müasir insanların estetik tələblərinə uyğun olan attraksionlar, əyləncə vasitələri yaradılmış, geniş rekonstruksiya işləri aparılmışdır. 238 Qida sənaye Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsinin klubu isə digər mədəniyyət ocaqlarından fərqli olaraq əsasən uşaq və yeniyetmələrin mədəni asudəvaxtının daha səmərəli təşkilinə diqqət yetirir. Burada apardığımız müşahidələr zamanı məlum olmuşdur ki, mədəniyyət evi uşaq və yeniyetmələri müxtəlif peşələrə yiyələndirmək məqsədi ilə tar, qarmon, nağara, tikmə-biçmə, bədii toxuculuq kursları yaratmışdır. Ən maraqlısı odur ki, bu kurslarda fəaliyyət göstərən uşaq və yeniyetmələr peşə qabi-liyyətlərini inkişaf etdirməklə yanaşı, mədəniyyət və incəsənətimizin milli köklərini də öyrənirlər. Onların mədəniyyət və incəsənət ustaları ilə görüşləri, aparılan dərin məzmunlu sənət müzakirələri öz bəhrəsini verir. “Xəzər” ədəbiyyat sevərlər birliyi, “Məhsul” rəqs ansam-blı, “Sünbül” instrumental ansamblı, “Çiçəyim” uşaq teatrı artıq özlərinin mütərəqqi ənənələrinə malikdirlər. “Məhsul” rəqs ansamblı 20 ildən artıqdır ki, dünyanın 30-a yaxın ölkəsində xalqımızın milli folklor nümunələrini nümayiş etdirir. Daima cazibədarlığını qoruyub saxlayan bu kollektiv ölkəmizin müxtəlif bölgələrində də çıxışlar edir, xalq rəqslərimizi öz ifaları ilə yaşadırlar. Qida sənaye Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsinin klubunun “Çiçəyim” uşaq teatrı öz fəaliyyəti ilə həm tanınmış sənətşünasların, həm də xarici ölkə nümayəndəliklərinin Bakıda olan təmsilçilərinin də diqqətini cəlb etmişdir. Azərbaycanın tanınmış teatrşünası İnqilab Kərimov “Çiçəyim”i “Azərbaycanda bu gün barmaqla sayılan uşaq teatrlarının ən mükəmməli” hesab etmişdir. ABŞ-ın sabiq səfirinin xanımı C.Eskudero “Çiçəyim” uşaq teatrının tamaşasına baxdıqdan sonra öz heyranlığını gizlədə bilməyib, onların böyük gələcəyə malik olduqlarını söyləmişdir [60, s.41]. 239 Uşaq və yeniyetmələrin istedad və qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi prinsipləri müstəqil Azərbaycan dövlətinin yeritdiyi siyasətin tərkib hissəsidir. Heç təsadüfi deyil ki, “Uşaqlar dünyanın sevincidir” devizi altında keçirilən şənlikdə Respublikanın Prezidenti Heydər Əliyev demişdir: “Uşaqlar, gənclər müstəqil Azərbaycanın gələcəyidir. Bizim arzumuz da bundan ibarətdir ki, gələcək bu gündən daha gözəl olsun, hər bir insan üçün daha da xoşbəxt olsun” [99, s.5]. Uşaqların mənən tərbiyə edilməsi, onların zəngin biliklərə yiyələnməsi, sağlamlıqlarının mühafizə olunması bütün dövrlərdə hər bir xalqın milli maraqlarının əsasını təşkil etmişdir. Hələ vaxtilə rus pedaqoqu A.S.Makarenko öz mülahizələrinin birində demişdir: “Bizim uşaqlarımız bizim qocalığımızdır. Pis tərbiyə bizim gələcək dərdimizdir, bizim gələcək göz yaşımızdır. Bizim başqa adamlar arasında, bütün ölkə qarşısında təqsirimizdir” [100, s.341]. Mədəni asudəvaxt mərkəzlərinin ən böyük xidmətlərindən biri məhz uşaq və yeniyetmələrimizin tərbiyə olunmasına kompleks şəkildə yanaşmaqdır. Mədəni asudəvaxt mərkəzlərində fəaliyyət göstərən bədii özfəaliyyət kollektivləri təkcə bədii-estetik zövqün formalaşdırılmasına xidmət etmir, eyni zamanda onlar uzun əsrlərdən bəri yaranmış xalq yaradıcılığının, milli mənəvi sərvətlərimizin qorunub saxlanmasında, onların nəsildən-nəslə ötürülməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. “Biz bilirik ki, insanın mənəvi saflıq dünyasını zənginləşdirən, ona estetik zövq verən amillər saysız-hesabsızdır. Lakin bu həzz mənbələri o kəslərin qismətinə düşür ki, onlar yüksək mənəvi keyfiyyətlərə, estetik mədəniyyətə, bədii dəyər-lərdən faydalanmağa qadir olsunlar. Biz hər an estetikliyinə görə mənəvi kamilliyi 240 şərtləndirən amillərin gündəlik həya-tımızla, əmək fəaliyyətimizlə, ictimai münasibətlər və mənəvi mədəniyyətimizlə, davranış və əxlaqi keyfiyyətlərimizlə təmas-da olmasının şahidi oluruq” [132, s.41]. Məlumdur ki, bədii dəyərlərimiz özündə nəsillərin canlı əlaqəsini və varisliyini yaşadır. Onlar insanlara tarixi gələcəyə ümidlə baxmaqda, yüksək əxlaqi ideyalara yiyələnməkdə kömək edir. Bədii dəyərlər hər bir xalqın milli mənəvi simasının göstəriciləridir. İnsanların asudəvaxtının səmərəliliyini bədii dəyərlərsiz təsvir etmək mümkün deyildir. Ümumiyyətlə, asudəvaxt şəxsiyyətin mənəvi və estetik mədəniyyətini yüksəltmək üçün ən gözəl vasitədir. Məhz buna görə də mədəniyyət ocaqlarının əsas məqsədi mədəni asudə-vaxtı düzgün təşkil etməkdən, sosial baxımdan onu dolğunlaş-dırmaqdan, bütün bədii-emosional vasitələri insanın mənəvi aləminin gözəlləşdirilməsinə yönəltməkdən ibarətdir. Gələcək nəsillərimiz də milli mədəni dəyərlərimizdə özlərinin zövqlə-rinə və mənəvi tələbatlarına uyğun olan gözəllik və zəka qaynaqları tapmalıdırlar. |