Azərbaycan Dövlət

1. Nüvə zədələnmələri ocağinda yaranmiş şəraitin qiymətləndirilməsi. 
Radiasiya  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  -  ərazinin  radioakriv  çirklənmənin  iqtisad 
obyektlərinə,  mülki  müdafiə  qüvvələrinə  və  əhaliyə,  onun  fəaliyyətinə  təsir  edən  birgə 
nəticələrinin müəyyən edilməsidir. 
Radiasiya  şəraiti  miqyasından  (sahələrin  ölçülərindən)  və  radioakriv  çirklənmənin 
xarakterindən (çirklənmənin və radiasiyanın səviyyəsindən) asılıdır. 
Radioakriv  çirklənməyə  məruz  qalmış  ərazinin  miqyası  və  radiasiyanın  səviyyəsi 
insamnlar üçün yaranmış  radioakriv çirklənmə təhlükənin əsas göstəricisidir.  
 
Radiasiya şəraitinin qiymətləndirilməsinə daxildir: 
- radiasiya çirklənmənin (zəhərlənmənin) miqyasını və xarakterini müəyyən etmək; 
- onların iqtisad obyektlərinnin, mülki müdafiə qüvvələrinin və əhalinin fəaliyyətinə təsiri; 
-  insanların  radioaktiv  zədələnməyə  məruz  qalmaması  üçün  hərəkət  qaydalarının 
məqsədəuyğun variantlarının seçilməsi.  
 
Radiasiya  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  proqnozlaşdırma  və  kəşfiyyat  məlumatları 
ə
sasında edilir. 
Radiasiya səviyyəsi radioaktiv maddələrlə çirklənmiş ərazidə ümümi formada aşağıdaki 
düsturla xarakterizə edilir: 
 
- Р
0
 - qəzadan (partlayışdan) sonrakı vaxtda  radiasiyanın səviyyəsi; 
- Р
t 
– qəzadan (partlayışdan) sonraki baxılan vaxt t; 
-  n  -  radiasiyanın  səviyyəsinin  vaxt  ərzində  düşməsini  xarakterizə  edən  və 
radionuklidlərin izotop tərkibindən asılı dərəcəsinin göstərici (mıəlumdur ki, nüvə partlayışı 
zamanı n=1.2 ). 
Onda t
1
 до t
2
 radiasiyanın dozası bərabər olasıdır: 
 
 
Nüvə partlayışı üçün  n = 1.2 olduqda D bərabərdir: 
D = 5(P
1
 t
1
- P
2
 t
2
) 
 
Nüvə  silahının  istifadəsi  zamanı  radiasiya  şəraitinin  proqnozlaşdırılması  üçün  ilkin 
məlumat kimi götürülürlər: 

- nüvə partlayışının vaxtı, koordinatları və partlayışın gücü; 
- orta küləyin istiqaməti və sürəti. 
 
Nüvə  partlayışının  parametrləri  barədə  məlumatı  mülki  müdafiə  qərargahı  nüvə 
partlayışını qeyd edən postlardan alırlar  (həmin postlar ölkə ərazisində yaradılırlar); 
Hava  stansiyaları  sutka  ərzində  orta  küləyin  surəti  və  istiqaməti  barədə  məlumatları 
mülki müdafiə qərargahlarına göndərirlər.   
Orta  külək,  istiqaməti  və  surəti  atmosferin  bütün  qatlarında  yerdən  radioaktiv  buludun 
maksimal qalxdığı hündürlükdə olan orta rəqəmdir. Buludun qalxma hündürlüyü partlayışın 
gücündən asılı olduğu üçün, hava stansiyaları 0-2, 0-4, 0-6, 0-8, 0-10 km və s. atmosferin 
qatını 2 km. artırırlar. 
Küləyin surəti km/saat, istiqamət- dərəcələrlə verilir. 
Nüvə partlayışının parametrləri barədə məlumatları ötürmək çox vaxt tələb edir. İnsanları 
mühafizə  qurğularında  yerləşdirmək    və  yaxud  onları  gözlənilən  radioaktiv  çirklənmə 
sahəsindən  buludun  yaxınlaşana  kimi  təhlükəli  ərazidən  çıxartmaq  üçün  bu  məlumatları 
partlayışdan dərhal sonra bilmək lazımdır. Nüvə partlayışının növü barədə məlumat olduqda 
ə
razinin radioaktiv zəhərlənməsi vəziyyətini dərhal qiymətləndirmək üçün imkan verir. 
Buna  gərə  də  xüsusi  müəyyənləşdimə  sistemlərindən  nüvə  partlayışı  haqqında 
məlumatlar daxil olana kimi parametrləri təxminən qiymətləndirməyə imkan verir.  
Proqnozlaşdırma  nüvə  partlayışının    mərkəzinin  və  partlayış  zonalarının  ellips 
formasında orta küləyin istiqaməti ilə xəritədə qeyd etməklə başlayır.  
Orta küləyin istiqaməti və surəti partlayışın gücünə uyqun müəyyən edilir. 
Radiasiya şəraitinin qiymətləndirilməsi və nəticələrin müəyyən edilməsi xüsusi məlumat 
kitabları ilə həyata keçirilir. 
 
Nüvə partlayışı reaksiyası zamanı ayrılan nüvədaxili enerjinin zədələyici təsirinə malik 
olan döyüş sursatlarına nüvə silahı deyilir. 
Nüvə partlayışı reaksiyaları bölünmə, sintez, yaxud da bu proseslərin hər ikisinin eyni 
zamanda getməsi ilə baş verə bilər. 
Nüvə silahına bombaları, mərmilərə, raketlərin döyüş başlıqlarını aid etmək olar. Onlar 
tətbiq obyektlərinə aviasiya, raketlər vasitəsi ilə çatdırılıra bilərlər. 
Nüvə  sursatının  enerjisinə  bərabər  partlayış  enerjisini  özündə  daşıyan  adi  partlayıcı 
maddə(trotil) kütləsinə trotil ekvivalenti deyilir. 
Trotil ekvivalenti ton (T), kiloton (KT) və meqatonlarla (MT) ölçülür. 
Nüvə  silahı  yerin  (suyun)  səthində,  havada  yaxud  yerin  (suyun)  altında  tətbiq  oluna 
bilər. 
Nüvə partlayışın zədələyici amillərinə aşağıdakilar aiddir: 
1) zərbə dalğasi; 
2) işıq şüalanmas; 
3) nüfuzedici radiasiya (ionlaşdırıcı şüalar); 
4 ) ərazinin radioaktiv madələrlə çirklənməsi; 
5) elektromaqnit impulsu. 
 
2. Kimyəvi silahın tətbiqi nəticəsində yaranmış şəraitin qiymətləndirilməsi. 
 
Müasir dövrdə insanların həyatına və fəaliyyətinə çox təhlükə yaradan nüvə silahından 
başqa bəzi ölkələrin ordularının təchizatında kmyəvi silah da vardır. 
Zəhərli  maddələrə  (ZM),  onların  hədəfə  çatdırma  (nəqletmə)  və  tətbiqi  vasitələrinə 
kimyəvi silah deyilir. 
ZM-lər  yüksək  toksiki  təsirə  malik  birləşmələrdir.  Onları  insanları,  heyvanları  və 
bitkiləri  zəhərləmək,  həmçinin  ərazini  və  obyektləri  kmyəvi  cəhətdən  çirkləndirmək 
məqsədi ilə tətbiq edirlər. 

Onları  raketlərlə,  aerozol  generatorları  ilə,  aviasiya  kimyəvi  bombalarla,  mərmilərlə, 
minalarla, qumbaralarla hədəfə çatdırılırlar. 
ZM-in çox xarakterik xüsusiyyətləri vardır: 
- xarici mühitdə asan yolla yayılması; 
- davamlı zədələyici təsirə malik olması; 
- zəhərlənmələrin klinikasının və inkişaf dinamikasının müxtəlifliyi; 
- ZM-in bir qisminin orqanizmə tənəffüs, həzm yolu və dəri vasitəsi ilə daxil olması; 
-zəhərlənmələrin inkişafı ZM-n orqanizmə daxilolma yollarından asılı olması; 
-psixoemosional təsirə malik olması; 
-mühafizə vasitələrindən istifadə etmək zəruriyyətinin yaratması. 
 
Kimyəvi  şərait  dedikdə
  ərazinin  Güclü  Təsirli  Zəhərləyici  Maddələrlə  (GTZM)  və  ya 
Zəhərləyici Maddələrlə (ZM) kimyəvi zəhərlənmə nəticəsində obyektlərin, mülki müdafiə 
qüvvələrin və əhalinin fəaliyyətinə təsir edən birgə nəticələridir. 
Kimyəvi  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  - 
ə
razinin  kimyəvi  çirklənmənin  iqtisad 
obyektlərinnin,  mülki  müdafiə  qüvvələrinin  və  əhalinin  fəaliyyətinə  təsir  edən  birgə 
nəticələridir. 
Kimyəvi  şərait  Güclü  Təsirli  Zəhərləyici  Maddələrlə  (GTZM)  dağılması  (atılması), 
kimyəvi  silshın  tətbiqi  nəticəsində  kimyəvi  zəhərlənmə  sahələrinin,  mərkəzlərinin  əmələ 
gəlməsi səbəbindən yaranır.  
Kimyəvi şəraitinin qiymətləndirilməsinə daxildir: 
- kimyəvi zəhərlənmənin miqyasını və xarakterini müəyyənləşdirmək; 
- onların iqtisad obyektlərinin, mülki müdafiə qüvvələrinn və əhalinin fəaliyyətinə təsirnin 
araşdırılması; 
-  insanların  zədələnməsinə  yol  verməmək  şərti  ilə  məqsədəuyğun  hərəkət  variantlarını 
seçilməsi. 
Kimyəvi  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  proqnozlaşdırma  və  kəşfiyyat  məlumatları 
ə
sasında aparılır. 
Xalq  təsərrufatı  obyektlərində  kimyəvi  şəraitinin  qiymətləndirilməsini  radiasiya-kimya 
nəzarət postları, radiasiya-kimya kəşfiyyat manqaları və qrupları aparır. 
 
Kimyəvi şəraitinin qiymətləndirilməsi üçün ilkin məlumatlar aşağıdakilərdir: 
-  Güclü  Təsirli  Zəhərləyici  Maddələrin  (GTZM)  növü  və  miqdarı,  kimyəvi  silahın  tətbiqi 
vasitəsi və Zəhərləyici Maddələrin (ZM) növü; 
-  Zəhərləyici  Maddələrin  (ZM)  tullanılması  (dağıdılması),  kimyəvi  silahın  tətbiq  edilmiş  
ə
razi və vaxt; 
- insanların mühafizəsinin səviyyəsi; 
- zəhərli hava yayılan istiqamətdə ərazinin topoqrafik xüsusiyyətləri və tikililərin növləri; 
-  meteoşərait  -  yerüstü  küləyin  istiqaməti  və  surəti,  havanın  və  torpağın  temperaturu, 
havanın şaquli dayanıqlığının dərəcəsi. 
Havanın şaquli dayanıqlığının üç dərəcəsi vardır: 
- İnversiya. 
- İzotermiya. 
- Konvenksiya. 
 
İ
nversiya-
  axşam  saatlarında  günəşin  batmasına  1  saat  qalmış  əmələ  gəlir  və  günəşin 
çıxmasından bir saat sonra dağılır. 
İ
nversiya  zamanı  havanın  aşağı  qatı  yuxarı  qatından  soyuq  olur,  ki  havanın  yuxarı 
qalxmasına  maneçilik  törədir  və  zəhərlənmiş  havanın  yüksək  konsentrasiyasının 
dayanıqlığına şərait yaradır.  
 
İ
zotermiya-
 hava şəraitinin stabil balanslığı ilə xarakterizə olunur. 

O,  tutqun  hava  şəraitinə  daha  xarakterikdir,  ancaq  səhər  və  axşam  vaxtı  inversiyadan 
konvenksiya keçid hal kimi (səhər) və əksinə (axşam) əmələ gələ bilər.  
 Konvenksiya  -
   günəş  çıxandan iki saat sonra  əmələ  gəlir  və günəşin batmasına 2-2,5 
saat qalmış edağılır. 
Adətən yay aylarında aydın gündə müşahidə olunur. 
Konvenksiya  zamanı  havanın  aşağı  qatı  yuxarı  qatından  daha  isti  olur  -  bu  zaman 
zəhərlənmiş hava daha tez dağılır və ZM təsirinin azalmasına kömək edir.  
GTZM olan obyektlərdə kimyəvi şəraitinin qiymətləndirilməsi zəhərlənmiş ərazidə olan 
insanların müdafiəsini təşkil etmək məqsədi ilə görülür. 
Proqnozlaşdırma üsulu ilə kimyəvi şərait qiymətləndirdikdə obyektdə olan GTZM bütün 
həcmi dağılmış (tullanmış) hesab edilir və ZM yayılması üçün əlverişli hava şəraiti nəzərdə 
tutulur (inversiya. küləyin surəti 1 m/s). 
GTZM  saxlanılan  tutumlarda  qəza  baş  verdikdə  (tutumlar  məhv  olduqda)  kimyəvi 
şə
raitin    qiymətləndirilməsi  faktiki  alınmış  vəziyyətə  uyğun  aparılır  -  dağılmış  ZM  real 
həcmi və meteoşərait götürülür.  
Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, qaynama temperaturu 20¼S aşağı olan ZM (fosgen, 
hidrogen  fluoridi)  GTZM  dağıldıqda  dərhal  buxarlanmağa  başlayır  və  havanın  yerüstü 
qatında əmələ gələn zəhərli buxarın həcmi dağılmış ZM həcminə bərabər olur.  
Qaynama  temperaturu  20¼S  yuxarı  olan  ZM  (maye  ammonyak,  xlor  və  oleum) 
buxarlanaraq, yerüstü hava qatını zəhərləyirlər. 
 
3. Mühəndis şəraitin  qiymətləndirilməsi. 
 
Mühəndis  şəraiti    dedikdə  təbii  fövqəladə  hadisələrin,  qəzaların  (fəlakətlərin),  nüvə 
silahının  birinci  və  ikinci  zədələyici  amillərinin,  digər  müasir  sursatların  tətbiqi 
nəticəsində binaların, qurğuların, avadanlıqların, komunal -  enerji şəbəkələrinin, rabitə və 
nəqliyyat  vasitələrinin,  körpülərin,  bəndlərin,  hava  limanlarının  dağılması  nəticəsində 
müəssisələrin işinin dayanıqlığına və insanların həyat fəaliyyətinə təsir göstərən vəziyyət 
başa düşülür. 
 
Mühəndis şəraitinin qiymətləndirilməsinə daxildir: 
-  obyektin bütövlükdə  elementlərinin və onun binalarının,  qurğularının,  avadanlıqlarının, 
komunal  -  enerji  şəbəkələrinin,  fəhlə  və  qulluqçuları  mühafizə  etmək  üçün  mühafizə 
qurğularının uçmasının miqyası; 
- dağıntı sahələrinin ölçüsü, mühəndis işlərinin həcmi və mürəkkəbliyi; 
-  obyektin  ayrıca  elementlərinin  və  bütövlükdə  obyektin  iş  dayanıqlığına  və  insanların 
həyat fəaliyyətinə onların təsirinin təhlili; 
-  qəza-xilasetmə  işlərinin  həcmini,  vaxtını  və  ardıxcıllığını,  qəza-xilasetmə  işlərinin 
aparılması üçün tələb olan qüvvə və vasitələrin həcminin müəyyənləşdirilməsi.  
Mühəndis  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  proqnoz  və  mühəndis  kəşfiyyatının 
məlumatlarının birləşməsi vasitəsilə yerinə yetirilir. 
Mühəndis şəraitinin qiymətləndirilməsi üçün ilkin məlumatlar: 
- daha çox ehtimal eedilən təbii hadisələr, qəzalar (fəlakətlər) barədə məlumatlar: 
- düşmən barədə. onun niyyəti və imkanları barədə məlumatlar; 
-  fəhlə  və  qulluqçuları  mühafizə  etmək  üçün  mövcud  mühafizə  qurğularının,  mühəndis-
texniki komplekslərin xüsusiyyətləri. 
Mühəndis şəraitinin kəşfiyyat məlumatları əsasınd qiymətləndirilməsinə daxildir: 
- fəlakət sahəsində olan insanların xilas və evakusiya edilməsi üçün keçirilən işlərin növü 
və həcmi, şəraitin olması, ikinci zədələyici amillərin təsirinin (partlayışların, yanğınların, 
qazlaşmanın, subasmanın) qarşısının alınması yollarının müəyyən edilməsi. 

 Mühəndis  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  müvafiq  mühəndis  hazırlığı  olan  şəxslər 
tərəfindən aparılmalıdır.   
Obyektlərdə qabaqcadan binaların konstruksiyaları,  qurğular, insanların mühafizə oluna 
biləcək    zirzəmilər,  onların  xüsuyyətləri  öyrənilməli,  su  ehtiyatları  olan  mənbələr,  qəza-
xilasetmə  işlərində  istifadə  edilə  biləcək  vasitələr  olan  anbarların,  texnikanın  yeri 
bilinməlidir.  
Mühəndis şəraitinin qiymətləndirilməsi daha effektiv olar ki, obyektin bütün mühəndis 
qurğularının.  sığınacaqların  və  onların  giriş  və  çıxışı,  kommunal-  enerqetik  xətlərin, 
söndürücü vasitələr göstərilmiş obyektin planı olduqda.  
Mühəndis  şəraitinin  qiymətləndirilməsini  müəyyən  etmək  üçün  aşağıdakı  tədbirləri 
həyata keçirmək tələb olunur: 
- qüvvələrin zədə ocağına yeridilməsi şərtlərini qiymətləndirmək; 
-  dağıntıları,  mühəndis  işləri  aprılan  şəraiti.  işlərin  həcmini,  növlərini  zədə  ocağında 
qiymətləndirmək; 
-  dağıntıların  nəticələrini  lokallaşdırmaq  üçün  görüləsi  işlərin  nəticələrini 
qiymətləndirmək;  
-  işlərin gedişatı zamanı partlayışların, yanğınların, subasmaların qarşısının alınması üzrə 
tələb olunan tədbirləri  görülməsi. 
 
4. Yanğın şəraitin  qiymətləndirilməsi. 
 
Yanğın  şəraiti  dedikdə  təbii  hadisələr,  qəzalar  (fəlakətlər),  nüvə  silahının  birinci  və  
ikinci  zədələyici  amilləri,  digər  müasir  silahlar  və  əsasən  alışdırıcı  vasitələrin  tətbiqi 
nəticəsində  yanğınların  əmələ  gəlməsi,  hansılar  ki  obyektlərin  dayanıqlığına  və  iş 
fəaliyyətinə təsir göstərməsi başa düşülür.  
Yanğın  şəraitinin  qiymətləndirilməsi  proqnoz  və  yanğın  kəşfiyyatının  məlumatlarının 
birləşməsi vasitəsilə yerinə yetirilir. 
 
Yanğın şəraitinin qiymətləndirilməsinə daxildir: 
-  yanğının  miqyasını,  xüsiyyətlərini  və  növünü  müəyyən  edilməsi  -  yanğın  mərkəzləri, 
bütün bir  ərazini  əhatə  edən  yanğın,  dağıntılar  ərazilərindəki yanğınlar,  hündürlükdə  baş 
verən yanğınlar, yerüstü. yeraltı, çöl yanğınları; 
- yanğının surəti və istiqaməti; 
- tüstülənmə sahəsinin miqyası və tüstünün dayanıqlığı müddəti; 
- obyektin ayrıca elementlərinin və bütövlükdə obyektin iş dayanıqlığına və insanların həyat 
fəaliyyətinə onların təsirinin təhlili; 
- obyektin ayrıca elementlərinin və bütövlükdə obyektin alovlanmaya qarşı dayanıqlığı və 
onun yüksəldilməsinə dair məsləhətlər; 
-yanğınsöndürənlərin  və  mülki  müdafiə  qüvvələrinin  yanğının  söndürülməsinə  və 
lokallaşdırılmasına  dair  daha  məqsədəuyğun  fəaliyyət  qaydalarının  müəyyən  edilməsi, 
işçilərin. əhalinin və maddi sərvətlərin evakuasiyası üzrə məsləhətlərin verilməsi. 
 
Mövzuya aid yoxlama suallar: 
 
 
1.    Qəzalar, fəlakətlər və təbii hadisələr zamanı şəraitlərinin qiymətləndirilməsinin 
məqsədi və nədən ibarətdir?    
2. Təxirəsalınmaz işlər zamanı şəraitlərinin qiymətləndirilməsi nədən ibarətdir? 
3.    Qısa  müddət  ərzində  işlərin  yerinə  yetirilməsinə  qüvvə  və  vasitələrə  olan  tələbatın 
qiymətləndirilməsinə nələr daxildir? 
4.  Hansı fövqəladə hallar üçün şəraitlərin qiymətləndirilməsi keçirilə bilər? 
5. Fövqəladə hallar üçün faktiki şəraitlərin qiymətləndirilməsi nəyi nəzərdə tutur? 

6.  Fövqəladə  hallar  zamanı  əmələ  gəlrmiş  radiasiya  şəraitlərinin  qiymətləndirilməsi 
qaydaları necədir? 
7.  Fövqəladə  hallar  zamanı  əmələ  gəlrmiş  kimya  şəraitlərinin  qiymətləndirilməsi 
qaydaları necədir? 
8.  Fövqəladə  hallar  zamanı  əmələ  gəlrmiş  mühəndis  şəraitlərinin  qiymətləndirilməsi 
qaydaları necədir? 
9.  Fövqəladə  hallar  zamanı  əmələ  gəlrmiş        yanğın  şəraitlərinin  qiymətləndirilməsi 
qaydaları necədir? 
10. Kəşfiyyat qrupları və manqaları nə üçündür? 
11. Radioaktiv şualanmanın nəzarət edilməsi üçün hansı üsullar var? 
12. Mühəndis şəraitinin xarakteri nədən asılıdır? 
 
 
 
 
Mülki müdafiə fənninin müəllimi                        Neymət Lətifov 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
Azərbaycan Dövlət 
İ
qtisad Universitetinin 
tələbələri ilə keçirilən 
Mülki müdafiə dərsinin 
konspekti 
 
 
 
 
 
Mövzu № 4:
 
“Fövqəlada hallarda əhalinin 
mühafizəsinin əsas prinsipləri və üsulları”. 
                                 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                                             “Təsdiq edirəm” 
                                                                                          Mülki müdafiə  
                                                                                          kafedrasının  müdiri   
                                                                                           ___________   Elçin Əliyev 
 
                                                                                           “___”  fevral  2015-ci il 
 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin 
t\ələbələri ilə keçirilən Mülki müdafiə dərsinin 
konspekti 
 
              Mövzu № 4:   “Fövqəlada hallarda əhalinin mühafizəsinin əsas prinsipləri   
                                     və üsulları” 
 
  Keçirmə vaxtı:        6   saat 
       
  Keçirmə üsulu:       Mühazirə 
 
  Keçirmə yeri:          auditoriya 
 
  Dərsin məqsədi: 1. Tələbələri sülh və müharibə dövlərində fövqəladə hallarda   
                               əhalinin mühafizəsinin əsas prinsipləri və üsulları ilə, fövqəladə    
                               halların nəticələrinin aradan qaldırmaq qaydaları ilə tanış etmək. 
                               2.  Tələbələri mülki müdafiənin mühafizə qurğuları, fərdi və tibbi   
                               mühafizə vasitələri ilə tanış etmək. 
                               3. Tələbələrə fövqəladə hallarda təxliyə zamanı əhalinin davranış   
                               qaydalarını çatdırmaq.  
 
  Dərsin sualları: 1. Fövqəlada hallarda əhalinin mühafizəsinin əsas prinsipləri və   
                            üsulları. 
                            2. Mülki müdafiənin mühafizə qurğuları. Fərdi və tibbi mühafizə                   
                            vasitələri. 
                           3. Təsərrufat obyektlərinin işçilərinin və onların ailə üzvlərinin   
                           fövqəladə hallarda təxliyə edilməsi. 
 
  Ədəbiyyat:       -  Azərbaycan Respublikasının “Mülki müdafiə  haqqında” Qanunu; 
                            -  “Mülki müdafiənin təmin edilməsi barədə”  Azərbaycan         
                            Respublikası Nazirlər Kabinetinin 25 sentyabr 1998-ci il tarixli, 193           
                            nömrəli Qərarı; 
                            - “Azərbaycan Respublikasında sülh və müharibə dövlərində    
                           fövqəladə hallarda əhalinin mühafizəsinin əsas prinsipləri haqqında”      
                           Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 28 dekabr1992-ci il   
                           tarixli, 700 nömrəli Qərarı;  
                           -  H.Ocaqov  -  “Mülki Müdafiə”  
                           -  Fövqəladə hadisələr zamanı necə davranmalı;                                                                          
                           -  Fövqəladə  Hallar Nazirliyinin qəzetləri. 
 
I .Giriş hissə - 5 dəq. 
 
T\ələbələrin dərsə hazırlığını yoxlayıram.  
Dərsin mövzusunu, məqsədini, sualları çatdırıram. 

II. Əsas hissə - 80 dəq. 
 
1-ci sual. Fövqəlada hallarda əhalinin mühafizəsinin əsas prinsipləri və üsulları. 
 
Azərbaycan  Respublikasında  müxtəlif    fövqəladə  hadisələr  baş  verə  bulər.  Bu  zaman 
respublikanın  əhalisinin,  ərazisinin  Mülki  müdafiə  haqqında  Qanunda  nəzərdə  tutulduğu 
kimi,  mühafizəsi  təmin  ediməlidir.  Bunun  üçün  Azərbaycan  Respublikasının  Nazirlər 
Kabineti 28 dekabr1992-ci  il də  700  nömrəli  Qərar qəbul  edib və bu qərarda  Azərbaycan 
Respublikasında  sülh  və  müharibə  dövlərində  fövqəladə  hallarda  əhalinin  mühafizəsinin 
ə
sas prinsipləri müəyyən edilib. 
Bu prinsiplər nələri nəzərdə tutur. 
1. Sülh və müharibə dövlərində fövqəladə hallarda əhalini mühafizə etmək Azərbaycan 
Respublikasının mülki müdafiəsinin başlıca vəzifəsidir. 
Bu  vəzifələrin  yerinə  yetirilməsində  respublikanın  bütün  dövlət,  təsərrufat,  hərbi 
orqanları və içtimai təşkilatları, habelə hər bir vətandaş fəal iştirak etməlidir. 
2. Əhali:  
-  müharibə  dövründə  müasir  basqın  silahlarından  və  təhlükə  potensiallı  obyektlər 
dağıdılarkən yaranan ikinci dərəcəli zədələyici amillərdən; 
-  sülh  dövründə  ehtimal  edilən  qəzalardan,  təbii  fəlakətlərdən  və  insanların  həyatı  üçün 
təhlükə törədən digər fövqəladə hallardan mühafizə edilməlidir. 
3. Əhalinin mühafizəsi - fövqəladə hallarda insanların həyatının qorunması üçün lazımi 
şə
raitin  yaradılmasını  nəzərdə  tutur.  Mühafizə  tədbirlərində  məqsəd  -  insanların 
zədələnməsinin  qarşısının  almaqdan,  yaxud  zədələnmə  imkanını  maksimal  dərəcədə 
azaltmaqdan ibatərdir. 
4. Bu prinsiplər: 
-  müharibə  qurbanlarının  mühafizəsi  haqqında  Cenevrə  müqavilələrinin  və  bunlara  əlavə 
edilmiş  protokolun  əlavə  edilmiş  müddəalarından,  hərbi  əməliyyatların  ehtimal  olunan 
xarakterindən,  müxtəlif  fövqəladə  hallarda  maddi  baza  yaratmaq  və  əhalinin  mühafizəsini 
təmin etmək üzrə respublikanın imkanlarından irəli gəlir; 
-  əhalinin  mühafizəsinin  ilkin  müddəalarını,  mühafizənin  xüsusiyyətlərini,  üsullarını  və 
bunlardan istifadə etmək qaydalarını müəyyən edir; 
-  dövlət  hüquqi  -  normativ  aktlarının,  mühəndis  -  texniki  tədbirlər  normalarının  və  mülki 
müdafiə üzrə digər normativ sənədlərin işlənib hazırlanması üçün ilkin sənəd sayılır.