Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy

İmmunoloji cavab  



 

CD4 limfositl

ərinin  sayının  göstəriciləri öz-özlüyündə 

müalic

ənin  uğurlu  olub-olmamasını  qiymətləndirmək üçün 

istifad

ə oluna bilər. 



 

Orta hesabla müalic

ənin birinci ili ərzində  əvvəl ARV 

preparatları  qəbul etməyən pasiyentlərdə  CD4 limfositlərinin 

sayı  təxminən  150/mkl  artır.  ART-nin birinci ili ərzində  CD4 

limfositl

ərinin  sayının  50/mkl-dən  çox  artmaması  müalicənin 

immunoloji effektsizliyini sübut edir. 



 

Əgər 6 aydan sonra CD4 limfositlərinin  sayı  artmazsa,  müalicə 

rejimin

ə necə riayət olunduğunu yenidən qiymətləndirmək və ona 

əməl olunmasını təmin etmək lazımdır.  

Klinik cavab  



 

Ad

ətən, müalicəyə başladıqdan bir neçə həftə və ya ay sonra İİV 

infeksiyası  ilə  bağlı  klinik  simptomlar  ümumiyyətlə  itir, ya da 

minimal s

əviyyəyə enir. 



 

3-cü v

ə  ya 4-cü mərhələni təsdiq edən bəzi  Oİ-lər residiv verə 

bil

ər, məsələn,  ağız  boşluğu  və  qida borusu kandidozunun 

proqnostik 

əhəmiyyəti hər zaman dəqiq deyildir. 



 

Lakin bir qayda olaraq, ART-y

ə  başladıqdan  sonra  3  və  yaxud   

4-cü m

ərhələ üçün səciyəvi (Oİ və ya İİV infeksiyası ilə əlaqədar 

dig

ər xəstəliklər) yeni və yaxud təkrar əlamətlərin əmələ gəlməsi 

müalic

ənin klinik effektsizliyini göstərir (B). 

Virusoloji v

ə immunoloji cavablar arasında ziddiyyət 

B

əzi pasiyentlərdə  ART-nin  virusoloji  uğursuzluğuna 

baxmayaraq, CD4 limfositl

ərinin sayı bir müddət stabil olaraq qala 

v

ə  hətta yüksələ  bilər.  Belə  hallarda, müalicənin effektivliyini 

qiym

ətləndirərkən, üstünlük virusoloji göstəricilərə  verilməlidir: 

m

əhz VY ART sxemini dəyişib-dəyişməmək haqda qərarı üçün əsas 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

35 

göst

əricidir. Virusoloji göstəriciləri ölçmədən,  yalnız  CD4 

hüceyr

ələrinin  sayına  əsaslanaraq, ART-ni səhvən  uğurlu  hesab 

etm

ək olar. Bu səbəbdən ART qəbul edən bütün pasiyentlərdə      

VY-nin münt

əzəm olaraq ölçülməsi tövsiyə edilir (A).  

İkinci sıra ART sxemləri  

1.

 

Birinci  sıra  ART  sxemlərinin effektsizlik əlamətləri  aşkar 

olunarsa, effektsizlik t

əsdiq edilərsə,  pasiyentin  ikinci  sıraya 

keçirilm

əsi tövsiyə  edilir və  bu  zaman  ARV  preparatları 

bütövlükl

ə dəyişdirilir. 

2.

 

İkinci  sıra  ART  sxemlərindən istifadə  zamanı  ritonavir  ilə 

gücl

əndirilmiş Pİ ilə birgə iki ƏTNİ istifadə etmək tövsiyə edilir.  

3.

 

ART sxemini d

əyişərkən  davamlığı  yoxlamaq,  II  sıra  ART 

sxemin

ə  iki sinifdən olan preparatlar və  onlara  qarşı  həssaslıq 

saxlanılan preparatları təyin etmək tövsiyə olunur (B). 

4.

 

İİV  infeksiyanı  törədən virusun dərmana  davamlılığını  təyin 

etm

ək mümkün deyilsə,  II  sıra  sxemin  seçimi  I  sıra  sxemin 

t

ərkibindən  asılı  olur  (irəli gəlir). Sxemlərin seçimi üzrə 

m

əsləhətlər  Cədvəl  9-da  əks olunub (B).  Orada  dərmanlara 

davamlılığı  təyin etmək  mümkün  olmadığı  zamanı  II  sıra  ART 

sxeml

ərinin təyini üzrə tövsiyələr yerləşir. 

ƏTNİ seçimi üzrə məsləhətlər 

1.

 

İkinci sıra sxemin seçimi zamanı minimal dəyişiklər – bir və 

ya iki yeni ƏTNİ təyin edilir. 

2.

 

D

ərman  kombinasiyaları  Cədvəl 9-da  olanlardan  fərqlənsə, 

effektsiz ola bil

ər. 

3.

 

I  sıra  sxemdə  timidin analoqu istifadə  olunubsa, məsləhət 

olunan preparat+tenofovir (üstünlük veril

ən preparat) və  ya 

abakavir (alternativ preparat) ola bil

ər. Və  əksinə,  I  sıra 

sxemd

ə timidin qeyri-analoqu istifadə olunubsa, zidovudin ilə 

didanazin v

ə ya lamivudin kombinasiyasından istifadə etmək 

m

əsləhət görülür; zidovudin əvəzinə  stavudin istifadə  oluna 

bil

ər.  

4.

 

I sıra sxemdə lamivudin və ya emtrisitabin istifadə olunubsa, 

onlara  qarşı  davamlı  mutasiyaların  əmələ  gəlməsinə 

baxmayaraq, b

əzi mütəxəssislər  bu  preparatların  II  sıra 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

36 

sxemd

ə  saxlanılmasını  tövsiyə  edirlər.  İİV-in lamivudina 

qarşı davamlılığı olduğu halda da, bu preparatın virusoloji və 

klinik c

əhətdən effektli olması barədə məlumatlar var. Lakin 

lamivudinin davamlı qəbul edilməsinin  II sıra sxemi ilə İİV 

replikasiyasının  tam  yatırılmasında  köməyin göstərilməsi 

güman edilmir. 

C

ədvəl 9. Virusoloji effektsizlik zamanı tövsiyə olunan II sıra 

ART sxeml

əri (törədicinin dərmanlara qarşı davamlılığının təyin 

edilm

əsi mümkün olmayan zaman)

a

 

Birinci sıra 

sxeml

ər 

Uğursuz müalicədən sonra ikinci sıra sxemlər 

M

əqsədyönlü 

Alternativ 

Münasib 

ƏTNİ 

3-cü 

preparat 

ƏTNİ 

3-cü 

preparat 

ƏTNİ 

3-cü 

preparat 

zidovudin+ 

lamivudin 

(emtrisitabin)

+ efavirenz 

(nevirapin) 

tenofovir 

+ 

lamivudin 

v

ə ya 

emtrisitabin

b

 

lopinavir/ 

ritonavir 

v

ə ya 

atazanavir

*

/

ritonavir 

abakavir+ 

lamivudin 

(emtrisitabin) 

darunavir

*

/ 

ritonavir

c

 

didanozin

 

+ 

lamivudin 

(emtrisitabin) 

sakvinavir

* 

/ 

ritonavir 

tenofovir 

(abakavir

*

) 

+lamivudin 

(emtrisitabin) 

+efavirenz 

(nevirapin) 

zidovudin 

+ 

didanozin 

lopinavir/ 

ritonavir 

v

ə ya 

atazanavir/ 

ritonavir 

zidovudin 

+lamivudin 

(emtrisitabin) 

darunavir

*

/ 

ritonavir

c

 

stavudin + 

lamivudin 

(emtrisitabin) 

sakvinavir/ 

ritonavir 

2 ƏTNİ+ Pİ/r yuxarıdakılar  darunavir

*

/ 

ritonavir 

y

uxarıdakılar  lopinavir/ 

ritonavir

c

 

y

uxarıdakılar  ralteqravir

*

 

3 ƏTNİ  yuxarıdakılar 

lopinavir/ 

ritonavir 

(Atazanavir

/ritonavir) 

y

uxarıdakılar darunavir

∗

/ 

ritonavir

c

 

y

uxarıdakılar sakvinavir/ 

ritonavir 

a

  Tör

ədicinin dərman preparatlarına davamlılığının təyin edilməsi və alınmış nəticələr əsasında II sıra sxem seçmək 

t

əkidlə tövsiyə olunur.

 

b

 

I sıra sxemlərdə uğursuzluq olarsa, limivudin və ya emtrisitabini əvəz eləmək məsləhət görülmür. 

 

c

  Lopinavir/ritonavir 

əsas, darunavir/ritonavir isə  alternativ preparat kimi götürülür və  bunun darunavir/ritonavirin 

d

əyərinin yüksək  olması  ilə  əlaqədar ART-nin  ehtiyat  sxemi  kimi  saxlanmasına  üstünlük  verilir.  Əvvəllər  Pİ-ni 

almayan x

əstələrə darunavir/ritonavir 800/100 mq gündə 1 dəfə təyin olunur. I sıra sxem virusoloji uğursuzluğu olan 

x

əstələrə isə darunavir/ritonavir 600/100 mq gündə 2 dəfə təyin olunur.

 

 

ARV preparatlarının tövsiyə olunan dozaları Əlavə 6-da verilir.  

 

                                      

∗ Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

37 

Pİ-nin seçimi 



 

Əgər I sıra sxemə ƏTQNİ daxil olunmuşdursa, II sıra sxemlərə 

ritonavirl

ə  gücləndirilmiş  Pİ  daxil  edilir.  Törədicinin dərman 

preparatlarına  davamlılığı  təyin edilən zaman onun  etravirinə 

h

əssaslığının qaldığı təsdiq olunsa, etravirini istifadə etmək olar, 

lakin  II  sıra  sxemlərdə  etravirin ritonavirlə  gücləndirilmiş 

formada istifad

ə olunmalıdır. 



 

Pİ  mutasiyaların  sayına  (genetik  maneə), eyni zamanda əlavə 

t

əsirlərin spektrinə, həblərin sayına, sutkalıq dozasına və dəyərinə 

gör

ə fərqlənir.  



 

Ən yüksək genetik maneəyə  malik olan preparatlardan biri 

ritonavirl

ə  gücləndirilmiş  darunavir  hesab  olunur  –  ritonavirlə 

gücl

əndirilmiş lapinovirinin genetik maneəsi bir qədər aşağıdır. 



 

Ritonavirl

ə  gücləndirilmiş  atazanavir,  fosamprenavir  və 

sakv

inavirin davamlılıq şəkli az fərqlənir və II sıra sxemlər üçün 

klinik 

əhəmiyyət kəsb etmir. 



 

Pİ-ni seçən zaman mümkün ola biləcək  əlavə  təsirləri,  yanaşı 

x

əstəlikləri, dərmanların  qarşılıqlı  təsirini, həm də  pasiyentin 

fikrini n

əzərə almaq lazımdır.  



 

Əgər uğursuzluğa  uğramış  I  sıra  sxemində  Pİ  olubsa,  II  sıra 

seçimind

ə  dərmanlara  davamlılığa  əsaslanaraq seçim etmək 

lazımdır.  Əgər törədicinin dərmanlara  davamlılığının  tədqiqi 

mümkün deyils

ə,  uğursuzluğun  səbəbini dərman  preparatları  və 

ona daxil olan Pİ-yə qarşı yaranan davamlılığı hesab etmək olar. 



 

Ritonavirl

ə  gücləndirilmiş  lopinavir  və  ya atazanavirə  II  sıra 

ART sxeml

əri içərisində  üstünlük verilir (В).  Əgər törədicidə    

Pİ-yə  birincili (ötürülən) və  ikincili  (qazanılmış)  davamlılıq 

yaranıbsa, üstünlük verilən Pİ darunavir/rionavir olmalıdır (А). 

İİV infeksiyalı pasiyentlərin klinik müşahidəsi 

Pasiyentd

ə İİV infeksiyası müəyyən olunduğu andan ona nəzarət 

v

ə yardımın göstərilməsi RQMM tərəfindən təmin edilir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

38 

ART-

ni başlamazdan əvvəl laborator göstəricilərin 

monitorinqi 



 

CD4 sayının monitoringi (vaxtaşırı hesablanması)  



 

CD4 limfositl

ərin sayının azalması immunodefisitin təzahürü 

kimi q

əbul olunur.  Əksər  Oİ-lər  CD4  sayı  ≤200/mkl 

azaldıqda yaranır (vərəm, Kapoşı sarkoması, bəzi limfomalar 

istisna olmaqla).  



 

H

ər 6 aydan bir təkrarlanır. Lakin gözlənilməz nəticələrin və 

yaxud v

əziyyətlərin  (CD4  sayının  sürətlə  düşməsi və  yaxud 

Оİ-nin  əmələ  gəlməsi)  yaranması  hallarında  müayinə  təcili 

t

əkrarlanmalıdır.  



 

Əgər ART-yə  başlanması  haqda  müzakirə  aparılırsa  (CD4 

limfositl

ərinin  sayı  400-450 hüceyrə/mkl),  CD4  sayının 

hesablanmasını  üç  aydan  bir  təkrarlamaq  lazımdır. 

Statistikaya gör

ə  orta hesabla bütün pasiyentlərdə  CD4  sayı 

ild

ə  50/mkl  azalır,  lakin  bəzən  onların  təmərküzü, xüsusilə 

yanaşı infeksiyaların fonunda çox sürətlə azala bilər. 



 

Virus yükü  



 

VY virusun replikasiya aktivliyi bar

ədə  mühakimə  etmək 

imkan  verir.  Aşağı  VY  (1000-5000  nüsxə/ml)  infeksiyanın 

asta ir

əliləməsinə, yüksək VY isə  (>100 000 nüsxə/ml)  – 

sür

ətlə irəliləmənin yüksək riskinə işarə edir.  



 

VY-nin hes

ablanması bahadır, lakin nəzarət olunmayan ART 

daha  baha  başa  gəlir  (faydasız  preparat  qəbulu, müalicənin  

effektsizliyi zamanı hospitalizasiya).  



 

Əgər mümkündürsə, VY-ni və CD4 limfositlərinin sayını eyni 

zamanda öyr

ənmək lazımdır.  



 

Ümumi laborator müayin

ələr (Cədvəl 3). 

ART q

əbul edən pasiyentlərdə laborator göstəricilərin 

monitorinqi 

ART-nin effektiv 

olması  barədə  düşünməyə  əsas verən birinci 

göst

ərici VY-nin  azalmasıdır;  müalicəyə  immunoloji cavab (CD4 

limfositl

ərinin sayının artması) VY-dən asılıdır və bu səbəbdən daha 

sonra üz

ə  çıxır.  ART-nin nəticələrinin qiymətləndirilməsi üçün hər 

iki göst

əricidən – VY və CD4 limfositlərinin sayından istifadə etmək 

daha yaxşıdır. 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

39 



 

Virus yükü 



 

ART-nin effektivliyini qiym

ətləndirmək üçün VY-ni ART-yə 

başlamazdan əvvəl, müalicə başladıqdan 1, 2, 6, 9 və 12 ay 

sonra ölçm

ək  lazımdır.  Adətən, VY müalicənin 4-6  ayı 

ərzində qanda artıq təyin olunmur (A).  



 

Sonralar, müalic

əyə  uğurla  cavab  verən pasiyentlərdə  VY-ni 

4-6 ayda bir d

əfə ölçmək lazımdır.  



 

CD4 limfositl

ərinin sayı 

 

CD4  limfositl

ərinin  sayını  ART-yə  başlamazdan  əvvəl, 

müalic

ənin birinci ili ərzində 4 dəfə və daha sonra ildə 2 dəfə ölçmək 

lazımdır.  



 

Laborator müayin

ələrin ümumi toplusunu (Cədvəl 3), ARV 

preparatlarının  əvəz edilməsi  olmayıbsa  və  yaxud hər  hansı  bir 

dig

ər  vəziyyət  yaranmadığı  halda,  6  aydan  bir  təkrarlamaq 

lazımdır.  



 

Laborator müayin

ələrin təkrarlanma tezliyi istifadə olunan ARV 

preparatlarından asılıdır (Cədvəl 10).  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

C

ədvəl 10. Təyin olunmuş ARV prepartlarından asılı olaraq laborator  

müayin

ələrin aparılma müddəti (С) 

 

 

Müalic

əyə 

başlamazdan 

əvvəl 

2-ci  

h

əftə 

4-cü  

h

əftə 

8-ci  

h

əftə 

16-

cı  

h

əftə 

24-cü 

h

əftə 

36-

cı 

h

əftə 

48-cü 

h

əftə 

Virus yükü 

x 

 

 

x 

 

x 

x 

x 

CD4 limfositl

ərinin 

sayı 

x 

 

 

x 

 

x 

(x) 

x 

Qanın ümumi 

müayin

əsi 

x 

 

x 

x 

x 

(zidovudin) 

x 

(x) 

x 

Qaraciy

ərin 

funksiyasının 

biokimy

əvi 

göst

əriciləri 

x 

x 

(nevirapin) 

x 

x 

(nevirapin, 

zidovidun, 

Pİ) 

x 

(nevirapin, 

Pİ) 

x 

(x) 

x 

Xolesterin, 

triqliseridl

ər 

x (Pİ) 

 

 

 

x (Pİ) 

 

 

x (Pİ) 

Qlükoza 

x (Pİ) 

 

 

 

x (Pİ) 

 

 

x (Pİ) 

Böyr

əklərin 

funksiyasının 

göst

əriciləri 

x 

x 

(tenofovir) 

x 

(tenofovir) 

 

 

x 

(x) 

x 

x  

 

– istifad

ə olunan ARV preparatlarından asılı olmayaraq laborator müayinəyə göstəriş var 

x (preparat)  

– müayin

ə mötərizədə göstərilən preparatı qəbul edən pasiyentlərə tövsiyə olunur 

(x)  

 

– mütl

əq olmayan test 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

41 

İmmunitetin bərpasının iltihabi sindromu (İBİS) 

İBİS  ART-yə  başladıqdan  sonra  əksər  hallarda  limfosit  sayı 

100/mkl-

dan  aşağı  olan  pasiyentlərdə  tezliklə  inkişaf  etməyə 

başlayır. 

Simptomsuz (v

ə ona görə də aşkar olunmayan) Oİ ART fonunda 

immun sisteminin b

ərpası  və  aktivləşdirilməsi ilə  əlaqədar olan 

iltihabi reaksiya il

ə  təzahür edə  bilər  ki,  bu  da  onları  diaqnostika 

etm

əyə  imkan  verir.  İBİS  ART-yə  başlamış  vərəmli pasiyentlərin 

üçd

ə  birində  müşahidə  oluna bilər.  Oİ  təzahürləri çox vaxt qeyri-

xarakterik olur: atipik mikobakteriyalar (Mycobacterium avium-

intracellulare  kompleksi  –  MAK) abses tör

ədə  bilər, pnevmosist 

pnevmoniya (PSP) is

ə  ağciyərlərin  rentgenoqramında  qeyri-adi 

d

əyişikliklərlə  gedə  bilər. Güman olunur ki, bu  İBİS  pasiyentlərin 

t

əxminən 10%-də inkişaf edir. Çox vaxt Oİ-nin törədicisi MAK və 

yaxud SMV olur; h

əmçinin müalicə  olunmuş  PSP-nin 

k

əskinləşmələri də  müşahidə  oluna bilər.  Bir  qayda  olaraq  Oİ-ni 

müalic

ə etmək və ART-ni davam etdirmək lazımdır. Prednizolonun 

aşağı  dozaları  effektli olur (20-60 mq/gündə).  Pasiyent  Oİ-nin 

müalic

əsində  istifadə  olunan dərmanların  əlavə  təsirləri və  ya qida 

borusunda  olan  ağrı  (sitomeqalovirus,  herpetik  və  ya kandidoz 

m

ənşəli ezofaqit) üzündən  ARV  preparatlarını  mütəmadi qəbul 

etm

ədikdə ART-ni dayandırmaq lazımdır. 

Müalic

əyə bağlılığın monitorinqi 

Planlı  görüşlər  zamanı  hər bir pasiyentin ART rejiminə  nə 

d

ərəcədə  ciddi riayət etməsini qiymətləndirmək  lazımdır.  Bunun 

üçün müxt

əlif üsullardan istifadə olunur (əlavə 7-yə baxın). 

Müalic

ə  rejiminə  əməl etmənin dəstəklənməsi  İİV-ə  yoluxmuş 

pasiyentl

ərə  yardım  göstərən  bütün  personalın  gündəlik  işinin  bir 

hiss

əsidir. Müalicənin müvafiq mərhələsində onun tələbatını nəzərə 

almaqla h

ər pasiyentə fərdi yanaşmaq lazımdır. Pasiyentin hər gəlişi 

zamanı tibb işçisi əmin olmalıdır ki, pasiyent:  



 

başa  düşür  ki,  müalicə  rejiminə  riayət  olunmaması  dərman 

davamlılığı ilə nəticələnir  



 

bütün dozaları qəbul etmək lazım olduğunu dərk edir  



 

h

əkimlə görüşləri ötürmür 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

42 



 

ARV  preparatlarının  qarşılıqlı  təsirləri və  onların  əlavə  təsirləri 

bar

ədə bilir  



 

h

əkimə  müraciət etməsini vacib edən təhlükəli simptomlar və 

dig

ər vəziyyətlərdən xəbərdardır  



 

m

ənəvi və praktik dəstəyi alır 



 

preparatların qəbulunu öz gün rejiminə uyğunlaşdırıb  



 

dig

ər şəxslərin yanında preparatları qəbul etməkdən çəkinmir  

Pasiyent  artıq  ART  qəbul  etdiyi  zaman  vaxtında  müzakirə 

olunmağı tələb edən digər problemlər yarana bilər:  



 

əmələ gələ bilən depressiyanın müalicəsi  



 

d

ərmanların qarşılıqlı təsiri və dozaların korreksiyası