Andijon mashinasozlik instituti


Ilk  o‟rta  asrda  tasavvuf va islom ilohitshunoslik ta‟limotlari. Ularning dunqarash mazmuni



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/58
tarix24.05.2020
ölçüsü3,89 Mb.
#31471
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58
falsafa


Ilk  o‟rta  asrda  tasavvuf va islom ilohitshunoslik ta‟limotlari. Ularning dunqarash mazmuni. Tasavvuf 
o`rta  asrlar  musulmon  Sharqida  keng  tarqaladi.  Bu  ta'limot  dastlab  VIII  asr  o`rtalarida  Iroqda  yuzaga  kelgan.  
Tasavvuf  ta'limoti  asosida  inson  faoliyati  va  uning  kamoloti  yotadi.  Turkiston  va  Movarounnahrning  turli 
o`lkalarida tasavvufning turli tariqatlari paydo bo`ladi. Turkistonda XII asrda Yassaviya, XII asr oxirida Xorazmda 
Kubroviya,  XIV  asrda  Buxoroda  Naqshbandiya  va  boshqalar  vujudga  keladi.  Movarounnahrda  keng  yoyilgan 
tasavvuf  Yassaviya  tariqati  bo`lib,  unga  Ahmad  Yassaviy  asos  soladi.  Tariqatning  asoslari  Yassaviyning  mashhur 
"Hikmat"  asarida  bayon  etiladi.  Ahmad  Yassaviyning  fikricha,  shariatsiz  tariqat,  tariqatsiz  ma'rifat,  ma'rifatsiz 
haqiqat  bo`la  olmaydi.  Ularning  har  biri  ikkinchisini  to`ldiradi  va  takomillashtiradi.  Yassaviy  tariqatining  asosida 
kamolotga  uzlat  va  tarkidunyochilik  orqali  yetishish  g`oyasi  olg`a  suriladi.  Unga  faqat  bu  dunyo  rohati  va 
farog`atidan voz kechib, uzlatda toat va ibodat yo`lida zahmat chekib, mashaqqatli mehnat qila olgan kishigina yetib 
boradi. Xullas, Yassaviy tariqatida mashaqqatli mehnat va aziyat shariat yo`lida bo`lmog`i hamda tarkidunyochilik 
targ`ib  etilsa-da,  inson  zoti  sharif  darajasida  ulug`lanadi.  Insonning  har  qanday  mol-dunyodan  va  davlatdan  ustun 
turishi ta'kidlanadi. 
Tasavvuf  ta'limotining  buyuk  siymolaridan  yana  biri  Najmiddin  Kubro  (1145-1221)  edi.  U  Xorazmda 
"Kubroviya"  tariqatiga  asos  soladi.  Yassaviy  tariqatidan  farqli  o`laroq,  Kubroviya    tariqati  tarkidunyochilikni  rad 
etadi.  Kamolot  yo`lida  olib  boriladigan  mashaqqatli  mehnat  jarayonida  bu  dunyo  noz-ne'matlaridan  bahramand 
bo`lishning  joizligi  g`oyasi  ilgari  suriladi.  Kubroviya  tariqatida  xalqqa  va  Vatanga  bo`lgan  muhabbat  nihoyatda 
kuchli  bo`lib,  har  qanday  og`ir  damlarda  ham  omma  bilan  birga  bo`lish,  Vatanni  mudofaa  qilish  va  uning 
mustaqilligi uchun kurashga da'vat etiladi. 
Tasavvuf  XIV  asrda  naqshbandiya  tariqatida  yanada  rivoj  to‘adi.  _  Unga  Bahouddin  Naqshband  asos 
soladi.  U  1318-yilda  Buxoro  yaqinida  Qasri  Hinduvon  qishlog`ida  matolarga  naqsh  bosuvchi  hunarmand  oilasida 
dunyoga keladi. Yoshligida o`qish va ta'lim olish bilan bir qatorda kimxob matoga gul bosishni ‗uxta o`rganib, ota 
kasbi naqqoshlikni egallagan. 
Xoja  Bahouddin  "Hayotnoma"  va  "Dalil  al-oshiqin"  nomli  asarlar  ,  yozib,  o`z  tariqatini  yaratadi. 
Naqshbandiya tariqati Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda keng tarqaladi. Naqshbandiya tariqati insonlarni halol 
va  pok  bo`lishga,  o`z  mehnati  bilan  kun  kechirishga,  muhtojlarga  xayr-ehson  berishga,  sofdil  va  kamtar  bo`lishga 
chaqiradi. Uning "Dil ba yoru dast ba kor" ("ko`ngil Allohda bo`lsin-u, qo'1 ish bilan band bo`lsin") degan hikmati 
Naqshbandiya tariqatining  hayotiy  mohiyatini  ifodalaydi.  U tarkidunyochilikni rad etib,  mehnatsevarlik, odillik  va 
bilimdonlikni  targ`ib  etadi.  Naqshbandiya  ta'limoti  taraqqiyotiga  keyingi  asrlarda  Alisher  Navoiy,  Abdurahmon 
Jomiy, Xo`ja Ahror kabi buyuk allomalar katta hissa qo`shadilar. 
Mustaqillik  sharofati  bilan  Ahmad  Yassaviy,  Bahouddin  Naqshband,  Najmiddin  Kubro  singari 
bobokalonlarimizning aziz nomlari tiklandi, qadamjolari obod etildi. Asarlari chop etilib, ularning bebaho ma'naviy 
                                                 
21
 Qarang: Ибн Сино. Избранние философские произведения. – М.: Наука, 1980. – Б.30. 
22
 Ибн Сина. Книга спасения. – Т.: Шарк, 1986. – Б.31.  
23
 Qarang: Ibn Sinо. Dоnishnоma. – T.: Fan, 1976. – 266-b 
24
 Ibn Sinо. Dоnishnоma. – T.: Fan, 1976. – 267-b. 

meroslaridan hozirgi avlodlar bahramand bo`lmoqdalar. 
Mafkura — ma'lum maqsadni ro`yobga chiqarish uchun xizmat qiluvchi g'oyalar yig'indisi.  
 Tasavvuf (sufiylik) - musulmonlarni halollikka, poklikka, tenglikka, inson qadr-qimmatini yerga urmaslikka 
chorlovchi,  har  kimni  o`zining  halol  mehnati  bilan  yashashga,  boshqalarnlng  kuchidan  foydalanmaslikka  davat 
etuvchi ta'limot. 
 Tariqat  —  tasavvuf  qoidalarlga  amal  qllib  yashash,  ya'ni,  komil  inson  darajasiga  erishishni  ko`rsatuvchi 
to'g'ri yo'l. 
Temuriylar  sulolasi  davri.  Abdurahmon  Jomiy  va  Alisher  Navoiy 
ijodida gumanizm g‟oyalari. Amir  Temur  ibn  Tarag`ay  Bahodir  (1336-1405)  Kesh  (Shahrisabz)  shahri  
yaqinidagi    Xo`ja  ilg`or  qishlog`ida  dunyoga  keldi.  Uning  eng  asosiy  tarixiy  xizmatlari  shundan  iboratki,  u 
mug`ullarning 
bosqinchilik  va  vayronkorliklariga  qarshi  kurashib,O‘rta  Osiyoni  ulardan  xalos  etdi.  Mayda  feodal  va 
mulkdorlarning o`zaro nizolariga barham berib, kuchli markazlashgan davlat bar‘o qildi. Mamlakatda tartib-intizom  
va  qonun  ustuvorligini  ta`minladi.  Uning  davrida  «Kuch  -  adolatda»  tamoyili  amalga  
oshdi, iqtisod va madaniyat yuksaldi, o`zga mamlakatlar bilan mustahkam aloqalar o`rnatildi.  
Amir    Temur    mohir    sarkarda    sifatida    nom    qozondi.    U    o`z    hayotini    Movarounnahr    xalqining 
farovonligi, yurt obodonchiligi uchun sarfladi, uning davrida hashamatli binolar, qurilish inshootlari, go`zal bog`lar 
buned qilindi, maktab va madrasalar, masjidlar qurildi, mamlakatimiz Sharqning go`zal hududiga aylandi.  
Temurning  yana  bir  ulkan  hizmati  shuki,  u  madaniyat va  ilm-fan  homiysi  sifatida  mashhur bo`ldi,  o`z  
saroyiga  olimu   fuzalo   va   din  arboblarini  to`pladi.  Xoja  Afzal,  Jalol  Xokiy,  Mavlono Xorazmiy, Mavlono 
Munshiy va boshqalar uning  saroyida  ilm-fan  va  badiy  ijod  bilan  mashg`ul bo`ldilar.  Bobur  Mirzoning  xabar  
berishicha,    o`sha    davrda    Samarqand    eng    go`zal    shahar    edi.    Ispan  sayyohi  R.G.Klavixo  Samarqandning 
go`zalligiga  qoyilqolgan  edi.  Temur  hukmronligi  davrida  ichki  va  tashqi    savdo    kuchaydi.    Ayniqsa,    Hindiston,  
Xitoy,  Rusiya,  arab  mamlakatlari  bilan  aloqalarning kuchayishi  Temur  saltanati  iqtisodiy  qudratini  oshirdi.  
Temur  va  temuriylar  davrida  islom  dini  va tasavvufga katta e`tibor berildi.  
Usha    zamonning    eng    mashxur    tarixchilari    Mirxond    (1433-1498)    va    Xondamir    (1475-1535)  edilar. 
Mirxond Hirotda tavvalud topib, shu yerda ijod qilgan. Uning asosiy tarixiy asari 7 jildan iborat bo`lib, «Nabiralar, 
podshohlar  va  xalifalar  tarjimai  hollari  haqida  poklik  bog`lari»  deb  ataladi.  U  olti  jildini  yozib  vafot  etadi, 
yettinchisini nabirasi Xondamir yozib tugatadi.  
Xondamir  ham  Hirotda  tug`ilib,  eshligidan  tarixnavislikka  havas  qo`yadi.  U  Agrada  vafot  etadi.  Uning  
muhim  risolalari  «Makorim  ul-axloq»,  «Habib  us-siyar»,  «Vazirlar  uchun  qo`llanma»  va boshqalardir.  Mantiq  
ilmining    yirik    vakillaridan    biri    Sa`diddin    Taftazoniydir      (1322-1392)    u    Niso  viloyatiga  qarashli  Taftazon 
qishlog`ida  dunyoga  keladi.  yoshligidan  ilohiyot  fanlari,  arab  tili,  nutq  san`ati  va    mantiq    bilan    shug`ullanadi.  
Taftazoniy    madrasalarda    mudarrislik    qildi.    Turkiston,    Hirot,    Jom,  G‘ijduvon  madrasalarida  talabalarga  dars 
berdi. Taftazoniy shuhrati, ilmiy ishlari Yaqin va  O‘rta Sharq mamlakatlariga keng tarqaldi. Temurning taklifi bilan 
alloma Samarqandga kelib, shu yerda umrining oxirigacha yashadi.  
Taftazoniy  40  dan  ortiq  risolalarning  muallifidir.  Muhimlari:   «Tahzib  al-mantiq  val-kalom» («Mantiq  
va    kalomga    sayqal   berish»)   «Muxtasar    al-maoniy»   (Ritorikaga   oid   «Qisqacha    ma`nolar»),  «Al-irshod  al-
hodiy»,    (Arab    tili    grammatikasiga    oid  «Yo`l    boshlovchi    rahbar»),      «Al-maqosid    attolibin»  («Falsafa  va 
kalomga oid  «Tolibi ilmlarning maqsadlari») va boshqalar. Taftazoniy  o`tmish olimlarining juda ko`p asarlariga 
sharhlar ham bitgan.  
O‘sha    davrning    yana    bir    atoqli    allomasi    Mir    Sayyid    Sharif    Jurjoniy    Astrobod    shahri    yaqinida 
tug`ilgan.    Jurjoniy    Istambul,    Qohira,    Hirot,    Sheroz  shaharlarida    bo`lib,    ulardagi    olimlardan    ilm  sirlarini  
o`rganadi.    Samarqand    madrasalarida    mantiq,    falsafa,    falakiyot,    fiqh    va    adabiyot,  munozara  ilmi  va 
boshqalardan dars beradi. 
Jurjoniy    50dan    ortiq    risolalarning    muallifi    bo`lib,  ularning    aksariyati    mantiq,    fiqh    falsafa    va 
tabiatshunoslikning muhim muammolariga bag`ishlangan. Olimning «Atta`rifot» («Ta`riflar»), «Odob ul-munozara»  
(«Munozara    olib    borishining    qoidalari    haqida    risola»),    «Sug`ro»    («Kichik    dalil    bo`la  oladigan  hukm»), 
«Kubro»  (Katta  dalil  bo`la  oladigan  hukm),  «Avsat  dar  mantiq»,  («Mantiqda  o`rta  xulosa»),  «Risolayi  vujudiya» 
(«Borliq haqida risola») va boshqa asarlari mavjud. Bulardan tashqari, Jurjoniy  salaflarining,  xususan,  Ibn  Sino,  
Chag`miniy  va  Nasriddin  Tusiylarning  asarlariga  sharhlar yozganligi ma`lum.  
Mir  Sayyid  Sharif  Jurjoniy  mantiq  ilmi  sohasida  ham o`z  fikrlarini  bayon  qilgan.  O‘zining qarashlarida  
mantiq    ilmini    falsafadan    ajratmay,    ayni    bir    vaqtda    uning    huquq    va    til    bilan    ham  chambarchas  bog`liq 
ekanligini isbotlab beradi.  Shuning uchun ham, XIV-XV asrdan boshlab islom madrasalarida mantiq ilmini o`qitish 
huquq va tilshunoslik fanlari bilan bog`liq holda olib borildi.  
Jahon    ilm-fani    taraqqiyotiga    katta    ulush    qo`shgan    buyuk    falakiyotchi    olim    va    davlat    arbobi 
Muhammad  Tarag`ay  Ulug`bek(1394-1449)  matematika  va  falakiyot  sohasida  barkamol  ijod  qilgan.  Uning  otasi 
Amir Temurning o`g`li Shohruh Mirzo edi. Ulug`bek yoshligidan ilm bilan qiziqdi, unga   taniqli olimlar Qozizoda 
Rumiy  va  G`iyosiddin  Jamshid  ustozlik  qildilar.  U  garchi  davlat  arbobi  bo`lsa  ham,    madaniyat    va    ilm-fan  
ravnaqiga  ko`p  kuchini  sarfladi,  matematika,  astronomiya,  geometriya, tarix, kimyo va boshqa sohalarda ilmiy 
tadqiqotlar  olib  bordi.  Olimning  dunyoqarashida  Aflotun,  Arastu,  Ptolemey,  Muhammad  Xorazmiy,  al-Farg`oniy, 
Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va boshqalarning asarlari muhim o`rin egalladi.  
Ulug`bekning    ulkan    ishlaridan    biri    uning    Samarqandda,    Ko`hak    tepaligida,    Obi    Rahmat  arig`ining 

bo`yida, rasadxona barpo etganligidir. Olimning  eng  muhim  asari  «Ziji  jadidi  Ko`ragoniy»  deb  ataladi.  Undan  
tashqari,  
Ulug`bek  matematikaga  oid  «Bir  daraja  sinusni  aniqlash  haqida  risola»,  astronomiyaga  bag`ishlangan 
«Risolayi  Ulug`bek»  va  tarixga  oid  «To‘rt  ulus  tarixi»  kitoblarini  ezdi.  Ulug`bek  mantiq  ilmi, fiqhshunoslik, 
musiqa va adabiyot nazariyasini yaxshi bilar edi. Olimning «Ziji» ikki qism, muqaddima va 1018 yulduzning o`rni 
va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat.  
Ana  shunday  olimlardan  biri  G`iyosiddin Jamshid  al-Koshoniy   (1430  yilda  vafot  etgan) bo`lib, u yirik 
riyoziyotchi  va  falakiyotchidir.  Uning  asarlari  «Miftoq  ul-hisob»  («Hisob  kalidi»),  «Risola  al-muhitiya»    («Doira  
haqida   risola»)  va   boshqalardir.  XVI  asrdan   boshlab  evropa   mamlakatlarida  uning kashfiyotidan foydalana 
boshladilar.  
Tarihda  Ali  Qushchi  nomi  bilan  mashhur  bo`lgan  Alouiddin  Ali  ibn  Muhammad  Qushchi (1403-1474) 
Ulug`bekning  shogirdidir.  U  ilmiy  ishlarini  falakiet  va  riyoziyot  sohasida  olib  bordi.  Uning  asarlari:    «Arifmetika  
ilmi  haqida  risola»,  «Mantiq  risolasi»,  «Astronomiyaga  oid  risola»  va boshqalardir.  
Ali  Qushchi  «Astronomiyaga  oid  risola»sida  Oy  va  Quyosh  tug`ilishi  qonuniyatlarini  ilmiy asoslab  
berdi.    Olim    tabiat    sirlari    va    uning    qonuniyatlarini    o`rgandi,    jismlar    harakati    va    ularning  oddiydan 
murakkabga o`tishi to`g`risida o`z fikriniilgari surdi.  
Umuman  shuni  ta`kimlash  lozimki,  Ulug`bek  va  u  asossolgan  astronomiya  maktabi  koinotdagi  hodisalarni  
o`rganishda   muhim  rol  o`ynaydi,  o`sha  vaqtgacha  fanga   ma`lum  bo`lmagan   hodisalarni idroq  qilib,  inson  
aql-zakovatining    bilish    imkoniyatlarini    kengaytirdi,    keyingi    davrlarda    yashagan  olimlarga  samarali  ta`sir 
ko`rsatdi.  
O‘rta  asr  mumtoz  adabiyotining  vakili,  ulug`  shoir  va mutafakkir  Abdurahmon  Jomiy (1414-1492) dir. 
Jomiyni  Navoiy  ustoz  deb  hisoblar  edi.  Uning  qalamiga  mansub  asarlar  «Nafaqot  ul-uns»,  «Hujjat  ul-asror», 
«Musiqa  haqida  risola»,  «Naqshi  fusus»,  «Vohid  atamasi  haqida  risola»,  «Haj  qilish  yo`llari  haqida  risola», 
«Bahoriston» va boshqalardir.  
Jomiyning  eng  yirik  asari  «Haft  avrang»  bo`lib,  unga  «Tuhfat  ul-ahror»,  «Suhbat  ul-abror», «Yusuf  va  
Zulayho»,  «Suhbat  ul-asror», «Layli  va  Majnun»,  «Salamon  va  Absol»,  «Xiradnomayi Iskandariy» dostonlari 
kiradi.  
Barcha    musulmon    mutafakkirlari    kabi    Jomiy    ham    xudo    abadiy,    mutlaq    va    dunyodagi    hamma 
narsalarning  sababchisidir,  xudo  mavjud  bo`lganda,  borliq  yo`q  edi,  dunyo  o`zining  boshlang`ichini Ollohdan 
olgan, demak, xudo hamma narsaning yaratuvchisidir, deb hisoblaydi.  
Jahon  madaniyati  ravnaqiga  ulkan  hissa  qo`shgan  siymolardan  biri,  ulug`  o`zbek  shoiri  va mutafakkiri 
Nizomiddin Mir Alisher Navoiy (1441-1501). U Temuriylar xonadoniga taaduqli bo`lib, otasi G`iyosiddin kichkina 
Shahrisabzdan Qobulga borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy Hirotda  
Husain  Boyqaro  saroyida  turli  lavozimlarda  ishladi, dastlab muhrdor, so‘ng  vazir  etib  tayinlandi.  Shoir 
mamlakat  obodonchiligi  ravnaqi  va  osoyishtaligi  yo`lida  ko`p  ishlar  qildi.  Maktab,  madrasa,  masjid  va  xonaqolar,  
ko`prik,  rabotlar,  shifoxonalar  qurdirdi,  muhtoj  va  kambag`allarga  yordam  berdi,  olimu shoirlarga homiylik 
qildi.  
Naviy ijodi boy bo`lib, asarlari turli mavzularga bag`ishlangan. «Xamsa» ya`ni  «Hayrat-ul abror»,  «Farhod  
va   Shirin»,   «Layli   va   Majnun»,   «Sab`ai   sayyor»,   «Saddi  Iskandariy»  dostonlari  hamda     «Lison   ut-tair»,  
«Majolis-un  nafois»,  «Mahbub-ul  qulub»,   «Holati  pahlavon  Muhammad», «Mezon ul-avzon», «Muhokamat ul-
lug`atayn» va boshqalar. Bulardan tashqari, Navoiy «Hazoyyinul  
maoniy»    («Ma`nolara    xazinasi»)    nomli    she`riy    to`plam    yaratgan    bo`lib,  g`azal,  ruboiy,  qit`a  va 
fardlardan tashkil topgan. 
Shoir  ijtimoiy-falsafiy  qarashlarining  muhim  xususiyati  shundan  iboratki,  unda  falsafiy  fikrlar majoziy  
tarzda,  badiiy  o‘xshatish  va  ramziy  iboralar o‘rdamida,  zohiriy  va  botiniy  ma`nolarda  bayon qilinadi.  
Navoiyning  ijodiy  merosida  insonparvarlik  va  komil  inson  g`oyasi  muhim  o`rinni  egallaydi  - shoirning   
«Xamsa»siga  kirgan  «Farhod  va  Shirin»,  «Layli  va  Majnun»,  «Saddi  Iskandariy»  kabi dostonlarining asosiy 
qahramonlari  Iskandar,  Farhod,  Shirin,  Layli,  Majnun  va  boshqalar  komil  inson  sifatida    talqin    qilinadi.    Ular  
mehnatsevar,    o`z    kasbini    ustasi,    doimo    o`zgalarga    yordam    beruvchi,  shijoatkor  va  jasur,  aqlli  va  bilimdon, 
saxovatli,  to`g`ri so`z, sofdil, kamtar, o`zida xulq-odob, adolat, sabr-toqat, nafsni tiyish, olijanoblik kabi fazilatlarni 
mujassamlashtirgan shaxslardir.  
Navoiy   xalq   orasida   inson‘arvarlik   g`oyalarini   tarqatdi,   turli    millat   va   elatlar   o`rtasidagi do`stlikni 
ulug`ladi.  Forobiy,  Ibn  Sino,  Beruniy  va  boshqalar  singari,  mukammal  jamiyat  haqida  fikr  yuritdi.    Xalqni  
farovonlikka,  baxt-saodatga  eltuvchi,  hamma  teng,  zulm-istibdoddan  holi  bo`lgan davlat  tuzumini  orzu  qildi.  
U    ilm-fan    egallashni    afzal    bildi,    mol-mulkka,    boylikka    hirs    qo`yishni,  tamagirlikni  qoraladi.  Navoiyning 
yaxshilik,  ezgulik,  muhabbat,  do`stlik,  adolat,  tinchlik,  osoyishtalik  va  boshqa  go`zal  fazilatlar,  ma`naviy-axloqiy 
qadriyatlar  to`g`risidagi  qimmatli  fikrlari,  nasihatomuz  so`zlari    respublikamiz    mustaqillikka    erishgandan    so`ng  
ham  barkamol  insonni  tarbiyalashga  xizmat qilmoqda.  
Temur  avlodidan  bo`lgan    Zahriddin  Muxammad  Bobur(1483-1530)  o`sha  davrning  eng  ma`rifatli 
podsholaridan  biri  edi.  Andijonda    Umarshayx  Mirzo  xonadonida  tug`ilgan  Bobur  keyinchalik  Hindistonda  ulkan 
saltanatga  asos  soldi.  Bobur  davrida  hind  dieri  gullab  yashnadi,  undagi  madaniyat  yuksak  darajaga  ko`tarildi.  
Hindistonning XX asrdagi eng atoqli kishilari Mahatma Gandi va Javaharlal Neru Jahon, Avrangzeb va Akbar kabi 
temuriyzodalarga juda katta baho berganlar. 

SHarq    istilosi    bilan    bog‘liq    uyg‘onish  harakatlari:    osiyotsentrizm,    panturkizm,    panislomizm,  
ma‘rifatparvarlik    va  jadidchilik  ta‘limotlari

CHunki  aynan  ХХ  asr  bоshlarida  shakllangan  jadidchilar  harakati 
―jamiyatni  ma‘rifat  оrqali  yangilash‖  g‘оyasini  ilgari  surganlar,  Bеhbudiy,  A.Avlоniy,  A.Fitrat  kabilar  bir  guruh 
yoshlarni  chеt  elga  o‘qishga  yubоrib,  yangi  avlоd  ziyolilarini  tarbiyalashga  o‘zlarining  munоsib  hissasini 
qo‘shganlar. 
SHu  bоis,  1917  yilda  bоlshеviklar  partiyasi  g‘alaba  qоzоnib,  dunyo  хaritasini  katta  Sоvеt  ittifоqi  degan 
mamlakat  egallab,  unda  partiyaviylik  mafkurasi  hukmrоnlik  qilsada,  O‘zbеkistоnda  falsafiy  fikr  rivоji  to‘хtab 
qоlgan emas.  
Falsafaning fidоyilari  yangi qarоr tоpgan siyosiy tizimda  yashab, ishlab va  juda  ko‘p sinоvlardan o‘tishlari 
lоzim  bo‘ldi.  Ayrim  ziyolilar  chеt  elga  qоchib  kеtdilar,  ko‘pchilikda  esa  marksizm  g‘оyasining  haqiqiy 
insоnparvarligiga  qat‘iy  ishоnch  shakllandi  va  shu  bоis  shu  yo‘nalishda  faоliyat  оlib  bоrdilar.  Birоq  muayyan 
darajada sоvеt mafkurasi ta‘siri bo‘lsada, o‘tgan asrda o‘zbеk falsafasi to‘rt yo‘nalishda Mirzо Ulug‘bеk nоmidagi 
O‘zbеkistоn  Milliy  univеrsitеti  falsafa  fakultеti,  O‘zbеkistоn  Fanlar  Akadеmiyasining  falsafa  va  huquq  instituti, 
vilоyatlar  оliy  o‘quv  yurtlari  falsafa  bo‘limlari,  O‘zbеkistоn  falsafa  jamiyati  va  O‘zbеkistоn  faylasuflari  milliy 
jamiyati  faоliyatida  namоyon  bo‘ldi  va  оlimlar  o‘z  falsafiy  qarashlarida  davrning  ruhini  ifоda  eta  оldilar. 
Darhaqiqat, I.A.Karimоv aytganlaridеk, ―Оdam qancha chuqur bilimga ega bo‘lsa, dunyoni yaхshi bilsa, yon atrоfda 
bo‘layotgan  vоqеalarni  to‘g‘ri  anglay  оlsa,  shundan  kеyingina  unda  g‘urur-iftiхоr  bo‘ladi.  SHundagina,  juda 
murakkab,  tahlikali  davlarda  ham  ko‘pchilik  unga  murоjaat  qilib,  maslahatlashadi.  Maslahat  kimdan  so‘raladi  – 
avvalоmbоr,  salоhiyatli  оdamdan,  katta  falsafiy  bilim  va  intеllеktual  bilimga  ega  bo‘lgan  kishidan.‖
25
.  SHunday 
ekan,  O‘zbеkistоndagi  ijtimоiy  siyosiy  jarayonlarni  tushunishda  va  ularning  mоhiyatini  tushuntirishda  yurtimiz 
faylasuf-оlimlarining хizmati ham katta. 
XX-XXI asr o‟zbek falsafasi. XX asr o‟zbek falsafasi. XX asr o‘zbek falsafasi kam o‘rganilgan ziddiyatli 
davrni  qamrab  oladi.  CHunki  hozirgi  davr  tanqidchilarida  sovet  davrida  falsafa  bo‘lmagan,  u  davrda  intellektual 
hayot  o‘lgan  va  uzoq  muddatga  qotib  qolgan,  faqat  ayrim  hollarda  ba‘zi  mardlargina  o‘zlarining  g‘oya  va 
qarashlarini  ayta  olganlar  degan  fikr  shakllangan.  Biroq  bu  noto‘g‘ri  fikr.  CHunki  aynan  XX  asr  boshlarida 
shakllangan  jadidchilar  harakati  ―jamiyatni  ma‘rifat  orqali  yangilash‖  g‘oyasini  ilgari  surganlar,  Behbudiy, 
A.Avloniy,  A.Fitrat  kabilar  bir  guruh  yoshlarni  chet  elga  o‘qishga  yuborib,  yangi  avlod  ziyolilarini  tarbiyalashga 
o‘zlarining munosib hissasini qo‘shganlar. 
SHu  bois,  1917  yilda  bolsheviklar  partiyasi  g‘alaba  qozonib,  dunyo  xaritasini  katta  Sovet  ittifoqi  degan 
mamlakat  egallab,  unda  partiyaviylik  mafkurasi  hukmronlik  qilsada,  O‘zbekistonda  falsafiy  fikr  rivoji  to‘xtab 
qolgan emas.  
Falsafaning  fidoyilari  yangi  qaror  to‘gan  siyosiy  tizimda  yashab,  ishlab  va  juda  ko‘p  sinovlardan  o‘tishlari 
lozim  bo‘ldi.  Ayrim  ziyolilar  chet  elga  qochib  ketdilar,  ko‘pchilikda  esa  marksizm  g‘oyasining  haqiqiy 
inson‘arvarligiga  qat‘iy  ishonch  shakllandi  va  shu  bois  shu  yo‘nalishda  faoliyat  olib  bordilar.  Biroq  muayyan 
darajada sovet mafkurasi ta‘siri bo‘lsada, o‘tgan asrda o‘zbek falsafasi to‘rt yo‘nalishda Mirzo Ulug‘bek nomidagi 
O‘zbekiston  Milliy  universiteti  falsafa  fakulteti,  O‘zbekiston  Fanlar  Akademiyasining  falsafa  va  huquq  instituti, 
viloyatlar  oliy  o‘quv  yurtlari  falsafa  bo‘limlari,  O‘zbekiston  falsafa  jamiyati  va  O‘zbekiston  faylasuflari  milliy 
jamiyati  faoliyatida  namoyon  bo‘ldi  va  olimlar  o‘z  falsafiy  qarashlarida  davrning  ruhini  ifoda  eta  oldilar. 
Darhaqiqat, I.A.Karimov aytganlaridek, ―Odam qancha chuqur bilimga ega bo‘lsa, dunyoni yaxshi bilsa, yon atrofda 
bo‘layotgan  voqealarni  to‘g‘ri  anglay  olsa,  shundan  keyingina  unda  g‘urur-iftixor  bo‘ladi.  SHundagina,  juda 
murakkab,  tahlikali  davlarda  ham  ko‘pchilik  unga  murojaat  qilib,  maslahatlashadi.  Maslahat  kimdan  so‘raladi  – 
avvalombor,  salohiyatli  odamdan,  katta  falsafiy  bilim  va  intellektual  bilimga  ega  bo‘lgan  kishidan.‖
26
.  SHunday 
ekan,  O‘zbekistondagi  ijtimoiy  siyosiy  jarayonlarni  tushunishda  va  ularning  mohiyatini  tushuntirishda  yurtimiz 
faylasuf-olimlarining xizmati ham katta. 
Mirzo Ulug‟bek nomidagi O‟zbekiston Milliy universiteti falsafa fakulteti. 1922 yilda O‘rta Osiyo davlat 
universiteti  (hozirgi  O‘zMU)  ijtimoiy  gumanitar  fanlar  fakultetida  falsafa  fanidan  o‘quv  mashg‘ulotlarining  olib 
borilishi, bu boradagi dastlabki qadam bo‘ldi. 
1935  yilda  birinchi  «Dialektika  va  tarixiy  materializm»  kafedrasi  tashkil  qilindi.  1944  yilda  Dialektika  va 
tarixiy  materializm  kafedrasi  tarkibidan  «Falsafa»  kafedrasi  ajralib  chiqqan.  Aynan  ―Falsafa‖  kafedrasi  negizida 
1962 yilda  ―Ilmiy kommunizm‖, 1967 yilda  ―Tabiiy  va  gumanitar fakultetlar falsafa‖  kafedralari tashkil qilingan. 
Kafedralar tarkibi milliy kadrlar bilan boyib borgan. 
1960  yillarda  ―Falsafa‖  kafedrasida  45  ta  professor-o‘qituvchi  faoliyat  olib  borgan.  Bu  davrda  falsafa 
mutaxassisligi  bo‘yicha  universitetning  o‘zida  milliy  kadrlar  tayyorlash  imkoniyati  paydobo‘lgan.  ‗rofessor 
A.Ayupov, H.Umarov sa‘y harakatlari bilan oliy ta‘lim vazirligida bu  masalaga ijobiy yondoshilib, universitetning 
tarix  fakultetida  1963-1964  o‘quv  yilidan  boshlab  falsafa  bo‘limi  tashkil  qilingan  va  unga  H.Umarov  rahbar  etib 
tayinlangan.  O‘quv  rejasi  asosida  Respublikaning  yirik  olimlari  jalb  qilinib,  falsafa  bo‘yicha  mutaxassis  kadrlar 
tayyorlash jarayoni boshlangan. 
SHu yillarda ilmiy ishlar rivoj to‘ib yuqori malakali kadrlar etishib chiqa boshlagan. 1962-1967 yillarda 18 ta 
falsafa  fanlari  nomzodi  tayyorlangan.  1962-1992  yillar  davomida  gumanitar  fakultetlar  ―Falsafa‖  kafedrasini 
                                                 
25
 Karimоv I.A. Insоn, uning huquq va erkinliklari оliy qadriyat. 14-jild. –T.: O‘zbеkistоn, 2006. –B.108-109.  
26
 Karimоv I.A. Insоn, uning huquq va erkinliklari оliy qadriyat. 14-jild. –T.: O‘zbеkistоn, 2006. –B.108-109.  

boshqargan  professor  A.T.Ayupov  boshchiligida  dotsentlar  G‘.SHoyusupova,  A.I.Abdusamedov,  K.S.Sadikov, 
K.I.Ivanova,  I.Rahimov,  V.S.Nikitchenko  va  boshqalar  dastlab  falsafa  bo‘limi,  keyin  falsafa  fakultetining  milliy 
kadrlarni  tayyorlash  faoliyatida  katta  rol  o‘ynadilar.  O‘sha  yillarda  falsafa  bo‘limi  professor-o‘qituvchilari  nafaqat 
o‘quv  jarayoni,  balki  ilmiy  bilish  sohasida  faol  ishtirok  qilganlar.  1974  yilda  K.I.Ivanovaning  ―Ilmiy  bilishda 
sababiylik  tamoyili‖  nomli  monografiyasi,  professor  L.E.Garber,  A.T.Ayu‘ov,  U.Xaydarov,  B.To‘ychiev, 
V.G.CHernaxlarning ―Ilmiy bilish mantig‘i va metodlari‖(1986) mavzusidagi turkum asarlari nashr qilingan. 
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi E.YU.YUsupov, professorlar M.V.Vohidov, I.R.Rahimovlar 
1980-2005  yillarda  O‘zbekistonning  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy-madaniy  taraqqiyotining  falsafiy  muammolari 
bo‘yicha  ilmiy  tadqiqot  ishlari  olib  borish  bilan  birga,  darslik  va  o‘quv  qo‘llanmalari  yozganlar,  yosh  kadrlarni 
tayyorlashga  o‘zlarining  munosib  hissasini  qo‘shganlar.  SHu  yillar  davomida  J.Babayevning  ―Falsafa  asoslari‖ 
o‘quv  qo‘llanmasi,  E.YUsupovning  tahririda  ―Falsafa‖  (1985)  darsligi,  I  Raximovning  ―Mantiq  fanidan  seminar 
mashg‘ulotlari‖ (1984) o‘quv qo‘llanmalari nashr qilingan.  
Falsafa  bo‘limida  o‘qitiladigan  fanlarning  differentsiallashuvi  natijasida  ―Mantiq‖,  ―Falsafa  tarixi‖  va 
―Dinshunoslik‖  kafedralari  tashkil  qilingan.  O‘sha  yillarda  falsafa  bo‘limi  professor-o‘qituvchilari  nafaqat  o‘quv 
jarayoni, balki ilmiy ishlar sohasida ham faol ishtirok qilganlar. 
Mustahkam  poydevor  yaratilgach,  1979  yilda  tarix  fakulteti  tarkibidan  ―Falsafa,  iqtisod  va  psixologiya‖ 
bo‘limlari ajratilib, uchta mutaxassislikni birlashtiruvchi yangi ―Falsafa-iqtisod‖ fakulteti tashkil qilingan va falsafa 
fanlari nomzodi, ‗rofessor G.SH.SHoyusu‘ova (1979-1985) dekan lavozimiga tayinlandi.  
Bu  esa  falsafa  fanining  yanada  chuqur  va  keng  o‘rganilishi  yo‘lidagi  dadil  qadam  bo‘ldi.  yangi  kafedralar 
tashkil  qilinib,  falsafani  o‘qitishga  differentsial  yondoshuv  shakllandi.  SHu  yillarda  fakultetda  professorlar:  - 
M.Xayrullaev,  M.Baratov,  L.E.  Garber,  V.N.  Moroz,  M.  Nurmatov  f.f.n  dotsent  M.Q.  Aripov,  f.f.n.  dotsent 
M.Daliev,  dotsent  E.N.  Abramyan,  Z.Mo‘minova,  dotsent  T.M.Ramazanov,  I.R.Ramazanov,  R.Nosirov, 
SH.B.Qahharova,  M.  Usmonov,  I.L.  Turchaninov,  fakultetning  bitiruvchi  yoshlari  M.  SHaripov,  B.To‘ychiev, 
E.Mo‘minov,  A.O‘tamurodov,  I.Ergashev,  o‘rindoshlik  asosida  professorlar  M.N.  Abdullaeva,  H.Aliqulov  va 
boshqalar ilmiy pedagogik faoliyat olib borganlar. 
1990  yilda  universitet  yangi  Nizomi  qabul  qilinib,  uning  keyingi  taraqqiyot  yo‘llari,  vazifalari,  huquqlari, 
xalq  hayotidagi  mavqei  yangi  dunyoqarash  nuqtayi  nazaridan  belgilab  olindi.  SHu  bois  1991  yilda  fakultet 
tarkibidan  ―Iqtisod‖  bo‘limi ajraldi hamda  Falsafa, sotsiologiya  va  psixologiya‖ bo‘limlari va  9 kafedradan iborat 
―Falsafa‖  fakulteti  yoshlar  ongiga  mustaqillik  mafkurasining  mazmun  va  mohiyatini  singdirish,  yangi 
dunyoqarashni shakllantirish yo‘lida fidokorona mehnat qildilar. 
1989-2007  yillarda  ―Falsafa  tarixi  va  mantiq‖  kafedrasining  mudiri  lavozimida  ishlagan  professor 
S.A.Yo‘ldoshev kafedra a‘zolari bilan hamkorlikda SHarq va G‘arb xalqlari tarixi, Markaziy Osiyo xalqlari falsafasi 
va  ijtimoiy  axloqiy  qarashlarini  o‘rganish  bilan  bir  qatorda,  mantiq  fanining  keng  qamrovli  o‘rganilishiga  ham 
alohida  e‘tibor qaratib kelgan. Magistraturada  ushbu  yo‘nalish bo‘yicha  mutaxassislik ochishga  boshchilik qilgan. 
Pokiston va Eron falsafasini O‘zbekistonda chuqur o‘rganilishiga munosib hissa qo‘shgan. 
 O‘zbekiston  Respublikasi  prezidenti  I.A.Karimovning  2000  yil  28  yanvardagi  farmoniga  ko‘ra,  Toshkent 
Davlat  universitetiga  ―Milliy‖  maqomi  berilishi,  fakultet  professor  o‘qituvchilariga  mas‘uliyat  yuklashi  bilan  bir 
qatorda yangi faoliyatga chorladi. Ular falsafiy bilimlarni, yangilangan tafakkur nuqtayi nazaridan yoritish bo‘yicha 
faol ish olib bordilar.  
2002  yilda  yangi  ―Falsafa  va  fan  metodologiyasi‖  kafedrasining  tashkil  qilinishi  falsafadagi  ijtimoiy 
muammolar  bilan  bir  qatorda,  fundamental  masalalarning  o‘rganilishiga  keng  imkoniyatlar  yaratdi.  ―Falsafaning 
metodologik muammolari‖ ilmiy maktabiga asos solindi.  Bugungi kunda  ushbu maktab tadqiqotchilari tomonidan 
―gerontologiya‖  -  qariyalik  muammosi,  ―tanatalogiya‖  -  o‘lim  va  barhayotlik  muammosi,  ―fenomenologiya‖ 
insonning individual ijtimoiy ongiga ta‘sir qiluvchi omillar muammosi, ‖germenevtika‖  - tushunish va tushuntirish 
muammosi,  ―epistemologiya‖,  ―fan  falsafasi‖,  ―Ijtimoiy  vaqt‖,  ―Sinergetika‖,  ―Dialog  tushunish  vositasi‖  kabi 
muammolarning  falsafiy  tahliliga  qiziqishning  kundan  kunga  ortib  borishi  yangi  avlod  faylasuflarining  yuqori 
intellektual  salohiyatga  egaligi  va  ayni  paytda  ularni  ilmga  yo‘naltiruvchi  munosib  ustozlar  borligidan  dalolat 
beradi. 
O‘tgan yillar davomida fakultet bitiruvchilari nafaqat pedagogik faoliyati, balki ilmiy salohiyati bilan falsafiy 
fanlar bo‘yicha yangi o‘quv adabiyotlarini yaratish jarayonida ham faol ishtirok qildilar. I.Saifnazarov muallifligida 
―Kurs  lektsiy  po  filosofii‖  (2001),  ―Ilmiy  ijod  metodologiyasi‖  (2004),  ―Fanlarning  falsafiy  masalalari‖  (2007 
I.Rahimov A.O‘tamurodov hamkorligida ―Fanlarning falsafiy masalalari‖ (2005), D.Fayzixo‘jaeva va M.SHarpovlar 
hammuallifligida  ―Mantiq‖  (2004) o‘quv  qo‘llanmalari,  S.Mamashokirov  tahriri  ostida  Falsafa  (2005  lotin  tilida), 
―Milliy  istiqlol  g‘oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar‖  (2004),  ―O‘zbekistonda  yangi  jamiyat  qurilishining 
g‘oyaviy-mafkuraviy  masalalari‖  (2005),  ―Erkin  va  farovon  hayot  qurilishining  g‘oyaviy  mafkuraviy  masalalari‖ 
(2007)  o‘quv  qo‘llanmalari,  Q.Nazarov  tahriri  ostida  ―Falsafa  qomusiy  lug‘at‖  (2004),  ―G‘arb  falsafasi‖  (2004), 
―Jahon falsafasi tarixidan lavhalar‖ (2005), ―Milliy g‘oya asosiy tushuncha va tamoyillar‖ o‘quv qo‘llanmasi (2001), 
―Milliy g‘oya asosiy tushuncha va tamoyillari lug‘ati‖ (2005), ―Milliy g‘oya va rahbar mas‘uliyati‖ (2008) kitoblari, 
yakka  muallifligida  ―Bilish  falsafasi‖  (2005),  ―Qadriyatlar  falsafasi‖  (2004)  o‘quv  qo‘llanmalari, 
N.A.SHermuxamedova muallifligida ―Filosofiya i metodologiya nauki‖ (2003) o‘quv qo‘llanmasi, ―Falsafa va fan 
metodologiyasi‖  (2005),  ―Gnoseologiya‖  (2007),  Gnoseologiya  –  bilish  nazariyasi  (2009)  darsliklari, 
A.Ochildievning  ―Milliy  g‘oya  va  millatlararo  munosabatlar‖  (2004),  Ye.Emirovaning  ―Metodika  prepodavaniya 

filosofii‖ (2004), shuningdek A.Streltsova bilan hamkorlikdagi ―Vvedenie v spetsialnost» (2009) o‘quv qo‘llanmasi 
kabi qator yangi adabiyotlarining nashr qilinishi fakultetning katta ilmiy salohiyatga egaligidan dalolat beradi. 
O‘zMUning 90 yillik tarixida Falsafa bo‘limining 45 yillik, falsafa fakultetining deyarli 30 yillik faoliyati o‘z 
o‘rniga ega. Zero, bugungi kunda yangilangan tafakkur egalari o‘zbek falsafasining nomini dunyoga tanitmoqdalar. 
Azaliy  falsafiy  muammolarga  yangicha  yondoshmoqdalar.  ―Ustoz  va  shogird‖  maktabining  yangi  avlodi 
shakllanmoqda,  yangi  ilmiy  maktablarga  asos  solinmoqda.  Fakultetning  1500  mingdan  ortiq  bitiruvchilaridan  shu 
yillar davomida 40 ta fan doktorlari va 200 dan ortiq fan nomzodlari etishib chiqdi. 
Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin