38-ci Sual. Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində Azərbaycanın rolu

39-cu Sual. Holland sindromu və onun qarşısının alınması yolları
“Holland sindromu” təbii ehtiyatların yeni bir mənbəyinin aşkar edilməsi nəticəsində iqtisadiyyatın de-sənayeləşdirilməsində ifadə edilir. Onun əsas xüsusiyyəti istehsal sənayesinin məhsullarının rəqabət qabiliyyətini azaldacaq ticarət balansının yaxşılaşması səbəbindən ölkənin milli valyutasının artım tempidir. Azərbaycanı Qərb ölkələri və Asiya-Sakit okean ölkələrinin, ilk növbədə Çinin xammal əlavəsinə çevrilməsinin təhlükəsinin qarşısını almaq üçün, iqtisadi inkişafın çox modellərində dəyişiklik lazımdır. Bir tərəfdən, bu gün "rubrikanın yenidən qiymətləndirilməsi təcrübəsini ləğv etməklə" Holland sindromu "törətmiş makroiqtisadi siyasəti dəyişmək lazımdır. "Dondurulmuş" dövlət fondlarının müxtəlif növlərində ehtiyat fondları real aktivlərə investisiya qoymağa başlayacaqdır. Eyni zamanda, neft və qaz müəssisələrinə deyil, uzunmüddətli perspektivdə neftin qiyməti ilə mənfi həddə saldığı şirkətlərə prioritet verilməlidir. “Holland sindromu” ilə əlaqədar məsələləri yerinə yetirmək üçün resurslara zəngin ölkələr bir sıra tədbirlər vasitəsilə öz iqtisadiyyatlarını diversifikasiya edə bilərlər: seçilmiş qeyri-ilkin sənaye sahələrinə birbaşa investisiya; əhalinin resurs sərvətinə daha bərabər girişi üçün büdcə gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsi; maliyyə sisteminin inkişafı və onu xammalın və digər mənbələrdən iqtisadiyyatın bütün sahələrinə satılması nəticəsində alınmış vəsaitlərin cəlb edilməsində səmərəli vasitəçiliyə çevrilməsid“Holland Sindromu”nun ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri resursların sahələr arasında qeyri bərabər bölüşdürülməsidir. İstehsal edilmiş qeyri neft məhsulların istərsə daxili, istərsə də xarici bazarda rəqabət qabiliyyətini itirməsi üzündən həmin sahələrdən əmək, kapital resurslarının digər sahələrə, əsasən də xidmət və neft sektoruna axınının sürətlənməsi baş verir. Bu sektorda əmək haqqı digər sektorlara nisbətən dəfələrlə yüksək olur. Digər tərəfdən xam neft istehsalının həcminin sürətlə artımı, sənayenin qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətliliyinin azalması nəticəsində istər iqtisadiyyatın, istərsə də sənayenin sahə strukturunu dəyişməsi və iqtisadiyyatda birtərəfli inkişafın reallaşdırılmasına səbəb olur. Məsələn 1990-2001-ci illərdə əsas neft ixracatçılarından olan Küveytdə neftin ÜDM-də xüsusi ölçüsü 43%, Nigeriyada 42%, Səudiyyə Ərəbistanında isə 38% olub. Əgər dövlət iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi üçün tədbirlər görmürsə, “Holland sindromu” göstərilən simptomlarının inkişafı üçün real təhlükə var. Bunu etmədikdə, gələcəkdə istehsalın azalması, ilk növbədə ixracın ümumi iqtisadi artımını, istehsalın stagnasiyasını və bu istehsalda iqtisadi artımın qorunmasını gözləmək olar. “Holland sindromu” ilə əlaqədar məsələləri yerinə yetirmək üçün resurslara zəngin ölkələr bir sıra tədbirlər vasitəsilə öz iqtisadiyyatlarını diversifikasiya edə bilərlər: seçilmiş qeyri-ilkin sənaye sahələrinə birbaşa investisiya; əhalinin resurs sərvətinə daha bərabər girişi üçün büdcə gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsi; maliyyə sisteminin inkişafı və onu xammalın və digər mənbələrdən iqtisadiyyatın bütün sahələrinə satılması nəticəsində alınmış vəsaitlərin cəlb edilməsində səmərəli vasitəçiliyə çevrilməsidir.Gənc sənayenin saxlanılmasına dair sübut, müvəqqəti bom və azalmanın gözlənilməz sektorun bərpası ilə gözlənildiyi zaman tətbiq oluna bilər. Amma bumu dövründə fiziki və insan kapitalının sub-optimal itkisinə gətirib çıxarır. Bu arqument Azərbaycanın reallığına uyğun deyil. Madencilik sənayesi uzun illərdir ki, bu müvəqqəti adlandırıla bilməz. Azərbaycan iqtisadiyyat dairələrinin gənc sənayelərinin qorunması ilə bağlı müzakirələr belə bir sənaye olmadığını qəbul etdi. Gələcəkdə yaranan innovativ iqtisadiyyat hələ də körpəlikdədir. Biz yaşadığımız sürətli iqtisadi artımın onillik nəticələri sənaye nəticələrinə gətirib çıxardı - Azərbaycan şirkətlərinin kapitallaşmasında böyük artım, maliyyə sisteminin gücləndirilməsi və vətəndaşların gəlirlərinin sürətlə artması. Ancaq bu cür resursların çoxu tükənmiş olduğunu anlamaq vacibdir. Azərbaycan iqtisadiyyatının özünü tapdıqları böhran xaricdən gətirilmir, bu, uzunmüddətli inkişaf mərhələsini təbii şəkildə tamamlayan bir böhrandır. Mövcud iqtisadi modelin tükənməsi xüsusilə ictimai sahədə aydındır. Beləliklə, iqtisadi artımın diversifikasiya və xammal modelinin tətbiqinə dair yuxarıda göstərilən dünya ölkələrinin təcrübəsi Azərbaycan üçün də strateji iqtisadi siyasətin əsas məqsədinin diversifikasiya modelini tətbiq edilməsi oldüğünu göstərir. Belə ki, Azərbaycanda iqtisadi göstəricilərin təhlil edilməsi ilə belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, son illər baş vermiş iqtisadi dəyişikliklər müsbətdir, ancaq buna baxmayaraq hələ də sonrakı dayanıqlı inkişafın qarşısını ala biləcək elementlər mövcüddur. Belə ki, makroiqtisadi göstəricilərin artması iqtisadi artımın kəmiyyət tərəfidir. Əsas məsələ iqtisadi artımda keyfiyyət dəyişikliklərinə nail olmaqdır. Bu baxımdan ölkədə yaradılan iqtisadi artımın əsas amillərinin 21 araşdırılması və milli hesablar sisteminin əsas göstəriciləri arasındakı ziddiyyətlərin aşkar edilməsi zəruridi.