Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qeyd
- 437 FƏSĠL V
- Təbii ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinin metod və vasitələri
- Təsirin qiymətləndirilməsinin kriteriya bazası.
- 5.2 Ekoloji ekspertiza
- 5.4. Ekoloji sertifikatlaşdırmanın əsasları
|
Cədvəl 4.45 Bərk məiĢət tullantılarının toplanma norması
Tullantının mənbəyi Ölçü vahidi BMT toplanma norması
BMT-nin orta sıxlığı, t/m 3 Yaşayış binaları Yaxşı yerləşmiş 1 insana
0,18-0,225 0,19-0,22 Pis tikilmiş ―----- ― 0,35-0,45 0,3
Mehmanxana 1 yerə
0,12 0,17
Uşaq bağçası ―------― 0,095 0,24
Tədris müəssisəsi 1 sahəyə 0,024 0,2
Teatr,kinoteatr 1 yerə
0,03 0,15
Ərzaq mağazası 1 m
2 sahəyə
0,16-0,25 0,16-0,19 Sənaye məhsulları mağazası ―-------― 0,08-0,2 0,15-0,16 Xəstəxana 1 koykaya 0,228 0,33
Poliklinika 1 gəlişə 0,03 0,19
Qeyd: RF-da adambaşına təxminən 0,195 t BMT düşür.
437
TƏSƏRRRÜFAT FƏALĠYYƏTĠNĠN EKOLOJĠ MÜġAĠYƏTĠ
Təbii ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinin metod və vasitələri Aqrosənaye komplekslərində obyektlərin əsas tiplərinə və təsərrüfat fəaliyyətinin növlərinə daxildir: ● zəhərli kimyəvi maddələrin, mineral gübrələrin (həcm 5 min ton və daha çox) və pestisidlərin (həcm 850 ton və daha çox) saxlanma anbarları; ● heyvandarlıq kompleksləri: donuzçuluq – 30 min baş və daha çox; ● İBH körpələrinin yemləndirilməsinə görə - 2 min baş və daha çox; ● İBH – 1200 inək və daha çox; quşçuluq fabrikləri – 400 min yu- murtlayan toyuq və daha çox; 3 milyon broyler və daha çox; ● sahəsi 1000 ha- dan artıq olan meliorativ sistemlər; ● vəhşi heyvanlar kompleksi; ● illik axını çay hövzəsinin ümumi axın həcminin 5 % - dən çoxunu təşkil edən sənaye və çirkab sularının təmizlənməsi üzrə qurğular; ● üzvi mənşəli tullantıların (heyvan qəbirstanlığını nəzərə almaqla) və BMT- nın yerləşdirilməsi üçün zibilliklər. Təsirin qiymətləndirilməsinin kriteriya bazası. Ətraf mühitə təsirin indikasiyası üçün bir neçə sxem mövcuddur. Bu hər şeydən əvvəl davamlı meşədən istifadə etmə kriteriyaları və ―Fövqəladə ekoloji hadisələr və ekoloji fəlakət zonalarının üzə çıxarılması üçün ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi kriteriyaları‖ – dır. Ekosistemin vəziyyətinin qiymətlən- dirilməsində təbii komponentlərin funksional birliyi nəzərə alınır. Başqa sözlə desək, ümumi qiymətləndirmə biotik və abiotik faktorların vəziy- yətinin qiymətləndirilməsindən yaranır. Belə qiymətləndirmədə subyek-ti- vizmdən qaçmaq və ekosistemin vəziyyətini şərtləndirən səbəbi açmaq olur ki, bu da dəqiq təbiəti mühafizə tədbirlərinin hazırlanması üçün vacibdir. ―Ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi kriteriyalarına‖ uyğun olaraq, ekoloji vəziyyət təbii - antropogen pozulmalar nəticəsində ekoloji əlverişsizliyin artma dərəcəsinə görə təsnifləşdirilir (bax: ―Ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndiriləsi kriteriyaları‖, Fəsil 2. səh 62. )
438
Müxtəlif layihələrin, xüsusilə iri miqyaslı layihələrin həyata keçiril- məsində, planlaşdırılmış təsərrüfat fəaliyyətinin təbii ətraf mühitə, tex- nosferin elementlərinə və insanın özünün sağlamlığına mümkün olan bütün neqativ təsirlərinin nəzərə alınması lazımdır. Bu prosedura ―təbii ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi‖ və ya ―ekoloji ekspertiza‖ adlanır. Ekoloji ekspertiza – istənilən təsərrüfat və digər fəaliyyətin ekoloji tələbatlara uyğunluğunun müəyyən olunması və obyektin ekoloji eksperti- zasının həyata keçirilməsinə yol verilməsinin təyin edilməsidir. Obyektin ekoloji ekspertizası bu fəaliyyət növünün ətraf mühitə və onunla bağlı olan sosial, iqtisadi və digər nəticələrin mümkün olan əlverişsiz nəticələrinin qarşısını almaq məqsədilə həyata keçirilir. Ekoloji ekspertizanın keçirilməsinin prinsipləri aşağıdakılardır: ● istənilən təsərrüfat və digər fəaliyyətin potensial ekoloji təh-lükə- liliyinin prezumpsiyası (buna görə də onun inisiatoru əvvəlcədən həmin fəaliyyət növünün ekoloji təhlükəsizliyini sübut etməlidir); ● ilk növbədə dövlət ekoloji ekspertizasının həyata keçirilməsi (yalnız onun rəyi alındıqdan sonra obyektin təsərrüfat və digər fəaliyyətinin real- laşması üçün qərar qəbul olunur); ● təbii ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinin kompleksliyi və qeyd olunan təsərrüfat və digər fəaliyyətin ehtiyatları; ● Azərbaycan Respublikasının təbii ətraf mühitin mühafizəsi sahə- sində müəyyən olunmuş qanuna uyğunluqların bütün tələbatlarının uçotu- nun mütləqliyi; ● ekspertizanın keçirildiyi vaxt ekspertlərin sərbəstliyi və emosiya- sızlığı və onların verdikləri rəyin keyfiyyətinə cavabehliyi; ● rəyin elmi əsaslandırılması, obyektivliyi və qanun çərçivəsində olması; ● ekoloji ekspertizaya təqdim olunan sənədləşdirməin etibarlı olması və tamlığı; ● cavabdeh şəxslərin və ekspertiza obyektinin sifarişçisinin işin təşkili və aparılmasına görə məsuliyyəti; ● ekoloji ekspertizanın səsə qoyulması və ekspertiza obyekti haqda ictimai fikrin toplanması. Qərarın qəbul olunması səviyyəsində: nəzərdə tutulan fəaliyyət növü- nün reallaşmasının mümkün olub olmamasında – hökmən iki prinsip gözlə- nilir: 1)
istənilən layihənin təhlükəsizliyi sübut olunmadıqca, ona qadağa qoyulur, başqa sözlə ekoloji ekspertizaya imperaktiv xarakter lazım gəlir; 439
2) təhlükəsizliyin bütün növlərindən tibbi - bioloji təhlükəsizliyə daha çox üstünlük verilməlidir, başqa sözlə insanın sağlam və təhlükəsiz yaşa- ması üçün müzakirə olunmayan dəyər vardır. Son illərdə ekoloji ekspertizaya keyfiyyətcə yeni yanaşma növü var- dır: onun əsasını qoyan kriteriya ətraf mühitə zərər vurmanın risk dərəcəsi olmalıdır. Bu onunla əlaqədardır ki, ekoloji ekspertizanın əvvəlki konsep- siyası (hansı ki, zəhərli kimyəvi maddələrin miqdarının məhdudlaşdırılması kriteriyalarına əsaslanırdı, YVQ, YVA, YVM) öz yerini ekoloji risk konsep- siyasına verməlidir. Bu konsepsiyaya əsasən, layihələşdirilən obyektin eko- sistemə və insan sağlamlığına mənfi təsirini tamamilə yox etmək mümkün deyil. Buna görə də, təbiəti mühafizə baxımından optimal qərarın qəbul olunması, göstərilən mənfi təsirin iqtisadi və sosial əsaslanmış minimal- laşmasını ifadə edir. Ekoloji ekspertizanın obyekti bunlardır: inşaatın layihələri və texniki - iqtisadi əsaslandırılması, eyni zamanda müəssisə və komplekslərə təsir edən təsərrüfat qurğularının istismarı; yeni texnika, texnologiya, materialların yaradılmasına, işləyən qurğulara normativ - texniki sənədləşdirmə; normativ və adminstrtiv aktların, eləcədə qüvvə də olan qanunvericiliyin layihəsi. Bu zaman xüsusi diqqət və tədqiqatların aparılmasını tələb edən 15 daha təhlü- kəli təsərrüfat fəaliyyəti növü təyin olunmuşdur. Onların sırasına: atom sə- nayesi, energetika, metallurgiya, neft-kimya, neft - - qaz emalı, kimya səna- yesi, faydalı qazıntıların çıxarılması; neft və qazın və onların emal məhsul- larının daşınması, sellüloz - kağız və karton istehsalı; döyüş sursatlarının, partlayıcı maddələrin və raket yanacaqlarının istehsalı, saxlanması, daşın- ması və məhv edilməsi daxildir.
Standartlaşdırma - norma, qayda və xarakterlərin aşağıdakı məqsədlər üçün müəyyən olunması üzrə fəaliyyətdir: a) istehsalın və məhsulun idarə olunması sferasında nizam yaratmağa müvəffəq olmaq üçün könüllü və dəfələrlə istifadə olunması; b) ətraf mühit, insanın sağlamlığı və həyatı üçün məhsulun, işlərin və xidmətlərin təhlükəsizliyi; c) ehtiyatların bütün növlə- rinin ölçülərinin (o cümlədən ekoloji parametrlərin) və qənaətinin vahidliyi; d) təbii - texniki qəzaların yaranma riskini nəzərə almaqla təsərrüfat ob- yektlərinin təhlükəsizliyi. Belə fəaliyyətin nəticəsi icrası mütləq olan norma və tələbatların kompleksini müəyyən edən normativ - texniki sənədlərin standartıdır. Hər bir ölkədə milli standartlar, texniki- iqtisadi və sosial informasiyaların üçün klassifikator, ətraf mühitin keyfiyyətinin standartları (YVQ), sahəvi (ƏSS) və müəssisənin standartları. Müəssisənin standartlaına qoyulan tələbatlar 440
milli standartlardan yüksək ola bilər. Ekoloji pasport – dövlət standartlarına uyğun yaradılır: təbiəti müha- fizə, sənaye müəssisəsinin ekoloji pasportu, əsas qaydalar, tiplərin forması. Pasportlaşdırmanın məqsədi – müəssisənin özündə və ətrafında, eləcə də təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsində ekoloji situasiyaların proqnozlaşdırılmasıdır. Obyektin və ya müəssisənin ekoloji (təbiəti müha- fizə) pasportu tələb və istifadə olunan bütün növ ehtiyatlar haqda, eləcə də ətraf mühitə bütün təsirləri müəyyən edən məlumatları əhatə edən normativ - texniki sənəddir. Ekoloji pasport müəssisə tərəfindən öz vəsaitləri hesabına işlənib - hazırlanır, respublikanın ərazi orqanları tərəfindən təsdiq..lənir və orada qeydiyyatdan keçirilir. Ekoloji pasportun hazırlanması üçün istehsalın razılaşdırılmış və təsdiq olunmuş əsas göstəriciləri, YVQ hesablanma layihəsi, AYQ norması, ―təbiətdən istifadəyə‖ icazə, qaz - və su təmizləmə qurğularının tullantıların utilizasiyası və istifadəsinə dair pasportu və s. əsasdır. Müəssisənin ekoloji pasportu aşağıdakı ardıcıllıqla düzülmüş bölmələrdən ibarətdir: 1)
2)
müəssisənin yerləşdiyi rayonun təbii - iqlim şəraitinin qısa xarak- teristikası; 3)
torpaq ehtiyatlarının istifadəsi haqqında məlumatlar; 4)
istehsal texnologiyasının qısa təsviri və məhsul haqqında məlumat- lar, maddi axınların balans sxemi; 5)
6)
müəssisənin ekoloji - iqtisadi fəaliyyəti haqda məlumatlar; 7)
təbii ətraf mühitə müəssisənin təsirinin qiymətləndirilməsi haqda məlumatlar; 8)
ekoloji ekspertizanın materialları. Ekoloji pasportu olmayan müəssisənin fəaliyyəti dayandırılır və ya cərimə tətbiq olunur.
Avropa iqtisadi komissiyasının təyinatına görə, sertifikatlaşdırma – bu məhsulun və prosesin müəyyən standartlara və ya texniki şərtlərə uyğun- luğunu təsdiq etmək üçün həyata keçirilən fəalyyətdir. Ekoloji sertifikatlaşmanın məqsədi – istehsalçını elə texnoloji proses- lər tətbiq etməyə və məhsullar yaratmağa sövq edir ki, o təbii ətraf mühiti
441
minimal dərəcədə çirkləndirsin və istehlakçıya onun həyatı, sağlamlığı, mülkü və yaşadığı mühit üçün təhlükəsiz məhsul versin. Bir çox məhsullar üçün ekoloji sertifikat və ya ekoişarə, onun rəqabətə davamlılığını müəyyən edən faktordur. Bizim ölkəmizdə ekoloji sertifikatlaşdırma inkişafının baş- lanğıcında durur, lakin artıq bu istiqamətdə xeyli işlər görülmüşdür. Belə ki, bu sahəyə daxil olan obyektlər müəyyənləşdirilmişdir. Onlar üç qrupa bölünür: 1)
ekoloji tələbatlar dövlət standartlarına daxildir, başqa sözlə onlar (mütləq) məcburi sertifikatlaşmalıdırlar; 2)
spesifikaya malik olan obyektlər sertifikatlaşmalıdırlar; 3)
Ətraf mühit və onun komponentləri üçün normativ tələbatlar və sertifikatlaşdırma prosedurları hazırlanmışdır. Üçüncü qrupun vəziyyətinin qiymətləndirilməsində aydınlığın olmaması birinci iki obyektin sertifikatlaş- masının inkişafını ləngidir. Burada müəyyən problemlər var. Ətraf mühitin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi bir çox orqanlar (ixtisaslaşdırılmış təbiəti mühafizə orqanları, təbiət istifadəçiləri və Azərbaycan Elmlər Akademiyası- nın bəzi orqanları) tərəfindən aparılır. Müxtəlif tərəflərin verdiyi qiymətlən- dirmə məlumatları bir qayda olaraq praktiki uyğunsuzdur. Burada səhvin qiyməti çox yüksək ola bilər ki, bu da uyğunluğun qiymətləndirilməsinin həm obyektiv, həm də sərbəst üsulunda sertifikatlaşmaının əhəmiyyətindən xəbər verir. Bundan ötrü ekoloji sertifikatlaşdırma obyektlərinin daha aydın təsnifatı lazımdır və bu şəkil 5.1- də verilmişdir. Verilmiş sxemdən görün- düyü kimi sertifikatlaşdırma obyektlərinin dörd növü var: təbii ətraf mühitin obyektləri; ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr; təbiəti mühafizə yönümlü obyektlər; ekoloji informasiya ehtiyatları, məhsulları və texnologiyaları. Ekoloji sertifikatlaşmanın digər vacib məsələsi iştirakçıların tərkibidir, xüsusilə də onların rolu birinci, ikinci və üçüncü tərəfin mövqeyini təyin edirsə. Belə halda ―Məhsulun sertifikatlaşması və xidmət haqqında‖ qanun o obyektlərə tətbiq oluna bilər ki, orada yalnız məhsul alınır. Digərləri üçün isə ekoloji sertifikatlaşma haqqında qanun lazımdır. Sertifikatlaşdırma xid- mətinə görə ödəmə məsələsi hələ də öz həllini tapmayıb. Ehtimal olunur ki, əsas xərclər təbiətdən istifadəçinin çiyinlərinə düşür, hansı ki, çox hallarda sifarişçi olurlar. Ekoloji sertifikatlaşmanın aktual sferası tullantılardır. Bu sahədə serti- fikatlaşdırma yaşayış mühitinə tullantıların təhlükəli təsirinin aradan qal- dırılması və onların ikinci xammal kimi maksimum istifadəsinə yönəldilir. 442
Ölkəmiz üçün tullantıların sertifikatlaşma ilə birbaşa əlaqədar olan standartlaşdırılmasının inkişaf etdirilməsi çox mühümdür və ―İkinci maddi ehtiyyatlar‖ Komitəsinin fəaliyyətinin əsas obyektidir.
ġəkil 5.1. Ekoloji sertifikatlaşlaşma obyektlərinin təsnifatı (standartlar və keyfiyyət. - 1996.- №9)
İçməli suyun sertifikatlaşdırılması probleminin həllində xeyli irəliləyiş qeydə alınır ki, öz növbəsində sertifikatlaşmanın bu obyektinə tələbat normativlərinin dəqiq olmamasından gərginlik yaradır. 1995- ci ildə dövlət standartı qəbul olunub ―Suyun keyfiyyəti. İçməli su. Keyfiyyətə nəzarət‖, içməli suyun, materialların, texnoloji proseslərin və təsərrüfat - içməli su təchizatında istifadə olunan qurğuların sertifikatlaşdırma sistemi hazırlanıb. Müxtəlif həcmlərdə qablaşdırılmış içməli suyun sertifikatlaş- dırılması həyata keçirilir, mərkəzləşmiş su təchizatı sistemindən daxil olan içməli suyun sertifikatlaşdırılması problemi həll olunur. Hər şeydən əvvəl yeni növ məhsul və proseslərin ekolojiliyinin qiymətləndirilməsinə böyük diqqət ayrılır. Onlara hər şeydən əvvəl normativ sənədlərdə uyğun olan tələbatları müəyyən etmək lazımdır. Məsələn, yeni konstruksiya və texnologiyalara ekoloji tələbatların standartlaşdırılması üzrə işlərə başlan- TƏM obyektləri Təbii obyektlər Təbii ehtiyyatlar Təbii komponentlər TƏM-in çirklən- mə mənbələri Təbiət mühafizə texnologiyaları Ekoloji informasiya ehtiyyatları məhsullar və texnologiyalar Texnogen mənbələr Istehsalat, texno loji proseslər Komunikasiya kompleksləri vasitələri və obyektləri Istehsalat və istehlak tullantıları Təbiət mühafizə yönümlü məhsullar (xidmət..,, iş) Ekoloji xidmətlər Təbiət mühafizə qurğuları və məhsulları Ekologiya sahəsində informasiya məhsullar Ekoloji məlumatlar bazaları və banklar Ekologiya sahəsində proqramlaşmış
məhsullar TƏM-in bütün mühitlərinin çirklənməsinin ekoloji modeli Ekoloji metodikalar
Ekoloji sertifikatlaşdırmanın əsas obyektləri 443
mışdır. Müəyyən qədər İSO – BSC –nin (seriya 14000) beynəlxalq standart- ları ilə harmoniya təşkil edən, ―Ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə olunma sisteminin‖ dövlət standartının layihəsi hazırlanıb. Qərbi Avropa ölkələrində ekosertifikatlaşma kifayət qədər geniş inkişaf edib. O adi sertifikatlaş- dırmanı tamamla yır və həmişə mütləq xarakter daşıyır. Fransada, məsələn, kənd təsərrüfatı məhsullarının ekosertifikasiyası 1960-cı ildən qanunveri- cilik səviyyəsində həyata keçirilir. Onun əsasında həm məhsulun növünə görə, həm də ayrı-ayrı istehsal müəssisələrin və ya istehsalçılar ittifaqının ekonişanları verilir. Bu nişanlar ―qırmızı işarələr‖ adlanır və istehlakçıların məlumatlandırılması üçün yayımlanmışdır. Bütün ekonişanlar MF - nın milli uyğunluq nişanını tamamlayır. Ekosertifikatlaşmanın prinsipləri isteh- lakçı və ətraf mühit üçün məhsulun təhlükəsizliyinin təmin olunmasından ibarətdir. Fransanın ekosertifikatlaşdırılmasının əsas qaydalarına daxildir: istehlakçılar məhsulun ekoloji təmiz olmasına nəzarət edə bilər; ekosertifi- kat verən orqanın tərkibinə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ictimai təşkilat- ların nümayəndələri və istehlakçılar mütləq daxil olmalıdırlar; ekosertifikat sertifikatlaşdırılan məhsulun bütün həyat dövriyyəsini əhatə etməli və istehsalçıda ekosertifikat almağa iqtisadi maraq oyatmalıdır. Toplanmış təcrübələr ekosertifikatlaşmanın vahid milli sistemini yaratmağa imkan verdi, hansı ki, devizi – istehlakçılar məhsulun zərəri haqqında hər şeyi bilməli deyil, lakin onların NF nişanı olan məhsulun bütün hallarda daha təhlükəsiz olduğuna mütləq inanmağa haqqı var. Almaniyada ekoserti- fikatlaşma üzrə işlər 1974-cü ildən başlanmışdır. Bir neçə ildən sonra indiki nişana oxşayan ―Mavi mələk‖ ekonişanı yaradıldı. Bu nişan altında markalanmış məhsul onun ekoloji təhlükəsizliyinə təminat verən müəyyən olunmuş meyarlar qrupuna uyğun gəlir. Məsələn, ekonişanı olan maşın tullantı qazlarının etibarlı təmizləyici sistemi ilə təchiz olunmuşdur. Alman ekosertifikatlaşdırma əməliyyatının diqqətini cəlb edir. Əvvələr yalnız Almaniyanin ekonişanı olan ―Mavi mələk‖ və ―Yaşıl nöqtə‖ indi ümum- avropa əhəmiyyətlidir.
5.5. Ətraf mühitin monitorinqi. Onun aparılmasının elmi-metodiki və təşkilati əsasları 5.5.1.
Çox qədimdən insanlar təbii ətraf mühitin və onun elementlərinin əsas vəziyyəti, onların məkan-zaman dəyişmələri haqda məlumatları istifadə edirdilər. Ardıcıl meteoroloji, hidroloji, fenoloji və digər başqa müşahidələri xatırlatmaq kifayətdir. Əlbəttə, qeyd etmək lazımdır ki, bu müşahidələrdə bu və ya digər komponentlərdə gedən təbii dəyişikliklər qeydə alınırdı. 50-ci
444
illərdən başlayaraq təbiət və cəmiyyət aralarında qarşılıqlı təsirlər çox kəskinləşdi. Biosfer ehtiyyatlarının nəzəriyyəsiz istismarı münasib kompleks qərarların toplanmasına və işlənməsinə səbəb oldu. Belə ki, hələ 1970-ci ildən YUNESKO beynəlxalq elmi tədqiqat proqramın ―İnsan və biosfer‖ (MAB - man and biosfera) qəbul olundu. Proqramın məqsədi dünyanın müxtəlif reqionlarında çoxillik kompleks müşahidələr aparmaq, insanların ətraf mühitə təsirini və bu proseslərin insanlara əks təsirini gostərməkdir. Bu proqramı 90 ölkə həyata keçirir. Müşahidə spektirini genişləndirməklə yanaşı onların əsasında aktiv təsir və idarəetmə elementləri formalaşdı. Nəticədə bütöv sistem yarandı: müşahidə, informasiya hərəkəti funksional olaraq özündə birləşdirdi. Bu monitorinq adını aldı. "Monitorinq" termini (latınca - yada salan) 70-ci illərdən təbii ətraf mühitin mühafizəsində çalışan mütəxəsisslərin leksikonuna daxil oldu. Bu termin 1972-ci ildə BMT-nin ətraf mühitə aid Stokholm konfransının tövsiyyələrində ilk dəfə tövsiyyə olunurdu. Azərbaycan da Beynəlxalq Komitənin Ətraf Mühitə dair Proqramının iştirakçısıdır. Bu proqramın əsas vəzifəsi baş verəcək təbii və antropogen təsirlərdən ətraf mühiti və insanı gözlənilən zərərdən qorumaqdır. Deyilənlərə əsaslanaraq "monitorinq" anlayışının geniş izahını vermək olar. "Monitorinq-insanları əhatə edən təbii mühitin vəziyyəti haqda müşahidə və nəzarət sistemidir. Təbiətin mühafızəsi, təbii ehtiyatların rasioanal istifadəsi və kritik hadisələrin qarşısının alınması. İnsanların saglamlığı, canllı orqanizmlərin və onların cəmiyyətlərinin, təbii komplekslər və obyektlərin kəskin dəyişmələrmin qarşısının alınmasıdır. Monitorinqin vəzifələri mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və onda gedən dəyişikliklərin proqnozlaşdırılmasıdır. Eləcə də ətraf mühitin mühafizəsinə dair tədbirlər planının hazırlanması təbii ehtiyyatların rasional istifadə olunması və kiçik halların qarşısının alınması, insanlara canlı orqa- nizmlərə təhlükə yaradacaq hallardan onların qoruması üçün tədbirdir. O, biosfer (qlobal) reqional, lokal (inpakt) ekoloji, bioloji, sanitar toksikoloji beynəlxalq, milli, baza (fon), birbaşa və distansion (o cümlədən aviasion və kosmik) və s. ola bilər. 1978-ci ildə Riqada və 1981-ci Tbilisidə ətraf təbii mühitin çirklən- məsinin kompleks qlobal monitorinqinə dair beynəlxalq simpozium keçirildi və monitorinqin əsas vəzifələri və onları həyata keçirməyin mümkün olan yolları hərtərəfli müzakirə olundu. Mütəxəssislərin monitorinqin funksiyalarını başa düşməsi- təkamü- lünün əsas mərhələlər, ekoloji problemlərin həllinin ümumi konsepsiyala- rının inkişaf mərhələlərinin ardıcıllığı ilə təyin olunur. Belə konsepsiyaların variantlarının hər biri monitorinqi özlərinin vəzifə və istiqamətləri ilə zən-
445
ginləşdirirdi. Bu mənada davamlı inkişaf konsepsiyasının əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz. O, BMT-nin konfransında 1992-ci ildən Reo de-Janeyroda qəbul olundu. Konsepsiya müşahidə materialarının daha düzgün istifadəsini və minitorinq sisteminin özünün strukturunun kamilləşməsini təmin edir. TƏM-in təbii dəyişikliklərini bir çox ölkələrdə fəaliyyət göstərən geofiziki xidmət (hidrometoeroloji, seysmik, ionosfer, qravimetrik, maqnitometrik və.s) öyrənir. Biosferin xüsusiyyətinə xüsusi nəzarət, təbii fluktasiyakar fonunda antropogen fəaliyyət nəticəsində onda baş verən nəticələri müəy- yənləşdirməkdir. Mahiyyətcə, monitorinq-əvvəlcədən verilmiş proqrama uyğun olaraq, TƏM-in bir və ya bir neçə komponentinin məkan və zamanca müəyyən məqsədlə təkrar müşahidələr sistemidir. Dəqiq ifadə etsək belə sistemi ―TƏM-in antropogen dəyişilmələrinin monitorinqi‖ adlandırmaq la- zımdır. Bu zaman əlbəttə, mövcud geofiziki xidmətin bəzi struktur elementi və informasiyasının istifadə edilməsi istisna deyil. Akademik Y.A.İzrael, nəzəri və praktiki monitorinqin aparımasına dair sanballı xəzinə yaratdı: təbii ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətdə universal informasiyalar sistemi sxemini təklif etdi. Bu müxtəlif səviyyələr, istiqamətlər və masştablarda operativ və tədqiqat işlərində əlverişlidir ( şəkil 5.2).
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|