Ġzabella qasimova, musa bayramov

ədvəl4.22 

YaĢayıĢ zonasının sərhəddinə qədər sanitar-mühafizə zonasının eni

 

Müəsisə və obyektlə    

Zonanın eni, m 

İBMheyvandarlıq  ferması  (süd  və  ət  istehsalı;  neteli  və  cavan 

heyvanlar böyüdülməsi):  

1000 başa qədər 

1000...5000 baş  

5000 başdan çox 

 

 

300 

500 

1000 

Donuzçuluq fermaları: 

Ildə 12 min baş 

12...54 min baş  

Ildə 54 min başdan çox  

 

500 

1200 

2000 

Qoyunçuluq və vəhşi heyvan fermaları  

300 

Atçılıq və dovşançılıq fermaları 

100 

Quşçuluq fermaları: 

100 min yumurtlayan toyuq və 1 mln broyler, 1 ildə 

100...400 min yumurtlayan toyuq və 1...3 mln. Broyler 

400  mindən  çox  yumurtlayan  toyuq  və  3  mln.-dən  artı  broyler,  1 

ildə  

 

300 

1000 

1200 

Maye donuz peyinini emal etmək üçün qurğu  

(12...54 min baş, 1 ildə)  

50 ...15 0 

Eyni şey İBM peyini üçün  

30 ...1000 

Maye peyin saxlanan yer (açıq) 

00...2000 

Peyinin hazır maye fraksiyasının saxlanma yeri 

500 

Kompost,  peyinin  bər fraksiyası  üçün  xəndəklər,  dönək  eyini  

karantinləşməsi üçün sahələr  

300 

Durulaşdırılmış axınları toplayan nohur, bufer və bioloji nohurla    200  

 

Yaşayış  ərazisi  tərəfdən  sanitar-  mühafizə  zonaları  üçün  48  m  (18 

cərgə)  enində, 100 m SMZ-da, meşə zolaqları salınır.  

410 

 

Heyvandarlıq kompleksləri və fermaları tərəfdən, onların qar,  qum və 

toz  axınlarından qorumaq üçün SMZ  –da meşə əkinləri  yaradılır.  Bundan 

başqa, meşə əkinləri ferma və komplekslərin ərazilərində də - peyin saxlama 

yerlərinin, təmizləyici qurğuların, peyin xəndəklərinin, heyvandarlıq və xid-

mət  binalarının,  toxumlama  məntəqələrinin,  yem  anbarlarının  canlı  müha-

fizə  ilə  ayrılması  üçün  yaradılmalıdır.  Bu  əkinlər  elə  yerləşdirilməlidir  ki, 

ferma  və  komplekslərin  ərazisində  havanın  sirkulyasiyasına  (dövri  hərə-

kətinə) çətinlik yaratmasın.  

Peyinin  idarə  olunmasında  daha  az  əhəmiyyət  kəsb  etməyən  səbəb-

lərdən  biri,  heyvandarlığın  əkinçilikdən  ayrılması  və  onun  sənaye  əsasına 

keçməsidir.   Əkinçilik  heyvandarlıq üçün  yalnız  yem verəndir, daha dəqiq 

desək,  gücləndirilmiş  yemin  sənaye  istehsalı  üçün  xammal  verəndir.  Bu 

sahələr arasında  əks  əlaqə  praktiki  olaraq   yoxdur , bu isə  maddələrin təbii 

dövr etməsinin ekoloji balanslaşmasının əhəmiyyətli dərəcədə pozulmasıdır.  

 

4.5.6.  Ferma  biogesenozlarından  peyin  və  çirkab  suların  çıxımının 

hesablanması 

Su  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  üçün  son  dərəcə  vacibdir.  Belə  ki, 

onların  orqanizminin  böyük  hissəsinin  (65-79%)  su  təşkil  edir,  maddələr 

mübadiləsində  və  istilik  tənzimlənməsində  iştirak  edir.  Məsələn,  1  kq  süd 

sintez etmək üçün, inək 4-5 l su sərf edir, 1 ton ət istehsalına isə 20 min m

3

 

su sərf olunur. Heyvanların suvarılmasına gigiyenik tələbatlara cavab verən 

yeraltı və  səth sularından istifadə olunur. Keyfiyyətli su - heyvanların tam 

dəyərli  yemləməsi  kimi,  onların  yüksək  məhsuldarlığının  və  sağlamlığının 

saxlanmasının təminatıdır. 

Heyvanların suvarılmasına sərf olunan su sərfi  Q

h

, (l/gün) bu formula 

ilə təyin olunur. 

 

                           Q

h 

= n

h

 

. 

q

i

                                                  (4.5) 

burada  n

h

  –  cinsi  yetişkənliyə  çatmış  heyvanların  miqdarıdır,  q

i

  – 

1heyvanın 1 sutkadakı  litrlə su normasıdır (cədvəl 4.23).  

           

Cədvəl 4.23 

Heyvanların suya olan sutkalıq tələbatı, l (Aleksandrov V.A. və b., 1984) 

Heyvanlar 

Avtom. 

sulayıcı olanda 

Avtom. 

sulayıcısız 

Otlaqda 

saxlandıqda 

1 

2 

3 

4 

Əl ilə sağılan inəklərə  

8 

7 

50 

Mexaniki sağılan inəklərdə 

120 

95 

5 

Buğa və netelidə 

50 

 

0 

411 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

6 aya qədər buzov arda 

20 

15 

15 

Danalar (2 yaşa qədər olanlar) 

30 

25 

25 

Işçi və minilən atlarda 

60 

50 

50 

Atlar (yemləyən) 

80 

75 

6 

1,5 yaşa qədər daylaqlar 

45 

40 

35 

Ana donuz var  

8 

60 

50 

Erkək donuzlar 

45 

40 

30 

Körpə donuzlar 

15 

12 

12 

Qoyunlar və yaşlı  eçilər 

10 

 

6 

Qoyunlar və körpə keçilər 

3 

2 

2 

Toyuqlar və hinquşular 

1 

1 

- 

Qazlar və ördəklər 

1,25 

1,25 

- 

Bütün yaşda olan dovşanlar 

3 

3 

- 

Heyvanların  istifadə  etdiyi  su  çirklənmiş,  infiltrasiya  olunmuş  halda 

su  dövriyyəsinə  qayıdır,  hansı  ki,  heyvanların  sağlamlığına  və  məhsul-

darlığına potensial təhlükə yaradır. 

Heyvandarlıq  axınları  üzvi  maddələrlə  zəngin  olan  su  ilə  sıyıqlaş-

dırılmış  peyindən ibarətdir. 

Heyvandarlıq  tullantıları  (sidik,ekskrementlər)  formada  heyvanların 

çox  olması  nəticəsində  böyük  miqdarda  toplanır.  Epizootoloji  yanaşmada 

donuz  peyini  daha  təhlükəlidir,  belə  ki,  donuzlar  tez-tez  müxtəlif  xəstəlik-

lərə  tutulurlar.  Donuz  peyini  bağırsaq  çöpü  və  stafilokok  qrupundan  olan 

bakteriyalarla  daha  intensiv  toxumlanırlar,  İBM  peyini  -  anaerob  bakte-

riyalarla (cədvəl 4.24) 

   

Cədvəl 4.24 

I ml maye peyində bakteriyaların miqdarı. 

 

Mikroorqanizmlər 

      Maye peyin  

Donuzlarda 

İBM 

Aerob bakteriyala  

10

6 

– 7,5.10

7 

3,4.10

8 

– 4.10

8 

Anaerob bakteriyalar 

10

7 – 

2.10

3 

8.10

7 – 

2.10

12 

Bağırsaq çöpü qrupundan olan 

bakteriyalar 

10

4 

 - 3,8.10

6 

10

3

 -3.10

5 

Enter koklar  

0 – 1,2 .10

 

2.10

6 

– 7.10

5 

Stafilakoklar 

10

6

 - 10

12

 

10

5 

- 10

7 

Süd turşusu bakteriyaları 

1,2.10

4 

– 2,4.10

7 

3.10

4 

– 8.10

5  

Aerob sporlar 

10

2 

– 4,9.10

4 

10

2 

– 1,2.10

6 

Klostridilər 

1,8 10

2 – 

4.10

4 

2.10

2 

– 1,6.10

4

  

Salmonellalar 

Bir çox hallarda rast gəlinir 

Göbələklər   

3.10

2

 – 6.10

4 

2.10

2 

– 4.10

4 

412 

 

      Texnoloji  layihələndirmə  normalarına  uyğun  olaraq  bərk  tullantıların 

sutkalıq ayrılması  4.25-də  cədvəlində verilmişdir.  

Cədvəl 4.25 

Ġri buynuzlu mal-qarada ekskrementin sutkalıq çıxımı 

Heyvanların qrupları 

Gün ərzində bir heyvandan 

olan ekskrementin miqdarı 

Hesablama nəmliyi, %n 

Törədici-buğalar 

40 

86 

Inəklər 

5  

88,4 

3 aylıq buzovlar 

4,5 

9,8 

3-6 aylıq buzovlar 

7,5 

87,4 

4 aya qədər buzovla   

7,5 

7,4 

4 – 6 aylıq buzovlar  

14 

87,2 

6 – 12 aylıq buzovlar  

14 

87,2 

6 aylıqlar 

27 

86,7 

6 – 12 aylıqlar və düyələr  

26 

86,2 

 

12 aydan böyük olanlar  

35 

84,9 

Peyin çıxımı (kq) bu formula ilə (burdaq dövrdə) hesablanır: 

                                  M

b

 = 0,85n

h

 .

 ( m

e

 

.

 k

k

 +m

n

) 

. 

T

d

                       (4.6.) 

Otarma dövründə:          M

o

 = 0,75 

.

 n

h

 

.

 (m

e

 . 

k

k

 +m

n

). T

o

.

 k

n                           

(4.7) 

Burada;  n

h

  –  heyvanların  sayı,  m

e 

-  sutka  ərzində  heyvandan  çıxan 

ekskrementin  norması  (kq);  k

k

-  yemlə  təmin  olunmanın  düzəliş  əmsalıdır 

(cədvəl 4.24); m

n

 – sutkada 1 baş heyvana döşənəyin kütləsi, kq; T

d

 – bur-

daq dövrün müddəti;  T

o 

– otarılma (otlaq) dövrünün müddəti;  günlər; 0,75 

və 0,85  -  otarılmayan və  otlaq dövründə peyinin  təbii azalmasının (çıxımı-

nın) uçot əmsalı; k

n 

- heyvanların axurlarda və ya yay mövsümündə həyətdə 

bağlı olaraq yerləşməsi zamanını nəzərə alan əmsal (0,85- heyvanların bağlı 

yemlənməsində;  0,5  -  heyvanların  tövlədə  yerləşdirilməsində;  0,33  - 

yaylaqlarda).  

Cədvəl 4.26 

Yemlə təmin olunmadan asılı olan ekskrement çıxımının  normativlərin 

düzəliĢ əmsalı 

Bir baş heyvanın yemlə təmin olunması  

(otlaq yemlərini nəzərə almaqla), s. y.v. 

Əmsal  k

k

   

28 – 30  

0,65 

3 – 35  

0,74  

35 – 40  

0,82  

0 – 45  

0,93  

45 – 50  

1  

50-dən çox  

1,0   

413 

 

Quş zılının çıxımı aşağıdakı formula ilə hesablanır:   

                            M

qz

 = n

q

 . 

(m

e

 + m

d

)

. 

T

s 

.

 k

q

                               (4.8) 

Burada n

q

- quşların sayı baş; m

e

- sutka ərzində bir quşdan zılın kütləsi 

kq; m

n

,- bir quşa  1 sutkada olan döşənəyin kütləsi, kq; T

s

- tərkibin davam 

etmə  müddəti,  günlər;  k

q 

-  zılın  quruma  əmsalı  (0,7-  quşlar  qəfəsdə  saxla-

narkən; 0,50 - 0,55 döşəmədə saxlanarkən).  

 

Cədvəl 4.27 

QuĢlardan quĢ zılının sutkalıq çıxımı (NTP 17 - 99) 

Quş qrupları 

Sutkada bir quşdan 

ekskrement çıxımı, kq 

Hesablama 

nəmliyi, % 

1 

2 

3 

Yaşlı quşlar 

Toyuqlar: yumurtlayan valideyn sürüsü 

0,189 

71 – 73 

Yumurtlayan sənaye sürüsü 

0,175 

71 – 73 

ətlik valideyn sürüsü 

0,276 

71 – 73 

Hind quşları  

0,45 

64 – 66 

Ördəklər  

0,423 

80 – 82 

Qazlar  

0,594 

80 – 82 

Yetkin təmirli 

Yumurtlayan toyuqlar (yaş, həftə):  1  4 

0,024 

66 – 74 

                                5 – 9  

0,097 

66 – 74 

                               10 – 12 

0, 176 

66 – 74 

 Ətlik quşlar (yaş, həftə):  1 – 8       

0,14 

66 – 74 

                                          9 – 18 

0,184 

66 – 74 

                                          19 – 26  

0,288 

66 – 74 

Hind quşları (yaş, həftə): 1 – 17 

0,378 

70 – 72 

                                      18 – 33 

0,48 

70 – 72 

  Qazlar (yaş, həftə): 1 – 3 

0,33 

76 – 78 

                                  4 – 9 

0,48 

76 – 78 

                                 10 – 30  

0,495 

76 – 78 

                                 31 – 34  

0,495 

76 – 78 

 Ördəklər (yaş, həftə): 1 – 7  

0,23 

76 – 78 

                                   8 – 21  

0,21 

76 – 78 

                               22 – 26  

0,234 

76 – 78 

                                  8 – 21 (ağır kross)  

0,234 

76 – 78 

                                22 – 28 (ağır kross) 

0,253 

76 – 78 

Yeniyetmələr  ətlik  üçün 

Cücə  -  broylerlər  (yaş,  həftə):  1  –  8 

(çərçivələrdə)  

0,135 

66 – 74 

      1 – 9 (döşömədə)  

0,158 

66 – 74 

414 

 

davamı 

1 

2 

3 

  Hind quşları (yaş – həftə):  1 - 8  

0,175 

70  - 72 

                                              9 – 16  

0,364 

70 – 72 

                                              9 – 23  

0,42 

70 – 72 

Qazlar (yaş, həftə):                1 – 3  

0,352 

76 – 78 

                                               4 – 9  

0,48 

76 – 78 

Ördəklər                    1 – 8 həftəlik  

0,23 

76 – 78 

Hidravlik  peyin  çıxarmada  döşənəksiz  maye  peyin  alınır,  hansı  ki, 

çıxımı suda ıyıqlaşma dərəcəsindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə hesab-

lanır: 

               M

hp  

=  n

h 

.

 m

e 

.

 y

ə 

 

.

(100 – w

e

) 

.

T

m  

/ 100 – w

p 

             (4.9)         

burada n

h

 – heyvanların sayı, baş;  w

e

 – ekskrimentin nəmliyi %-lə; T

m

 

–  tərkibin  davamlı  saxlanma  müddəti,  günlər;  w

p

  –  maye  peyinin  nəmliyi 

(zılın) %-lə. Bərk və maye tullantılarda biogen elementlər böyük miqdarda 

toplanır, eləcə də mikrolelementlər (cədvəl 4.28). 

                       

Cədvəl 4.28 

DöĢənəksiz peyinin kimyəvi tərkibi 

Maddələr və 

göstəricilər 

Peyin fraksiyası, mq/l 

Miroelement

 

Peyin fraksiyası, mq/l 

Maye  

Bərk 

Maye 

Bərk 

  N 

4370 

58800 

Barium  

- 

0,09 

P

2

O

5  

9 0 

1 00 

Alüminium 

1 ,2 

18,6 

K

2 

O 

4978 

4800 

Dəmir 

16,2 

9,  

NH

4 

 

1430 

208000 

Marqa s 

1,6 

1 9 

CO

3

 

 

20 6 

2160 

Nikel 

0,05 

0,01 

HCO

3 

 

4758 

4026 

T tan 

0,3 

0

 

Cl  

00 

90 

Vanadium 

0,01 

0,0  

N   

50 

485 

Lantan 

0,27 

0,09 

Ca  

138 

248,8 

Berill um 

0,01 

- 

Mg  

2 0,3 

47,7 

Gümüş 

0,0  

- 

pH  

7,15 

- 

Qurğuşun 

0,05 

0,01 

Quru qalıq  

13500 

- 

Xrom 

0, 2 

0,01 

Deşilmiş 

qalıq  

3500 

- 

Molibden 

0,01 

- 

Oksigenlik, 

mq/l O

2

  

5

0 

3280  

Si k 

- 

0,19 

Mis 

0,1  

0, 5 

Kü , %  

2 

18 

- 

- 

- 

Asılı 

mad.mq/l 

- 

16 

- 

- 

 

 

415 

 

Peyinin bərk fraksiyasını xəndəklərdə komprostlaşdırırlar (hündürlüyü 

1,5-2m,  eni  –  2,5m).  Kompostlaşdırma  prosesində  4  mərhələni  ayırırlar: 

mezafil,  termofil,  soyutma  və  yetişmə.  Birinci  üç  mərhələ  bir  neçə  həftə 

ərzində baş verir. Yetişmə mərhələsi isə 55-60

0

 C temperaturda və 60-70 % 

nəmlikdə bir neçə ay davam edir. Kompostasdırmanı müxtəlif qrupdan olan 

mikroorqanizmlər  həyata  keçirir:  mikroflora  -  bakteriyalar,  aktinomisetlər, 

göbələklər, maya göpbələkləri (ən böyük əhəmiyyəti termofillər kəsb edir), 

yosunlar,  viruslar  (sahibkar  orqanizmdə  yaşayırlar  -  bakteriyalarda  və  ya 

aktinomisetlərdə); mikrofauna - ibtidailər; makroflora - ali göbələklər, mak-

rofauna  -  cütdırnaqlılar,  çoxayaqlılar,  gənələr,  qurdlar  (peyinin  emalında 

Eisenia  foetida  yağışqurdu  çox  vacibdir),  eləcə  də  qarışqalar,  ―termitlər‖, 

hörümcəklər, böcəklər. Üzvi gübrə alınmasında kompostlaşdırma ən ekoloji 

və  qənaətli  texnologiya  hesab  olunur.  Peyinin  maye  fraksiyası  və  peyin 

axınları  toplayıcı  nohurlarda  yenidən  formalaşır.  Onların  çökdürülməsi  və 

havalandırılması zamanı natrium və kaliumun miqdarı azalır, az miqdarda - 

ammonyak və  fosforun.  Heyvandarlıq  tullantılarının utilizasiyasının müasir 

bioloji  texnologiyaları  (bakteriyalarla,  sinantrop  milçəklərin  sürfələriylə, 

metan  yaradan  mikro-orqanizmlərlə)  SiderenkoO.D.  və  Çerdantsev  E.B. 

monoqrafiyalarında şərh olunur (2001).    

Atmosfer,  çöküntülərindən  ferma  biogesenozu  ərazisindən  çıxan  çir-

kab suların həcmi (W

x 

, m

3

/il )  bu formula ilə tapılır: 

            W

x  

= δ 

.

 x

o

 . 

n 

.

 n

h 

 . 

f 

. 

k

x        

                                  (4.10) 

burada δ - göstəricilərin ölçüsünü korrektə edən parametr; x

o

 -  yağın-

tıların  illik  norması,  mm;  n  -  ferma  ərazisinin  qurulmasının  möhkəmliyi 

(sıxlığı) (tikinti altında olan ərazinin sahəsinin ümumi sahəyə olan nisbəti); 

n

h

 – fermada heyvanların sayı, baş; f – 1 heyvana düşən sahə norması, m

2 

;  

k

x

 -  yağıntıların axın əmsalı.   

 

Cədvəl  4.28 

Bir heyvana sahə norması 

                                    Heyvanlar  

f, m

2

/baş 

1 

2 

Atlar  

Kiçik və orta  

4,56 

Iri  

5,5  

Törədici ayğırlar, nəsil verən analar  

12,96 

Yeniyetmə atlar 

11,22 

Ippodromda yeniyetmə atlar  

12,6 

Qoyunlar  

 

416 

 

davamı 

1 

2 

20 günlük quzulu qoyun  

1,6 -   2,3 

Ana qoyun quzusuz    

  

Qoç  

3  

1 ilə qədər quzu 

0,8 – 0,9  

Balalı keçi  

2,5  

Donuz 

Ana donuz  

3 

Donuz erkəkləri  

10 

5 aylıqdan böyük donuz balası  

0,8 – 1 

                                                  İri buynuzlu mal-qara  

Inək  

5 

Yetkin          

3 – 3,5 

Törədici İBM  

2,5 – 3  

Törətməyən İBM 

1,7 – 2,2  

Buzovlar  

1,5  

 

Misal.  Süd  -  əmtəə  fermasının  ərazisindən bağlı  dövrdə  peyin  çıxımı 

və ətraf mühitə daxil olan çirkab suların həcmini təyin etmək tələb olunur.  

İlkin məlumatlar. Fermanın sahəsi – 5000 m

2

, tikinti altında 2000 m

2

 

sahə var. Heyvanların sayı: inəklər – n

h

 = 200; 3-6 aylıq buzovlar n

h

 = 70. 

Orta  hesabla  çıxım:  ekskrementlər–  55  kq/gün  (inəklər);  buzovlar–  7,5 

kq/gün. Yemlə təmin olunma 40- 45 s y.v./gün, başqa sözlə  k

k

 = 0,93. Açıq 

dövrdə bir inəyə sahə norması - f=5 m

2

, buzova –f = 3m

2

. Döşənəyin kütləsi 

– 3,5 kq/gün (buzovlar) və 5 kq (inəklər). Burdaq  dövrünün müddəti -  215 

gün. Yağıntıların illik miqdarı – x

0

 = 480 mm. Yağıntıların axma əmsalı – k

x 

= 0,6. Parametr  ϑ = 0,001.   

      Həlli.  

1.

 

(4.6)  formuluna  əsasən  burdaq  dövründə  inəklərdən  peyin  çıxımını 

təyin edirik:  

M

ip

 = 0,85 

. 

200 

. 

(55 

.

 0,93 + 5) 

. 

215 = 2 052 282 kq 

və buzovlardan:   

M

bp

 = 0,85

 .

70 

.

 (7,5

 . 

0,93 + 3,5) 

. 

215 = 134 001 kq. 

Cəmi burdaq dövründə peyin çıxımı – 2 186 283 kq (2186 ton).  

2.

 

(4.10) formuluna əsasən inəklər və buzovlar saxlanan ferma ərazisin-

dən atmosfer yağıntılarından yaranan çirkab suların həcmini tapırıq:  

W

x 

 = 0,001

 . 

480 

.

 2000/5000 

.

 (200

 . 

5 + 70 

. 

3)

 . 

0,6 =  139,4 m

3

/il. 

417 

 

4.6.  Müəssisənin  ərazisindən  çıxan  çirkab  suların  və  çirkləndirici 

maddələrin qiymətləndirilməsi. 

Atmosfer çöküntülərindən müəssisənin  ərazisindən çıxan çirkab sula-

rın illik  miqdarı  W

x

 (m

3

) bu formula ilə hesablanır: 

                     

     W

x  

= 10 

.

 x

y 

 

.

 (k

b 

 . 

F

b 

+ k

s

 . 

F

s 

+ k

q 

.

F

q 

/ F

b 

+ F

t

 + F

q

 )            (4.11) 

      

burada   x

y

  –  atmosfer  çöküntüsünün orta illik miqdarı, mm;  k  –  axın 

əmsalı (k

b

 = 0,6 – 0,8 – bərk örtük;  k

s

 – torpaq səthi; k

q

 – 0,1 – qazon) ; F

b

, 

F

t

, F

q

 – uyğun olaraq bərk örtüyün, torpaq səthinin və qazonun sahələri, m 

2

. 

 

Müəssisənin ərazisindən axan suvarma – yuma suyunun illik miqdarı 

(m

3

) bu formula ilə tapılır: 

    

                            W

ω 

= 100 n

 . 

F

.

 k

m 

.

 g

m      

  

                                              

(4.12)

 

         

burada,  n  –  ildə  yumanın  orta  miqdarı,  ədəd;  F-  yaş  toplama  sahəsi, 

ha; k

m

 – 0,5 – axın əmsalı;  g

m

 – bir yumaya su sərfi, l/m 

2

. 

Atmosfer və suvarma – yuma sularının illik miqdarı W

x ω

 (m

3

) aşağı-

dakı formula ilə tapılır: 

Müəssisənin ərazisindən suvarma – yuma və atmosfer sularının tərki-

bində çirkləndirici maddələrin miqdarı  M

xw 

(t/ il)  bu formul ilə tapılır: 

 

                                   M

xw 

 =  ϑ 

. 

W

xw

 

 .

C

xwi

,                                    (4.14) 

 

burada  ϑ   – göstəricilərin ölçülərini korrektə edən parametr; 

C

x wi

 – çirkab sularında i  çirkləndirici maddəsinin qatılığı, mq/l. 

 

Misal. İl ərzində müəssisənin ərazisindən çıxan çirkləndirici maddənin 

kütləsini və çirkab suların həcmini hesablamaq tələb olunur: 

        İlkin  məlumatlar.  Atmosfer  çöküntülərinin  orta  illik  miqdarı  x

0

  =  580 

mm. Bərk örtüyün sahəsi F

b

 = 8400m

2

, qrunt səthi F

t

 = 1700m

2

, qazon F

q 

= 

900m

2

.  Yumaların  sayı  n  =  70  ədəd  .  Bir  yumaya  sərf  olunan  su  g

m 

=  1,5 

l/m

2

. Çirkab suyunda asılı maddələrin miqdarı C

xwv 

= 2100 mq/l; neft məh-

sullarının qatılığı C

xwn 

= 300 mq/l; üzvi maddələrin OBT-yə görə qatılığı C

ob 

t 

= 50 mq/l .  ϑ  = 10

-6

. 

     Həlli: 1. (4.11) forumlarına görə atmosfer çöküntülərindən çirkab suların 

illik miqdarını tapırıq. 

 

W

x

 = 10

 . 

580 

.

(0,7

 . 

8400 + 0,2 

.

 1700 + 0,1 

. 

900 /8400 + 1700 + 900) = 3329 m

3

 

418 

 

2.  (4.12)  formuluna  görə  suvarma-yuma  sularının  illik  miqdarını 

hesablayırıq. 

 

W

ω 

 = 100

 .

 70 

. 

0,84 

. 

0,5

 .

 1,5 = 4410 m

3

 

 

3.  İl  ərzində  müəssisənin  ərazisindən  çirkab  suların  cəmi  miqdarını 

(4.13) formulu ilə hesablayırıq. 

 

                   

 

         W

x ω 

 = 3329 + 4410 = 7739 m 

3

 

 

4.Müəssisənin ərazisindən çirkləndirici maddələrin cəmi bərabərdir: 

 

M

xwa

  = 0,000001 

. 

7739 

.

 2100 = 16,252  t /il – asılı maddələr 

 

M

xwn

   = 0,000001 

. 

7739 

. 

300 = 2,322   t/il – neft məhsulları 

 

M

BK  

= 0,000001

 .

 7739 

. 

50 = 0,387  t/il – üzvi maddələr. 

 

 

4.7. Tullantıların suvarma, gübrə və vermikultura  üçün 

istifadəsinin qiymətləndirilməsi 

 

Çirkab  suları  mənşəcə  təsərrüfat-məişət,  istehsalat  və  yaşayış  mən-

təqələri, kənd təsərrüfatı, filiz-şaxta sularına bölünür. 

Təsərrüfat-məşiət  sularında  çirkləndirici  maddələrin  qatılığı  su  axını 

normasından asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur:  

    

                     C

ç

=

1000





g

a

                                             (4.15) 

 

Burada  a

ç

  =  çirklənmə  norması  q/gün;  g

i

-1  insanın  gün  ərzində  işlət-

diyi su norması, l/gün. Bu axınlar zəif qələvi reaksiyası ilə xarakterizə olu-

nurlar, tərkibində biogen və üzvi maddələr var. 

Müəssisə və yaşayış məntəqələrinin çirkab sularında asılı (C = 130 – 

11300  mq/l)  və  üzvi  maddələr,  neft  məhsulları,  biogen  elementlər  və  ağır 

metallar üstünlük təşkil edir. Bir çox hallarda axınların patogen mikroflora 

ilə çirklənməsi mümkündür.  

Kənd təsərrüfatı çirkab suları  -  bu heyvandarlıq  komplekslərinin, tar-

laların, kollektor-drenaj sularının axınlarıdır. Əsas çirkləndiricilər üzvi mad-

419 

 

dələr,  azot,  fosfor  və  bərk  hissəciklərdir.  Heyvandarlıq  kompleksi  tullantı-

larda 50 qr/l - ə qədər asılı maddələr olur, bikarbonatların miqdarı 1,5 – 5 q/l 

- ə çatır, bu zaman kalsium ionları üstünlük təşkil edir. 

Filiz-şaxta suları yüksək dərəcədə minerallaşmış olur (C=2600 - 2900 

mq/l),  turş  mühit  reaksiyalıdır,  tərkibində  çoxlu  miqdarda  filiz  elementləri 

(Mu, Fe, Co, Ni, Cu, Zu, Cd, Pb) olur. 

Kimyəvi tərkibi cədvəl 4.29 - da verilmiş çirkab sularından suvarmada 

daha çox istifadə olunur.