Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov

üst  istiqamətlər  meydana  gəlir.  Məsələn,  beynəlxalq  yığın-
caqların,  o  cümlədən  elmi  konfransların,  simpoziumların, 
beynəlxalq  səviyyəli  yığıncaqların-konqreslərin,  forunmların, 
sammitlərin  keçirilməsi  məhz  baza  beynəlxalq  münasibətlərin 
inkişafına  və  möhkəmlənməsinə  xidmət  edir.  Dövlətlər 
arasında  rabitə,  nəqliyyat,  mədəniyyət,  informasiya  müba-
dilələri sahəsində çoxlu sayda münasibət və əlaqə istiqamətləri 
formalaşır.  Bu  istiqamətlər  təbii  ki,  beynəlxalq  münasi-
bətlərin  komplekslilyini  ortaya  çıxarır.  Üst  qatı  əhatə  edən 
tədbirlər baza münasibətlərin qorunmasına və inkişafına xidmət 
edir.  
Xarici  siyasətin  təkmilləşdirilməsi  prosesləri  həm  də  ona 
görə  həyata  keçirilir  ki,  əlaqələr  və  münasibətlər  də 
sadələşdirilsin.  Xarici  siyasəti  həyata  keçirən  qurumlar  kimi 
dövlətlər  və  təşkilatlar  çıxış  edirlər.  Bunlar  xarici  siyasətin 
birbaşa  və  vasitəli  əsaslarını  meydana  gətirir.  Xarici  siyasət 
dövlətə  aid  olduğundan  baza  etibarilə  dövlətin  iştirakı  və 
köməkliyi  ilə  həyata  keçirilir.  Dövlətlərin  yaratdıqları şəraitlər 
sayəsində  müasir  dövrdə  xalqlar  və  dünya  sakinləri  arasında 
birbaşa  əlaqələr  qurulur,  münasibətlər  formalaşır.  Beynəlxalq 
rəyin  formalaşmasında  artıq  insanların  özləri  də fərdi  qaydada 
iştirak  edirlər.  Dövlətlər  xarici  siyasət  həyata  keçirməklə 
vətəndaşlşarının dünya sakini kimi maraqlarını da qoruyurlar. 
“Dünya  hər  bir  sakinindir.  Sakin  və  onun  fəaliyyəti  də 
dünya  üçündür”.  Yəni,  komponent  bütövə,  bütöv  də 
tərkibə xidmət edir. Bu yanaşmadan irəli gələrək hesab etmək 
olar  ki,  sakinlərin  ümumdünya  maraqlarının  qorunmasında  və 
maraqların  təmin  olunmasında  dövlətlər  maraq  göstərirlər  və 
bu,  onların  birbaşa  maraq  və  mənafelərinə  xidmət  edir. 
Dövlətlər özlərindən yuxarıda vətəndaşlarını, əhalisini görürlər. 

 
69 
 
Xarici  siyasətin  bu  mahiyyətindən  onun  qlobal  əhəmiyyət 
kəsb etməsi zərurəti də ortaya çıxır. Dövlət, bu baxımdan, ona 
görə beynəlxalq münasibətlərə qoşulur ki, dünyanın inkişafında 
və bəşəri dəyərlərin qorunmasında iştirak etsin və öz töhfələrini 
versin. Dünyanın hər bir məkanı hər bir vətəndaşın istifadəsinə 
verilə  bilər  prinsipi  də  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu 
baxımdann  da  dövlətin  xarici  siyasətində  “humanizm” 
prinsipləri  formalaşır  və  bu,  başlıca  məqsədə  çevrilir.  Onu  da 
nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  humanizm  siyasəti  olmadan  dövlət 
vəhşi  bir  qurum  olar  və  böyük  dövlətlər  tərəfindən  tez 
“udular”.  Böyük  dövlətlərin  qeyri-humanist  siyasəti  isə  qlobal 
fəlakətlərə  gətirib  çıxara  bilər.  Qarşıdurmalar  artar,  dünya 
sabitliyi pozular. Dövlətlər beynəlxalq səviyyədə özlərini idarə 
etməyi  bacarmayanda,  ədalət  prinsiplərini  pozanda,  etik 
davranış  nümayiş  etdirməyəndə  müəyyən  təzyiqlərə  məruz 
qalır və beynəlxalq  humanitar  intervensiya (müdaxilə) amili 
ortaya çıxır. Humanitar intervensiya da başlıca olaraq bir və ya 
bir  neçə  qrupun,  toplumun  hüquqlarının  pozulmasına  qarşı 
yönəldilmiş  akta  çevrilir.  Beynəlxalq  münasibətlər  məhz 
beynəlxalq 
ictimaiyyət 
tərəfindən 
dövlətlərin 
daxili 
siyasətlərinə müdaxilə etmək imkanlarını qazandırır.  
Dünya  bütövlüyü  ideyasından  çıxış  edərək,  hesab  etmək 
olar  ki,  insanların  maraqları  ümumən  dövlət  sərhədlərini 
tanımır,  bəşəri  əhəmiyyət  kəsb  edir  və  məkandan-məkana 
keçir.  Xarici  siyasət  də  məkandan-məkana  keçərək  insanların 
da  maraqlarını  məkanlardan-məkanlara  daşıyır  və  hər  bir 
məqamda  təmin  etmək  funksiyasını  və  vəzifəsini  öz  üzərinə 
götürür.  Deməli,  xarici  siyasət  məkanlardan-məkanlara 
keçən  və  bununla  da  məkanlar  arasında  konkret  və  xəyali 
xətlər yaradan aktlardan ibarətdir.  
Dövlətin  xarici  siyasəti  həm  milli  mənafelərə  söykənir, 
həm  də  qlobal  məzmuna  malik  olur.  Bu  iki  istiqamət  dövlətin 
regional  və  qlobal  istiqamətli  siyasətini  ortaya  çıxarır.  Dövlət 
qlobal  sferada  öz  milli  maraqlarını  qoruyur.  Qlobal  maraqlar 

 
70 
 
milli  maraqların  müdafiəsinə  və  inkişafına  əsaslanır.  Dövlətin 
xarici  siyasəti  ideallığın  qorunması  məqsədini  güdür,  eləcə  də 
real maraqların ödənilməsinə söykənir.  
 
Xarici siyasətdə dövlətin məqsədi 
 
Bir  daha  vurğulamaq  məqsədəuyğundur  ki,  siyasət 
münasibətləri  və  əlaqələri  tənzim  edən  fəaliyyətdir  və 
münasibətlərlə,  eləcə  də  əlaqələrlə  meydana  gələn  aktdır. 
Siyasət  tərəflər  arasında  əlaqələrdə  və  münasibətlərdə 
təzahür  edir  və  tərəflərin  maraq  və  mənafeləri  uğrunda 
hərəkətləri  istiqamətləndirir.  Siyasət  anlayışı  ümumilikdə 
təsəvvürlərdə  mücərrəd  olsa da, əslində  konkret hərəkətlərdə 
təzahür  edəndir.  Münasibət,  əlaqə-fəaliyyət  və  siyasət 
anlayışları  qarşılıqlı  olaraq  bir-birini  şərtləndirir.  Bu 
anlayışlar və vəziyyətlər bir-birinin içərisindən meydana gəlir 
və  biri  digərini  şərtləndirir.  Münasibət,  əlaqə  və  bunlardan 
irəli  gələn,  eləcə  də  münasibətləri  və  əlaqələri  təşkil  edən 
fəaliyyət-  siyasət-  müəyyən  məqsədlər  uğrunda təşkil olunur. 
Dövlətin daxili siyasəti və xarici siyasəti onun daxili və xarici 
ə
laqələrini  meydana  gətirir,  komponentlərini  bir-birinə 
bağlayır.  Xarici  siyasət  fəaliyyəti  iki  və  çoxlu  sayda  dövlət 
arasında  beynəlxalq  münasibətləri  və  əlaqələri  meydana 
gətirir.  Dövlətin  daxili  və  xarici  məqsədləri  arasında 
təsnifatlanma  vardır  və  bu  təsnif  oluma  təbii  ki,  müəyyən 
sahələr üzrə qruplaşmanı üzərə çıxarır.  
Məqsəd  hər  bir  şəxsdə,  şəxslər  qrupunda  (sosial-siyasi  və 
mədəni  birliklərdə,  hərbi  birliklərdə,  təşkilatlarda  və  s.) 
mövcuddur  və  bu  immanentdir  (daxildən  gələndir)  və  xarici 
təsirlərdən  də  formalaşandır,  bioloji  və  mənəvi  xüsusiyyət  və 
keyfiyyətdir. Məqsəd daxili və xarici istiqamətli olmaqla, baza 
etibarilə daxilə xidmət etməklə kompleks əhəmiyyət kəsb edir. 
Məqsəd  tərkib  baxımından  maraqlarla,  ehtiyaclarla  və 
bunlardan  irəli  gələn  tələbatlarla  üst-üstə  düşür.  Məqsəd 

 
71 
 
insanlarda,  təşkilatlarda  müəyyən  gələcək  hədəfləri  müəyyən 
edən  başlıca  hədəfdir.  Məqsədlərin  yerinə  yetirilməsi 
(məqsədlərə  çatmaq)  hərəkətlərlə  müəyyən  olunur.  Hərəkətlər 
məqsədlərə  çatmaq  yollarını  və  istiqamətlərini  müəyyən  edir. 
Hərəkət  istəklərdən,  arzulardan  və  məqsədlərdən  başlayır. 
Məqsəd  hərəkət  və  fəaliyyət  istiqamətlərinin  əsas  stimulverici 
xüsusiyyətidir. Hərəkətlərin düzgün istiqamətlərə yönəldilməsi 
məhz  qarşıya  qoyulan  məqsədlərlə  bağlıdır.  Məlumdur  ki, 
dövlət  də  öz  daxilində  müxtəlif  sahələri  əhatə  edən  siyasət 
istiqamətlərini  əks  etdirən  bir  qurum  və  siyasi  təsisat  olaraq 
şəxslərdən və fərdlərdən təşkil olunubdur. Dövlətin məqsədi də 
məhz  şəxslərin  (fərdlərin)  məqsədlər  toplusundan  ibarətdir. 
Dövlət  şəxslərin  məqsədlərinin  stimullaşdırılmasını,  sistem-
ləşdirilməsini təmin edir. Dövlətin məqsədi bu baxımdan, yəni 
onun  üzvlərinin  məqsədlərini  təmin  etmək  baxımından, 
universal  əhəmiyyət  kəsb  edir,  vahid  formaya  malik  olur. 
Dövlət fərdi məqsədləri, sadə və mürəkkəb məqsədləri özündə 
əks  etdirir,  cəmləşdirir  və  bundan  da  ümumi  (universal) 
məqsədlər  meydana  gəlir.  Dövlət  həm  fərdi  əsaslarla,  həm  də 
cəm  şəkilində  məqsədlərin  qruplaşmasını  və  sistemləşməsini 
(rəsmi-hüquqi  formalara  salınmasını)  yerinə  yetirir.  Dövlər 
daxili  siyasətdə  və  xarici  siyasətdə  ayrı-ayrı  sahələri  tənzim 
etmək üçün müvafiq normalar qəbul edir və normaların icrasını 
təmin  edir.  Buradan  da  dövlətin  nizamasalma  funksiyası 
meydana  gəlir.  Sakinlərn  (əhalinin,  vətəndaşların)  məqsədləri 
birləşir  və  vahid  dövlət  məqsədlərini  yaradır.  (Qeyd:  siyasi  və 
ictimai  məqsədlər  dövlətlər  üçün  hüquqları  meydana  gətirir. 
Dövlət  ona  məxsus  olan  hüquqlardan  istifadə  edərək 
səlahiyyətlərini  və  vəzifələrini  müəyyən  edir.  İnsanların 
məqsədlərinin qorunması təbii ki, dövlətin vəzifəsinə çevrilir. 
Dövlət  bu  məqsədlərin  yerinə  yetirilməsində  məsuliyyət 
daşıyıcı  tərəfə  çevrilir.  Bu  məsuliyyət  daşıyıcılıq  dövlətlərdə 
müəyyən  proteksionizm  siyasətini  reallaşdırmağa  imkan 
verir. İnsanların maraqlarının ödənilməsi təminatının həyata 

 
72 
 
keçirilməsinin zəruri kriteriyaları dövlətlərə hüquqlar qazan-
dırır.  Dövlətlər  proteksionizm  siyasətini  həyata  keçirərkən, 
şə
rait  tələb  etdikdə,  zəruri  müdafiə  məqsədilə  zor  tətbiq 
etmək, qüvvə nümayiş etdirmək məcburiyyətində qalırlar. Bu, 
onların təbii hüquqlarıdır. Hər bir dövlətin hüququndan irəli 
gələrək,  özünümüdafiə  vəzifəsi  və  səlahiyyəti  vardır. 
Özünümüdafiə  vəzifəsi  də  xalqın-vətəndaşların  hüquqla-
rından  irəli  gəlir.  Dövlətin  vəzifəsi  əhalisinin  hüquqlarını 
təmin etməkdirsə, onda bu vəzifəni yerinə yetirmək iqtidarını 
–qabiliyyətini itirməməlidir. Dövlət bu vəzifəsinə və funksiya-
sına  xələl  gətirən  ünsürləri  zərərsizləşdirmək  hüququna 
malikdir. Buradan da belə bir məntiqi fikir bildirmək olar ki, 
xalqın  iradəsi  naminə,  xalqın  mövcudluğu  və  daima  inkişaf 
şə
raitində  yaşamsı  naminə  dövlətin  mövcudluğu  və  güclü 
fəaliyyəti  labüddür).  Kənardan  yanaşdıqda  (müşahidə  qənaəti 
ilə)  belə  bir  nəticəyə  gələ  bilərik  ki,  dövlət  tərkib  hissələri 
özündə toplamaqla vahid bir qurum kimi vahid və ümumi bir 
marağa  sahib  olur.  Ümumi  marağın  tərkibi  də  olduqca 
zəngindir və ayrı-ayrı elementlərdən təşkil olunubdur. Təbii ki, 
bu  vahid  məqsədin  tərkibində  çoxlu  sayda  sadə  və  mürəkkəb 
məqsədlər  vardır.  Məqsədlərin  də  təsnifatı  (dərəcələnməsi) 
proseslərinin  mövcudluğu  onun  ünsürlərinin  imkanlarına  və 
potensialına bağlı olur. Dövlətin məqsədi onun fəaliyyətinin və 
mövcudluğunun  əsaslarını  təşkil  edir.  Məqsədləri təmin etmək 
hərəkətləri  dövlətin  fəaliyyətini  meydana  gətirir  və  dövlət 
xarici  və  daxili  siyasət  sferalarında  kompleks  əhəmiyyət  kəsb 
edən  sistem  yaradır.  Dövlət  daxili  və  kənar  hərəkətlərin  əsas 
subyektlərinə  çevrilir.  Məhz  məqsədlər  sayəsində  dövlətin 
maraqları  inkişaf  edir  və  hərəkətlərin  sferası  böyüyür.  İnkişaf 
özü də məqsədlərin genişlənməsinə xidmət edir.  
Dövlət  xarici  siyasətini  öz  məqsədinə  görə  təşkil  edir. 
Dövlətin  məqsədlərinin  çoxtərəfliliyi  təbii  ki,  onun  hərəkət-
lərinin də çoxtərəfliliyini meydana gətirir. Eyni zamanda xarici 
siyasətin  həyata  keçirilməsi  proseslərinin  müəyyən  mərhələ-

 
73 
 
lərində  özünün  yeni  ortaya  çıxan  məqsədlərini  güdür. 
Məqsədlərin  dərəcələnməsi  və  onu  daşıyan  subyektlərin 
dərəcələnməsi  (burada  sinifləşməsi,  təsnifatı)  təbii  olaraq 
inkişaf  edən  məqsədlər  anlayışını  meydana  gətirir.  Məqsəd 
daima  şəraitdən,  ortaya  çıxan  gerçəkliklərdən  və  yeni 
elementlərdən  və  elementlərə  təsir  etmək  istəklərindən  və 
zərurətdən  meydana  gəlir.  Dövlətin  xarici  siyasət  fəaliyyəti 
sayəsində  müəyyən  etdiyi  baza  məqsədi- öz maraqlarını təmin 
etməkdən  ibarətdir.  Maraqların  təmin  edilməsi  siyasəti  də 
müxtəlif  sahələr  üzrə  həyata  keçirilir  və  maraqlar  müxtəlif 
sahələr  üzrə  təmin  edilir.  Dövlətin  məqsədləri  zaman  etibarilə 
yaxın, orta və uzaq müddətli ola bilir. Bu da dövlətin məqsəd-
lərinin  təmin  edilməsi  yolunda  taktika  və  strategiyalarını 
formalaşdırır. Dövlətin baza məqsədi onun baza strategiyasında 
öz  əksini  tapır,  strateji  məqsədlər  də  öz  növbəsində  taktiki 
hərəkətləri özündə cəmləşdirir. Dövlət öz məqsədlərinin nəzəri 
istiqamətlərini  strateji  (məsələn,  konstitusiya)  və  taktiki 
sənədlərdə (konstitusiyadan sonra gələn qanunvericilik aktları) 
qanun  müəyyən  edir.  Dövlətin  məqsədindən  irəli  gələrək  baza 
təminatı  onun  daxili  və  xarici  potensialına,  resurslarına  və 
resurslarının zənginləşməsinə əsaslanır. (Qeyd: dövlət müvafiq 
aktlar  həyata  keçirməklə  digər  subyektlərlə  birlikdə  müna-
sibətlər  sferasına  daxil  olur.  İstər  regional,  istərsə  də  qlobal 
miqyasda  beynəlxalq  münasibətlər  dövlətlərin  hərəkət-
lərindən  formalaşır.  Münasibət  (əlaqə)  hərəkətin  üst  qatı, 
məhsulu  hesab  olunmalıdır.  Eyni  zamanda  hərəkətlər  də 
münasibətlərin  bazasında  həyata  keçirilir.  Buradan  da  artıq 
ə
laqə  meydana  gəlir.  Münasibət,  mövqe  məzmunu  kəsb 
etdikdə,  ilkin  hərəkətə  təkan  vermiş  olur.  Hərəkətlərsiz 
münasibət  (burada  daha  çox  əlaqə,  yəni  kontakt)  mümkün 
deyil.  Hətta  mövqe  məzmunlu  münasibət  də  hərəkətin  bir 
növüdür).  
Dövlətlər  beynəlxalq  münasibətlərdə  tanınmanı  da 
başlıca  məqsəd  kimi  görürlər.  Xarici  siyasətin  məqsədi  rəsmi 

 
74 
 
tanınmaqdan da ibarətdir. Dövlətin tanınması onun beynəlxalq 
aləmə  assosiasiyasına  gətirib  çıxara  bilir.  Dövlət  tanındıqdan 
sonra  beynəlxalq  sistemin  strukturlarına  daxil  olur  və  bütün 
imkanları  ilə  bu  strukturlarda  təmsil  olunur  və  iştirak  edir. 
Beynəlxalq  münasibətlərdə  dövlət  vahid  bir  anlayış,  eləcə  də 
vahid bir tərəf kimi çıxış edir, eləcə də öz tərkib strukturları ilə 
qoşulur.  İştirak  sayəsində  dövlət  beynəlxalq  münasibətlərin 
enerjisindən  (burada  beynəlxalq  münasibətlər  sahəsinin 
gücündən) faydalanmaq imkanı əldə edir. Həmçinin yeni enerji 
mənbəyinə  və  vasitəsinə  çevrilir.  Eyni  zamanda  beynəlxalq 
normalara  müvafiq  olaraq  müdafiə  olunmaq  imkanları 
qazanır.  (Qeyd:  müdafiə  olunmaq  hər  bir  sistem  üçün 
xarakterikdir.  Sistemlərin  funksiyası  mexanizmləri  işə 
salmaqdan  və  müəyyən  təyinatlı  işləri  görməkdən  ibarətdir. 
Sistemin  hərəkətləri  varsa,-təbii  ki,  burada  ictimai-siyasi 
sistemlər  nəzərdə  tutulur,-onun  müdafiəsi  də  mövcuddur. 
Müdafiə özü hərəkətləri qorumaq məqsədlərindən irəli gəlir). 
Dövlətin  beynəlxalq  münasibətlərə  daxil  olmaq  məqsədinin 
əsasında  da  məhz  müdadifə  olunmaq,  güclənmək,  potensialını 
artırmaq,  daxili  resurslarının  həcmini  (kəmiyyətini)  geniş-
ləndirmək,  bununla  da  artan  tələbatı  zaman  və  şərait  etibarilə 
ödəməkdən  ibarətdir.  Dövlət  tələbatların  zaman  və  şərait 
nisbətinə uyğun olaraq ödənilməsinin həyata keçirdikcə inkişaf 
da  öz-özünə  (burada  immanent  şəkildə,  lakin  gerçəklikdə-
təzahürdə 
əksini  tapmaqla)  meydana  gəlir.  Dövlətlər 
beynəlxalq  münasibətlər  sferasına  daxil  olarkən,  özlərinə  də 
digər  dövlətlərin  məqsədlərini  və  maraqlarını  cəlb  etmiş 
olurlar.  Bu  anda  beynəlxalq  məqsədlər  və  maraqlar  forma-
laşır.  Beynəlxalq  məqsədlər  və  maraqlar  dövlətin  daxili 
siyasətinə  də  təsir  göstərir  və  daxili  və  xarici  siyasət  arasında 
üzvi bağlılıq meydana gətirir. Beynəlxalq münasibətlərə yenicə 
daxil  olmuş  dövlətlər  tanındıqdan  sonra  digər  dövlətlər 
tanınmış yeni dövlətdə öz maraqlarını formalaşdırırlar, eləcə də 
həmin  dövlətin  məqsəd  və  maraqlarını  şəbəkəyə,  beynəlxalq 

 
75 
 
sistemə daxil etmiş olurlar. Bu zaman dövlətlərin maraqlarının 
uzlaşması,  uzanması,  genişlənməsi  prosesləri  baş  verir  və 
dövlətlər  fərdi  və  kollektiv  qaydada  beynəlxalq  sistemin 
məqsədləri sferalarını yaratmış olurlar.  
Dövlət  canlı  bir  orqanizmdir.  Onun  üzvləri,  elementləri 
olan  vətəndaşları  (əhalisi,  sakinləri,  xalqı)  bu  orqanizmi  ona 
görə  təşkil  edirlər  ki,  ümumi  və  fərdi  qaydada  maraqlarını 
təmin  edə  bilsinlər  və  bunun  üçün  birləşmiş  gücdən  ibarət 
enerji mənbələri yaratsınlar. Dövlətin təşkil olunmasının özü də 
bir  məqsədə  çevrilir.  Dövləti  təşkil  etməklə  sakinlər,  insanlar 
özlərini  müdafiə  etmək  üçün  üst  bir  qurum  yaradırlar. 
Dövlətlər  də  vətəndaşlarını və onun ərazisində olan digər ölkə 
vətəndaşlarını  müdafiə  etmək  üçün  məsuliyyətli  tərəflərə 
çevrilirlər. Məhz beynəlxalq münasibətlər dövlətləri bir-birinin 
vətəndaşlarını  qoruyan  məsuliyyətli  tərəfə  çevirir.  Dövlət-
lərarası  münasibətlərdə  “qonağa  hörmət,  qonağı  qorumaq, 
qonağın  maraqlarını  müdafiə  etmək”  kimi  düşüncələr 
əsasında  davranış  və  əxlaq  qaydaları  öz  əksini  tapır.  Təbii  ki, 
maraqlar  da  ehtiyaclardan  və  tələbatdan  formalaşır.  Qeyd 
olunuduğu kimi, hər bir dövlət xarici siyasəti həyata keçirərkən 
müəyyən  məqsədlər  güdür.  Bu  məqsədlər  iqtisadi  sahələrdən 
tutmuş,  insanların  həyat  fəaliyyətini əks etdirən bütün sahələri 
əhatə  edir.  İnsan  fəaliyyətinin  təsnifatı  və  dərəcələnməsi 
dövlətin  məqsədlərini  də  dərəcələndirir.  Ümumiyyətlə,  dövlət-
lər  öz  hərəkətlərini  hərətərəfli  sahədə  məqsədlərin  təmin 
edilməsi  istiqamətində  müəyyən  edirlər.  Məqsədlərə  çatmaq 
üçün müəyyən proqram və layihələr, fəaliyyət planları təşkil 
edirlər.  Məqsədlərə  çatmaq  istiqamətində  müxtəlif  fəaliyyət 
trayektoriyaları  (gələcək  hərəkətlər  üçün  fəaliyyət  planları) 
müəyyən  edirlər.  Trayektoriyalar  dövlətin  xarici  siyasətinin 
istiqamətlərini müəyyən edir və şaxələndirməni yaradır. Xarici 
siyasətin  istiqamətləri  xarici  siyasətin  və  beynəlxalq  münasi-
bətlərin  məqsəd  istiqamətlərini  meydana  gətirir.  Xarici 
siyasətin şaxəli forması dövlətin xarici siyasət sahələrinin fiziki 

 
76 
 
strukturlarını  təşkil  edir.  Dövlətin  özünü  qorumaq  və  inkişaf 
etdirmək,  daxili  ehtiyaclarını  ödəmək  məqsədi  xarici  siyasətin 
sahələrini  formalaşıdırır.  Xarici  siyasətin  hərəkət  sahələri  də 
məqsədlərin  sahələrini  və  onu  təmin  etmək  istiqamətlərini 
əlaqəli və şaxəli qaydada meydana gətirir. Dövlət xarici siyasət 
istiqamətləri  üzrə  məqsəd  formalaşdırmaqla  öz  siyasət 
(fəaliyyət)  sahələrini  də  müəyyən  edir.  Dövlətin  məqsədi 
çoxşaxəli  məzmun  və  forma  kəsb  edir.  Dövlətlər  öz  məqsəd-
lərinə  görə  hədəf  müəyyən  edirlər  və  bu  hədəfə  çatmaq  üçün 
yollar və istiqamətlər formalaşdırırlar. Dövlətin məqsədi onun 
siyasətinin  məqsədini  ortaya  çıxarır.  Buradan  da  belə  bir 
məntiqi  fikir  meydana  gəlir  ki,  dövlət  öz  hakimiyyəti 
vasitəsilə  (hakimiyyət  ali  siyasi  qurum  kimi  dövləti  təmsil 
edən  tərəfdir.  Lakin  geniş  anlamda  götürdükdə  dövlət- 
hakimiyyət  və  vətəndaş  tərəflərindən  ibarət  olmaqla,  iki 
mühüm  baza  sahəsinə  ayrılır)  hərəkət  etmirsə,  deməli 
siyasəti də yoxdur. Siyasəti yoxdursa, məqsəd də yoxdur və 
bu  da  yoxdursa,  dövlətin  özü  də  yoxdur.  Dövlət  öz 
məqsədlərinə  nail  olmaq  üçün mərhələli  siyasət formalaşdırır. 
Bu  mərhələli  siyasət  də  imkanlara,  zaman  və  şəraitə  bağlı 
olur.  Mərhələli  siyasət  ardıcıllığı  dövlətin  baza  məqsədlərinə 
çatmasını  ortaya  çıxarır.  Dövlət  baza  məqsədlərinə  (burada 
gələcəyə  yönəlmiş  və  gələcək  strategiyanın  tərkibi  olan 
məqəsdlər  nəzərdə  tutulur)  mərhələli  məqsədlərin  yerinə 
yetirilməsi  sayəsində  çatır.  Dövlətin  əsas  məqsədi  həm 
vətəndaşlarının  daxili  tələbatlarını  ödəməkdən,  həm  də  öz 
mövcudluğunu  qorumaqdan  ibarətdir.  Dövlət  genişləndikcə 
(burada  daxilən  inkişaf  edərək  böyüdükcə  və  beynəlxalq 
arenada  geosiyasi  fəaliyyəti  baxımından  gücləndikcə)  öz 
gücünü  də  artırır  və  beynəlxalq  münasibətlərdə  siyasi  çəkisini 
də böyüdür. Buradan da dövlətin siyasi təsir metodlarının gücü 
artır.  Dövlətin  resurslarının  sayı  çoxaldıqca,  potensialları 
genişləndikcə  təsir  imkanları  da  artır  və  məqəsdləri  də  buna 

 
77 
 
müvafiq olaraq  böyüyür. Dövlətin  ali  məqsədlərinin böyüməsi 
onun müdafiə siyasətinin də həcmini böyüdür.  
Dövlət  xarici  siyasətdə  müəyyən  məqsədlərə  çatmaq  üçün 
müxtəlif  strateji  və  taktiki  üsullardan,  gediş  variantlarından 
istifadə  edir.  Dövlət  öz  məqsədlərinə  çatmaq  istiqamətində, 
istəklərini  yerinə  yetirmək  baxımından,  digər  dövlətlərlə 
ikitərəfli  və  çoxtərəfli  sənədlərə  qoşulur.  Bu  sənədlərdə 
dövlətlərin  məqsədləri  və  onların  sahələri,  obyektləri, 
predmetləri,  eləcə  də  məqsədlərin  mərhələli  şəkildə  yerinə 
yetirilməsinin  zaman  amili  öz  əksini  tapır.  Sənədlər  dövlət 
siyasətinin mərhələli və sahəli əsaslarını yaratmış olur.  
Dövlətin  xarici  siyasətdə  məqsədi  də  təsnif  olunur.  Bu 
baxımdan  da  qlobal  (böyük)  məqsədlər,  orta  və  kiçik 
məqsədlər  müəyyən  olunur.  Bu  məqsədlərin  hər  biri  digəri  ilə 
bağlı olur və şaxəli maraqlar meydana gəlir. Şaxəli maraqlar da 
maraqlar  sistemində  güc  tərəflərinin  əsaslarını  yaradır. 
Dövlətin  təbii  ki,  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  fərdi  və  konkret 
məqsədləri  öz  məzmunu  baxımından  kiçik  olur.  Dövlətin 
universal  məqsədi  isə  həm  məkan  (üfiqi  qaydada),  həm  də 
sahələr  (şaquli  qaydada)  baxımından  qlobal  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Dövlət  özünün  xarici  siyasət  məqsədi  ilə  daxili  siyasət 
məqsədləri  arasında  uzlaşmanı  təşkil  edir.  Daxili  və  xarici 
siyasət  məqsədləri  birləşir  və  dövlətin  vahid  məqsədini 
meydana  gətirir.  Dövlətin  də  əsas  məqsədi  əhalisinin  bütün 
aidiyyatı  sahələrdə  maraqlarını  təmin  etməkdən  ibarət  olur. 
Dövlətin  öz  məqsədi  uğrunda  hərəkəti  dövlətin  gücünün 
artmasına  gətirib  çıxarır.  Dövlətlər  məqsədlərinə  çatmaq  üçün 
münasibətlərə  qoşulurlar  və  burada  maraqlar  həm  üst-üstə 
düşür,  üst-üstə  düşməkdən  də qovuşma  və toqquşma meydana 
gəlir.  Dövlətlər  arasında  müharibə,  böhran  və  münaqişə 
vəziyyətləri  ortaya  çxır.  Məqsədlərə  rəvan  şəkildə  çatmaq  isə 
sülhün qorunub saxlanmasına yönəlir.  
Dövlət xarici siyasət sahəsində öz məqsədinə çatmaq üçün 
müəyyən  struktur  birləşmələri  təşkil  edir.  Bu  struktur  da  öz 

 
78 
 
növbəsində  siyasət  fəaliyyətinin  komplektlilik  xaraketini 
meydana  gətirir.  Dövlətin  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  məqsədlərini 
aidiyyatı struktur vahidlikləri yerinə yetirir. Bundan da dövlətin