Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

AXUNDZADƏ 

M irzə  

Sad ıq 

(?-?) 

A zərbaycan 

milli  

azadlıq  hərəkatının  iştirakçılarından  biri.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  ü zvü.  Parlamentdə  ―Musavat  və 

bitərəflər‖  fra ksiyasını tə msil et mişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

AXUNDZADƏ  Rəşid  bəy  (?-?)-  Azərbaycan  milli  azadlıq  hərəkatın ın  iştirakçılarından  biri.  A zərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  üzvü.  A zərbaycan  Milli  Şurasının  "Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsisi  haqqında 

qanun"una  əsasən  Salyandan  Cü mhuriyyət  Parla mentinin   tərkib inə  da xil  ed ilmişdir.  A xund zadə  1919  il  yanvarın   1-dən 

fevralın  5-dək  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  işlər  idarəsinin  müd iri  olmuş,  Höku mətin  1919  il  5  fevral 

tarixli qəra rı ilə Ba kı qubernatoru təyin edilmiş və 1919 il avqustun 25-dək bu vəzifədə işlə mişdir. 

 

 

 

AXUNDZADƏ Səməndər  Zəki oğlu  (1898,  Quba -1933) – Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Parlamentin in  xüsusi 

qərarına  (ba x  Xaricə  təhsil  almağa  göndərilən  azərbaycanlı  tələbələr  haqqında  qərar)  əsasən,  dövlət  hesabına  ali  təhsil 

almaq üçün  xaricə göndərilmiş tələbələrden biri. Bakı  realn ı  məktəbini bitirmişdir (1918). Parlamentin 

1919  il  1  sentyabr  tarixli  qərarına  əsasən,  təhsilin i  dağ  mühəndisliyi  sahəsində  davam  etdirmək  üçün 

Frayberq  Akademiyasına  (Alman iya)    göndərilmişdir.    A zərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan 

sonra xa ricdə dövlət hesabına ali təhsil a lan a zərbaycanlı tələbələ rin  vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı 

Tələbələr  İttifaqının  1923-25  illər  üçün  mə lu matında  A xundzadənin   təhsilin in  bit məsinə   1  il  qa ldığı 

göstərilird i. Təhsilini başa vurduqdan sonra vətənə dönmüş, Azərbaycan SSR  Dövlət Plan Ko mitəsində 

ağır senaye bölməsində işləmişdir. Repressiya olunmuşdur. 

AKÇURA  Yusif  (1876,  Simb irsk  -  1935,  İstanbul)  –görkəmli  tatar  tarixçisi,  yazıçı  və  siyasi 

xadimi. "Pantürkizmin atası" kimi  məşhur olmuşdur. Kiçik yaşlarında  atasını itirdikdən sonra, 1883 ildə 

anası ilə İstanbula getmiş, burada orta (1886-92) və ali hərbi təhsil (1892-96) almışdır. " Gənc türklər"lə 

əlaqəsinə görə  1897  ildə  Sultan  II Əbdülhəmidin  əmri  ilə Tripoli şəhərinə  (Liviya) sürgün edilmişdir. 

Oradan qaçaraq Parisə gəlmiş, Siyasi  Elmlər Akademiyasına daxil o lmuş (1899-1903), " Gənc türklər" in Paris və Qahirədə 

çıxan  "Məşvərət"  və "Şurayi  Ümmət"  qəzetlərində  tez-tez  çıxış  etmiş,  "İttihad  və  tərəqqi"nin  1902  ildə  Parisdə  keçirilən  

qurultayında Osmanlı imperiyasının işlərinə hər hansı xarici müdaxilənin əleyhinə olmuşdur. Parisde 

təhsilini  başa  çatdırdıqdan  (1903)  sonra  Kazan  şəhərinə  gələn  Akçura  özünün  məşhur  "Üç  tərzi-

siyasət" ("Üç yol siyasət") məqaləsin i ya zmış və Qahirədə "Türk" qəzetində dərc etdirmişdir. (1904). 

Məqalədə osmançılıq isla m birliyi və türkçü lük cərəyanları a raşdırılır və sonuncu  ən doğru yol kimi 

göstərilird i.  Akçura  tatar  gəncliyin in  milli  şüurunu  gücləndirmək  üçün  coğrafiya  və  Os manlı  türk 

ədəbiyyatından keçdiyi dərsləri ü mu miləşdirərək,  1906  ildə Kazanda "Elmlər və tarix‖ ad lı  kitabça 

nəşr  etdirmişdir.  O,  "Ka zan  mü xbiri"  qə zetinin  baş  redaktoru  o lmuş,  Nijni  Novqorodda  Rusiya 

müsəlman larının  birinci  quru ltayında  (1905,  avqust),  kadet-konstitusiyaçı  demokrat)  partiyasının 

qurultayında, (1906, yanvar), Rusiya müs əlmanlarının üçüncü qurultayında (1906, avqust) fəal iştirak 

etmişdir.  1907  ilin  iyununda  Avropaya,  Misirə  getmiş,  nəhayət  Krıma  gələrək,  İ.Qaspralının 

"Tərcüman" qəzetində fəa liyyət göstərmişdir.  

 

 

 

 

 

1908  ilin  iyulunda  yenidən  İstanbula  qayıdan  Akçura  mü xtəlif  ali  hərbi  mə ktəblərdə,  1912-13  illərdə  İstanbul 

Universitetində dərs demişdir.  1908  ildə türkçü cə miyyət "Türk dərnəyi"nin, "Türk yurdu" (1911, avqust) və ―Türk ocağı" 

(1912,  ma rt)  cə miyyətlərinin   yaradılmasında  iş tira k  et miş,  1915  ildekabrın  10-da  Rusiya  müsəlmanlarının  hüquqlarını 

Mərkə zi  Avropa  dövlətlərinin   nəzə rinə   çatdırmaq   məqsədilə  Əli  bəy  Hüseynzadə,  krımlı  Məhə mməd  Əsəd  Çə ləbizadə, 

buxaralı  Beccan  Müqkiməddindən  ibarət  "Turan  heyəti"nin  tərkibində  Avropaya  getmiş,  Sofiya,  Budapeşt,  Vyana  və 

Berlində  bir  ço x  rəs mi  şəxslə rlə  görüşlər  keçirmişdi.  Akçura  və  Əli  bəy  Hüseynzadə  tərəfindən  hazırlan mış  "Rusiyadakı 

müsəlman türk-tatar  xalqların ın haqların ı qoruma  ko mitəsinin  mühtiresi" adlı  mü raciət Avropa dövlətlərinin höku mətlərinə 

təqdim  edilmişdi.  Nü mayəndə  heyəti  Macarıstanın  rəhbərlərindən  biri  olan  K.  Tussa  ilə,  Vyanada  xarici  işlər  naziri, 

Almaniya  hökuməti  ü zvləri,  İsveçrədə  V.İ.Leninlə  görüşmüşdü.  1916  il  mayın   18-də  Akçura  Əli  bəy  Hüseynzadə, 

Əbdürrəşid  İbrahimov,  Əh məd  bəy  Ağaoğlu  ilə  birlikdə  A BŞ  prezidenti  Vudro  Vilsona  "Rusiya  müsəlmanlarının  

hüquqların ın  müdafiə  o lunması"  adlı  müraciət  göndərmişdi.  1916  il  iyunun  27-29-da  Millətlər  Birliyin in  Lozannada 

toplanan III konfransına qatılan türk-tatar heyətinin tərkibinə Akçura da daxil  idi.  Ko mitənin üzv ləri Türkiyə,  Bolqarıstan, 

Almaniya,  Avstriya-Macarıstan  və  İsveçrədə  mətbuat  konfranslarında  ictimai  d iqqəti  Rusiyadakı  türklərin  və ziyyətinə 

yönəltmək istəyirdilər. 

Akçura  1917  ilin  yayından  Osmanlı  Qızıl  Ay  cə miyyətinin  xətti  ilə  Rusiyadakı  Os manlı  əsirlərinin  ta leyi  ilə  

məşğul olan missiyada fəaliyyət göstərmişdir. A kçura Brest-Litovsk sülh danışıqların ı aparmaq üçün nümayəndə heyə- 

126 

 

tinə qoşulmuş və Qızıl Ay cəmiyyətinin türk nümayəndəsi kimi Petroqradda və Moskvada əsirlərin  mübadiləsinə dair qarışıq 

komissiyanın  işində  iştirak  etmiş  (1918  il,  yanvar-fevral),  1919  ilin  avqustunda  Türkiyəyə  qayıtmış,  milli  müqavimət 

qüvvələrinin tərəfində, həmin  ilin oktyabrında Milli Türk  Partiyasının yaradılmasında  iştirak etmişdir. 1921 ilin aprelində 

İstanbulu  tərk  etmiş,  Ankarada  milli  azadlıq  hərəkatına  qoşulmuş,  Ankarada  əvvəlcə  milli  təhsil  nazirliyinin  tərcümə 

şöbəsində, sonra xarici  işlər nazirliyində Şərq məsələləri üzrə müşavir işləmişdir. 1923 ildə İstanbuldan, 1934 ildə isə Qarsdan 

Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisinə  üzv  seçilmişdir.  Akçura  1925  ilə  qədər  daxili  siyasi  mübarizələrdə  fəal  iştirak  etmiş, 

Cü mhuriyyət Xalq Partiyasına qoşulmuş, Ankara hökumətinin xarici siyasətinin hazırlan masında iştirak etmişdir. Müharibədən 

sonra iqtisadiyyatda dövlətçilik  (etatizm) prinsipini dəstəkləmişdir. Atatürk Akçuranın  fəaliyyətini yüksək q iy mətləndirmiş, 

onu mədəniyyət və siyasət məsələlə ri üzrə müşavir təyin et mişdir. 

Akçura 1925  ildən sonra tarixi araşdırmalarla  məşğul olmuş, Türk Ocaq larında fəaliyyət göstərmiş,  1931 ildə türk 

Tarixinin  Tədqiqi  Cə miyyətinin  yaradılmasında  iştirak  etmişdir.  Bu  cə miyyət sonra  Türk  Tarix  Qurumu  adlan mış,  Akçura  

1932 ildə Quru mun ilk sədri təyin olun muş və ömrünün sonuna qədər ona başçılıq etmişdir. 

 

Əsərləri: "Elmlər və tarix", Kazan, 1906; Üç siyasi sistem, Qahirə, 1907; İstanbul, 1911; Türk, german və slavyanların tarixi 

münasibətləri,  İstanbul,  1914;  Rusiyanın  müsəlman  türk-tatarlarının  hazırkı  durumu  və  arzuları,  Lozanna,  1916;  Şərq  məsələsinə  dair 

siyasi  tarix  qeydləri,  Istanbul,  1920; M üasir Avropada  siyasi  və  ictimai  fikirlər  və  fıkir  cərəyanları,  İstanbul.  1923;  Siyasət  və  iqtisad 

haqqında bir sıra  çıxışlar və məqalələr, İstanbul, 1924; Türkçülük, Türklük fikri, Türkçülük cərəyanı, Türk ocakları Türk kültür yayınları, 

İstanbul, 1978; Yeni türk devletlerinin öncülleri, Ankara, 1981 və s. 

 

Əd:Kurat  A.H.,Türkiyə  və  Rusiya,  Ankara,  1970;  Ahmet  Temiz,  Yusif  Akçura,  Ankara,  1987;  Ziya  Göyalp,Türkçülüyün 

əsasları, B., 1991. 

 

AKS ĠZ  ĠDARƏLƏRĠNĠN  YARADILMAS I  HAQQ INDA  QƏRAR  -  dövlətin  müstəqil  maliyyə-iqtisadi 

me xanizmin in  yaradılması  məqsədilə   Azə rbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  1918  il  oktyabrın   8-də  qəbul  etdiyi 

qərar.  Hə min  qərara   əsasən  Zaqafqaziya  Aksiz  İdarəsinin  A zərbaycandakı  müvafiq  quru mları  ləğv  edilmiş,  əvəzində  üç 

aksiz  idarəsi  yaradılmışdı:  biri  Gəncədə  yerləşmə klə,  Gəncə  quberniyası  və  Zaqatala   mahalı  ü zrə ,  ikisi  isə  Ba kıda  

yerləşmə klə  Ba kı  quberniyası  üzrə  ü mu mi  aksiz  və  neftdən  rüsumlar  toplayan  aksiz  idarə ləri.  Baş  Aksiz  İdarəsi  Maliyyə 

Nazirliyin in  nə zdində  id i.  Hö ku mətin  hə min  qəra rına  əsasən,  Azərbaycan  əra zisinə  a id  o lan  bütün  ümu mi  və  ö zəl  işlər 

Tiflisdə  yerləşən  Zaqafqaziya  A ksiz  İdarəsindən  alınaraq,  Cü mhuriyyətin  müvafiq  idarə lərinin   səlahiyyətinə  verild i. 

Ölkənin ö z aksiz  idarələrin in yaradılması barədə qərar və bu qərarın yerinə yetirilməsi Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin  

dövlət quruculuğu sahəsində həyata keçirdiy i mühü m addımlardan biri idi. 

AQRAR  MƏSƏLƏ - Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin torpaq mülkiyyəti formaları, torpaqdan istifadə qaydaları 

və  bu  sahədə  istehsal  münasibətlərin in  yenidən  qurulması  sahəsində  həllinə  ça lışdığı  islahatlar  proqra mı.Cü mhuriyyət 

dövründə torpaq məsələsi ən  kəskin iqtisadi, sosial və siyasi məsələlərdən biri idi. Onun həlli həm sosial-iqtisadi vəziyyətin 

yaxşılaşmasına, həm də ölkə əhalisin in əksəriyyətini təşkil edən  kəndlilərin  yeni hakimiyyətə etimadın ın artmasına səbəb 

olardı. 

Azərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyətinin  e lan  olunması ə rəfəsində ölkədə kap italist münasibətləri genişlən mə kdə idi. 

Kənddə təbəqələşmə gedird i.  1917  ildə  Şimali A zərbaycan kəndində yoxsul təsərrüfatları  54,4, ortabablar  34, qolço maq lar 

6%  təşkil  ed irdi.  Dövlət  və  mülkədar  torpaq  sahibliy i    üstün    idi.      Bütün    kənd    təsərrüfatının    29,5%-i  mü lkədarla ra, 

68,7% -i  dövlətə  mə xsus  olduğu  halda,  yaln ız  1,8% -i  kəndlilərin  payına   düşürdü.  Torpaqsız  və   aztorpaqlı  kəndlilər 

mü lkədarlardan  icarəyə  torpaq  götürməyə  və  ya  mu zdur  kimi  işləməyə  məcbur  idilər.  İcarə  bütün  qəzalarda  torpaqdan 

istifadənin  əsas  forması  idi.  Mülkədar  təsərrüfatla rında  mu zdur  ə məyindən  geniş  istifadə  olunurdu.  Zaqafqa ziya  

ko missarlığının  1917 il dekabrın  16-da təsdiq etdiyi Əsasnaməyə və Zaqafqaziya seyminin  1918 il 7 mart tarixli qanunu ilə 

təsdiqlən miş  təlimata  uyğun  olaraq,  Azərbaycan  ərazisində  yaradılmış  və  fəa liyyət  göstərən  torpaq  komitələri  ö z  işlərini 

düzgün  qura  bilmədiklərindən  kənd  əhalisinin  etibarını  qazana  bilməmişdilər.  Digər  tərəfdən,  ö lkədə  yaran mış 

hakimiyyətsizlik  və  anarxiya   nəticəsində  həm  dövlət,  hə m  də   mülkədar  torpaqları  ayrı-ayrı  şə xslər  tərəfindən  zəbt 

olunmuşdu. Odur  ki, Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyəti Hö ku məti  xalqın  və dövlətin həyatı  maraq larına cavab verə b iləcək 

torpaq islahatı keçirmək qərarına gəldi.  Bu  məqsədlə Fətəli  xan  Xoyskinin başçılıq etdiyi birinci  Höku mət  1918  il  iyunun 

22-də verdiy i dekret lə Zaqafqa ziya  seyminin qəbul et miş o lduğu aqrar qanunun Azərbaycan ərazisində həyata keçirilməsini 

dayandırdı.  Qərarda  deyilird i:  1.  Zaqafqaziya  seymin in  qəbul  etdiy i  torpaq  islahatı  haqqında  qanunun  icrası  Müəssislər 

Məclisi  çağırılana  qədər  dayandırılsın;  2.  İndiyədək  hə m  xüsusi,  həm  də  dövlət  torpaqlarının  tutulması  halları  a radan 

qaldırılsın;  3.  Torpaq  pulu   ödənişləri  haqqında  Höku mətə  məru zə  təqdim  ed ilsin;  4.  Torpaq  ko mitələrinin   yenidən 

qurulması və ya ləğv edilməsi haqqında Höku mətə  mə ruzə  təqdim edilsin. A zərbaycan Cü mhuriyyətin in üçüncü Hökumət  

kabinəsinin  forma laşmasından sonra (1918, dekabr)  ilk çıxış ında Hö ku mət başçısı  F.x.Xoyski  millətin tərəqqisi üçün ona 

siyasi və iqtisadi sərbəstlik verilməsinin  zəruriliy ini vurğulad ı. Bu fa kt sübut edir ki, Cü mhuriyyət xadimləri ictima i-iqtisadi 

tərəqqinin aqrar  məsələn in uğurlu həllindən asılı o lduğunu düzgün qiymətləndirirdilər.  Bu  məsələ  Höku mətin bəyanatında 

da xüsusi yer tuturdu. Bəyanatda qeyd olunurdu ki,  kəndlilərin və fəhlələrin təmin o lunması qayğısı  Höku mətin ən başlıca 

vəzifəsi olma lıdır. Torpaq kəndliyə havayı verilmə lidir. 

Lakin aqrar islahatın keçirilməsi üçün müvafıq qanun qəbul edilməli id i.  Odur ki, qanun layihəsi hazırlamaq üçün 

iki  istiqa mətdə Parla ment ko missiyası çərçivəsində və  

 

 

 

 

127 

 

 

Höku mət  səviyyəsində  fəaliyyətə  başlandı.  1919  il  fevralın  4-də  torpaq  islahatı  haqqında  Parlamentin  qanun  layihəsini 

hazırlamaq  üçün  menşevik-hümmətçi  Səməd  ağa  Ağamalıoğlu  başda  olmaqla  Parlament  ko missiyası  yaradıldı.  Ko-

missiyanın  9  nəfər  üzvündən  4-ü  "Müsavat‖ı  (Mustafa  Mahmudov,  Məmməd   bəy  Şey xzamanov,  Murtuz  A xundzadə  və 

Nəriman bəy Nərimanbəyov), qalan 5 nəfəri isə "İttihad"ı (Bəhra m bəy Və zirov), sosialistlər blokunu (Rza bəy Qaraşarov), 

"Əhrar"ı  (Hacı  Hüseyn  Əfəndiyev),  "Daşnak-sutyun"u  (Arşak  Malxazyan)  və  Slavyan-rus  cəmiyyətini  (M.N.Vinoqradov) 

təmsil  edird i.  Ko missiya  üzvlərinin  mü xtəlif  part iyalara   mənsub  olması  qanun  layihəsinin  ha zırlan masın ı  lap  əvvəlcədən 

uğursuzluğa  düçar  etdi.  Çünki  onların  aqrar  məsələyə  aid  yekdil  və  aydın  proqramları  yox  idi.  Buna  gorə  də  yeni  layihə 

hazırlaya  bilməyən  ko missiya  Zaqafqaziya  seyminin  1918  il  martın  7-də  qəbul  etdiyi  aqrar  qanunun  əsas  müddəaları  ilə 

kifayətlən mək  məcburiyyətində  qaldı.  Va xt ilə   qəbul  olun muş  həmin  qanunun  müəlliflərindən  biri  də  məhz  Sə mədağa 

Ağamalıoğlu  idi.  Qanun lay ihəsinin hazırlan ması və bu  məqsədlə aparılan   mü zakirələr  kənddə narazılığ ın artdığ ı şəraitdə 

həyata keçirilird i. 

Hazırlan maqda  olan  qanun  layihəsinin  uğursuzluğu  Parlament  ko missiyasının  1919  il  23  aprel  tarixli  iclasında 

özünü göstərdi.  Gündəliyə  mü lkədar və sahibkar torpaqlarının, həmçinin d igər torpaqların  müsadirəsi və ya ləğvi  məsələsi 

qoyulmuşdu.  Müzakirə  zamanı  ko missiya  üzvləri  arasında  elə  ilk  andan  ciddi  fikir  ayrılığı  yarandı.  "İttihad"  fraksiyası 

adından çıxış edən Bəhram bəy Vəzirov mülkədar və sahibkar torpaqlarının pulla satın alın masına tərəfdar olduğunu bildird i. 

"Bitərəflə r  fraksiyasının  bir  qrupu"  da  ittihadçıları  müdafiə  etdi.  On ların  nü mayəndəsi  torpaq  sahiblərinə  dəyən  zərəri 

ödəmək üçün  xüsusi fond yaradılmasını təklif etdi. "Müsavat"çıların sağ cinahı bitərəflərin torpağı satın almaq haqqındakı 

ideyalarını  müdafiə  edərək  b ild ird i  ki,  müsadirə  variantı  torpaq  sahiblərinin  ciddi  etirazına  səbəb  olar  və  aqrar  bölmənin  

dağılmasını stimu llaşdıra bilər. "Müsavat‖ın sol cinahının nü mayəndəsi Mustafa Mahmudov onunla razılaş madı və partiya 

yoldaşını partiyanın p roqramı  ilə  kifayət qədər tanış o lmamaqda günahlandırdı.  Sosialist bloku və hümmətçi  menşeviklər 

eyni  mövqedən çıxış edirdilər: torpaq  müsadirə edilməli və heç bir ödənc alın madan kəndlilərə paylanmalıdır.  Uzun mü za-

kirələ rdən sonra keçirilən səsvermə sosialistlərin xeyrinə nəticələnsə də, lay ihənin müza kirəsi u zandı. 

1919  il  avqustun sonu  -  sentyabrın  əvvəllərində,  nəhayət,  komissiya  layihə  üzə rində  işin i  ta ma mladı.  Layihənin  

əsas  tezisləri  aşağıdakılardan  ibarət  idi:  1.  Cü mhuriyyət  ərazisindəki  bütün  torpaqlar  dövlətin  mülkiyyətidir;  2.  Torpaq 

əvəzsiz olaraq dövlətin ixtiyarına keçir; 3. Torpaq sahiblərinin  mülklərinin müəyyən hissəsi aşağıdakı normalar üzrə onların  

öz istifadəsində qalır: 1 -ci dərəcə torpaqlar -7 desyatin (bağlar və becərilən sahələr); 2-ci dərəcə torpaqlar - 15 desyatindən 

20  desyatinədək  (əkin  yerləri);  3-cü  dərəcə  torpaqlar  -  40  desyatindən  50  desyatinədək  (otlaqlar).  Qa lan  bütün torpaqlar 

dövlət  torpaq  fonduna  daxil  ed ilir.  Torpaq  haqqında  həmin  qanun  layihəsinin  son  variantı  Azərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyətinin Parlamentində təsdiq olunmalı idi. 

Torpaq haqqında məsələ,  ilk dəfə, Pa rla mentin 1919  il avqustun 21-də  keç irilən 67-ci ic lasının gündəliy inə da xil 

edildi. Sə məd ağa Ağama lıoğlu mə ruzəç i təyin o lundu. La kin mü zakirə  tə xirə  salındı. Qanun layihəsinin mü za kirəsi növbəti 

dəfə 1919 il oktyabrın  2-də 81-c i  iclasın gündəliyinə daxil edild i.  Lakin əkinçilik nazirin in  müavini X.Sultanovun təklifi ilə  

ona baxılması bu dəfə də dayandırıldı.  Əkinçilik nazirliyi torpaq komissiyasının layihəsi ilə yanaşı, özünün alternativ qanun 

layihəsinin də  müza kirəyə təqdim o lunmasını  məqsədəuyğun saydı. Əkinçilik Na zirliyinin nümayəndəsi Parla mentdən xah iş 

etdi ki, bu  məsələyə ba xılması nazirliy in qanun layihəsi təqdim olunanadək təxirə  salınsın.  Belə liklə , aqrar  məsələnin həlli 

gündəlikdən çıxarıldı. 

Parla mentin  1919  il noyabrın  9-da  keç irilən 95-ci ic lasında sosialistlər blo ku fra ksiyası əkinçilik nazirliyinin  işin-

dəki  nöqsanlar  barədə  Parla mentə  sorğu  verdi.  Bu  məsələnin  mü za kirəsi  za man ı  ç ıxış  edən  Sə məd  ağa  Ağa malıoğlu, 

Əliheydər Qarayev, İbrahim Əbilov və b. Cü mhuriyyət Hö-   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kateqoriyalar üzrə torpaq sahibliyi 

(desyatin hesabı ilə; / des. = 1,0925 ha) 

 

Quberniyalar 

Ərazi 

Yararlı torpaq 

(k/t və meşə 

üçün) 

Yararsız tor-

paq (şəhərlər, 

yaşayış mən-

təqələri və s.) 

Nadel (pay) 

torpaqları 

Dövlət 

torpaqları 

İcarə kəndli 

torpaqları 

Xüsusi mül- 

kiyyətdə olan 

25 desyatin- 

dən artıq 

kəndli tor- 

paqları 

Bakı 

3570453 

2590453 

979782 

1424205 

840216 

5546 

313982 

Gəncə 

4054078 

3317923 

736155 

1400412 

1079256 

35858 

794108 

Zaqatala 

364793 

289566 

75226 

140866 

87836 

1569 

59296 

Y e k u n  

7989106 

6197942 

1791198 

2965483 

2007309 

42973 

1168386 

 

128 

 

ku mətini  torpaq  məsələsinin  həllini  gecikdirməkdə  günahlandırdılar.  Sə məd  ağa  Ağamalıoğlu  bild irdi  ki,  yer  və  torpaq 

məsələsi "Hö ku mətin möhkə m politikası olmasını tə ləb edən böyük və mühü m məsələdir".

 

 

 

 

Əkinçilik  Nazirliy i  qanun  layihəsini  hazırlamaq  üçün  ölkənin  torpaq  fondunu  ciddi  təftiş  etdi.Bunu  nazirliy in  ha-

zırladığı  qanun  layihəsinə  əlavə  edilmiş  izahat  məktubu  və  çoxlu  statistik  məlu matlar  da  sübut  edir.  Həmin  məlu matlar 

əsasında tərtib edilmiş aşağıdakı cədvəl A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ərazisi haqqında da müəyyən təsəvvür yaradır.

 

Qanun  layihəsi  hazırlananadək  nazirlik  va xt ilə  Azərbaycana  köçürülmüş  xristian  əhalisinin,  o  cü mlədən  ermə -

nilərin  tərk etdikləri torpaqla rı, hə mç inin  sahibləri tərəfindən atılmış  malikanələri  müvəqqəti ola raq dövlətin  sərəncamına  

verirdi.  Hə min  torpaqlar  Əkinç ilik,  Da xili  İşlər  və  Maliyyə  Na zirlikləri  nü mayəndələrindən  ibarət  qəza  ko missiyaları 

tərəfindən kənd  ic ma larına və  ayrı-ayrı  kəndlilə rə, bunlar olmad ıqda is ə hə min ə razidə yaşamayan  kənar şə xslərə  icarəyə  

verilirdi. Məsələn, Əkinç ilik  Nazirliyinin sərəncamına uyğun olaraq, Muğanda 5  min  desyatin suvarılan torpaqlar  1919  ildə  

səpin aparmaq üçün bir il  müddətinə kənd icmala rına icarəyə verilmiş, icarə haqqı isə natura ilə alın mışdı. Lakin bu təcrübə 

ümidləri doğrultmadı: nə xəzinə gözlənilən gəliri ala b ild i, nə də kəndlilər icarəyə ciddi maraq göstərdilər. 

1919  il  iyunun  6-da  Əkinçilik  Na zirliy inin  nəzd ində  aqrar  islahatlar  şöbəsi  yaradıldı.  Şöbəyə  tapşırıldı  ki,  bir  ay  

müddətinə  aqrar  islahatlar  layihəsini  Nazirlər  Şurasına  təqdim  etsin.  1919  ilin  avqustunda  nazir  müavin i  X.Sultanovun 

rəhbərliy i  ilə   "Azərbaycan  Cü mhuriyyəti  əhalisinin  torpaq  təminatı  haqqında"  və  "Xüsusi  sahibkar  meşələrinin  dövlətin 

mü lkiyyətinə çevrilməsi haqqında" qanun layihələrinin hazırlan ması başa çatdırıld ı. 

Qanun layihə lərində əksini tapan əsas məsələlər  xüsusi sahibkar torpaqların ın əhalin in hansı kateqoriyasından, nə 

qədər və hansı şərtlərlə alınıb dövlət torpaq fonduna keçirilməsi ilə bağlı  idi.  Burada  xüsusi sahibkar torpaqlarının  verəcəyi 

gəlir  hesabına  əvəz  ödənilməklə,  özgənin kiləşdirilməsi  nə zərdə  tutulurdu.  Na zirlik  belə   hesab  edirdi  ki,  xüsusi  sahibkar 

torpaqlarını əvəzi ödənilmədən  müsadirə etmək  xüsusi mü lkiyyəti ləğv etməyə bərabərdir.  Buna görə də qanun layihəsində 

torpağın  əkinçi  əhaliyə  yalnız  istehlak  norması  üzrə  xüsusi  mülkiyyətə  verilməsi  məqbul  sayılır.  Eyni  zamanda,  torpaq 

sahibinin  özünə  saxladığı  sahənin  ölçüsü  malikanənin  dəyəri  və  xara kterindən  asılı  o laraq  müəyyən  edilird i  və  kənd 

yerlərində  suvarılan  torpaq  sahəsi  100  desyatindən, şəhər  yerlərində  isə  5-7  desyatindən  artıq  olma ma lı,  həyətyanı  torpaq 

sahələri bu normalara da xil edilmə mə li idi. 

Lakin  Əkinçilik  Nazirliyin in  hazırladığı  bu  qanun  layihələri  də  Parlament  ko missiyasının  hazırlad ığı  layihə  kimi 

uğursuz oldu. Belə ki, A zərbaycanda baş vermiş Höku mət böhranı nəticəsində onlar heç mü zakirəyə də çıxarılmadı .

 

Baş nazir Nəsib bəy  Yusifbəylin in təşkil etdiy i yeni Hö ku mət kabinəsi yeni aqrar siyasət kursu işləyib hazırlamaq  

əzmində olduğunu bəyan etdi.  Yeni əkinçilik naziri sosialist Əh məd  Cövdət bəy Pepinov isə nazirliyin  hazırlamış olduğu 

əvvəlki iki qanun layihəsini təkmilləşdirmək üçün Parlamentdən geri aldı. 

1920  il  martın əvvəllərində Əkinçilik  Nazirliyi "Xüsusi sahibkar torpaqlarının dövlət torpaq fonduna keçirilməsi və 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  əhalisinin  torpaqla  tə min  olun ması  haqqında  qanun"un  yeni  layihəsi  üzərində  işi  başa 

çatdırdı  və  baxılmaq  üçün  Nazirlər  Şurasına  təqdim  etdi.  Yeni  qanun  layihəsi  Gürcüstan  sosialdemokrat  höku mətinin  

Azərbaycan sosial-de mokratları tərəfindən bəyənilən aqrar qanunu əsasında hazırlan mışdı.  Bu  layihə  kənd yerlə rində olan  

xüsusi sahibkarların-hüquqi şəxslərin bütün torpaqlarının, o cü mlədən  monastır, vəqf,  məscid və kilsə torpaqlarının, habelə 

şəhər ərazisinin şəhər mülkiyyətinə daxil o lmayan sahələrin in sahiblərindən alın ıb əvəzi ödənilmədən dövlət torpaq fonduna 

verilməsini  nə zərdə  tuturdu.  Mülkiyyəti  ə lindən  alınan  sahibkarların  ixt iyarında  sa xlanan  torpaq  sahəsinin  ölçüsü  həmin  

yerlərin  təsərrüfat  şəraitinə  uyğun  olaraq,  kənd  yerlərində  becərilən  bit ki  təsərrüfatla rı  üçün  7-10  desyatin,  taxılç ılıq  

təsərrüfatı üçün 15-20 desyatin, ma ldarlıq təsərrüfat ları üçün 40-50 desyatin, şəhərdə isə müvafiq o laraq 1,5-3 desyatin, 3-5 

desyatin, 10-12 desyatin müəyyən edilirdi. Sahibka rla rın mü lk və bağları da bura da xil idi. 

Parlament  ko missiyası  torpağın  sahibkarlardan  əvəzsiz  o laraq  alın masında  israr  ed irdi.  Buna  görə  də  nazirliyin  

hazırlad ığı  layihənin Parlamentə təqdim o lun ması ləngidilird i. Ölkədə vəziyyət gərginləş məkdə davam edirdi. Hö ku mət isə 

hələ də aqrar qanun layihəsinin  mü za kirəsinə başla ma mışdı.  Bunun əsas səbəbi təkcə partiyala r a rasındakı  ixt ila fla, ya xud 

ölkənin ağır iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı deyild i. Aqrar məsələnin  özü  mahiyyətcə ço x mürəkkəb, həlli çətin  olan problem id i. 

Bu  məsələdə  hakim  "Müsavat"  partiyasının  özünün  də  aydın  proqramı  yo x  idi.  Hə lə  "Müsavat"  partiyasının  2-ci 

qurultayında  (1919,dekabr)  partiyanın  rəhbərliy i  hə min  məsələ  ilə   bağlı  kəskin  tənqid  edild iyi  va xt  Məhəmməd  Əmin  

Rəsulzadə  göstərmişdi  ki,  bu  məsələdə  tələskənlik,  e ləcə  də  onu  həddən  ziyadə  uzat maq  eyni  dərəcədə  mənfi  nəticə lərə  

gətirib  ç ıxa ra  b ilə r.  Part iya  qurultayı  aqra r  məsələyə  təkrar  ba xa raq,  onun  aqrar  siyas ət  komissiyasında  hazırlan mış 

layihəsinin  Parla mentdə  müza kirəyə  ç ıxa rılması  haqqında  qətnamə   qəbul  etsə  də,  bu  qərar  xeyli  va xt  icra   o lunmad ı. 

"Müsavat" fraksiyası yalnız  1920  il  fevralın  16-da partiyanın  aqrar  məsələ barədə qurultayda bəyənilmiş qanun layihəsini 

Parlamentin növbəti 123-cü iclasında müzakirəyə təqdim etdi. 

"Müsavat" fraksiyasının təqdim etdiyi qanun layihəsi də  xüsusi sahibkar torpaqlarının əvəzsiz olaraq alın ıb dövlət 

torpaq fonduna verilməsini nə zərdə tuturdu. Lakin bu layihədə kənd yerlə rində sahibkarların mü lkiyyətində, bağ və həyətlər 

də daxil olmaqla, 25-75 desyatin torpaq saxlanılması, şəhər yerlərində isə bu sahənin becərilən bitkilərin  

129 

 

xüsusiyyətindən  və  eləcə  də  əhalinin  torpağa  olan  ehtiyacından  asılı  olaraq,  5  desyatindən  7,5  desyatinədək  məhdud-

laşdırılması nəzərdə tutulurdu. 

Parla ment sonuncu qanun layihəsinə baxıb, müza kirəyə təqdim et mə k üçün aqrar ko missiyaya 10 gün möhlət verdi. 

Lakin aqrar ko missiya Höku mət böhranları ilə əlaqədar olaraq, öz fəaliyyətini, demək olar  ki, dayandırmışdı. Buna görə də 

həmin  ko missiyanın  s ədri  Sə məd  ağa  Ağamalıoğlu  təklif  etdi  ki,  ko missiyanın  işini  bərpa  etmə k  üçün  onun  tərkibi 

sosialistlərdən  ibarət  yeni  ü zvlə r  cəlb  o lunmaq la  dəyişdirilib  möhkə mləndirilsin.  La kin  Parla ment  onun  təklifini  qəbul 

etmədi.  Aqrar  ko missiya  "Müsavat"  fra ksiyasının  hazırladığ ı  qanun  layihəsini  mü zakirə  etdiyi  birinci  iş  günündə 

"müsavat"çı  Rüstəmbəyov  komissiyanın  sədr  müavini  seçild i.  Bu  addım  ko missiyada  "müsavat‖çıların  mövqeyini 

gücləndirdi.  Səməd   ağa  Ağamalıoğlu  siyasi  qüvvələrin  ko missiyadakı  tarazlığın ı  pozmağa  və  nazirliyin  layihəsini  təkrar 

mü zakirəyə qaytarmağa cəhd göstərdi. Lakin təklifi uğur qazan madı və "Müsavat"ın layihəsi əsas kimi saxlanıld ı.  Bununla 

belə, aqrar  ko missiya Parla mentin ona verdiy i tapşırıqları yerinə yetirə bilməd i. Aqrar qanun layihələrindən heç biri qanun 

statusu  almadı.  Aqrar  islahatın  keçirilməsi  mü mkün  olmadı.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  varlığı  üçün  ən  vacib 

məsələ lərdən biri hə ll olun madı. Bundan istifadə edən sosialistlər  fra ksiyası və AK(b)P əhali  içərisində narazılığ ı art ırmaq  

üçün öz pozuculuq fəaliyyətlərini daha da genişləndirdilər və Aprel isğalı (1920) ərəfəsində Azərbaycan Cü mhuriyyətinin  

devrilməsi üçün əlverişli zə min yarada bildilə r. 

 

Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə

:

 c. 5, B., 2001; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), 

1-2,  B.,  1998;  Paşayev  A.,  Açılmamış  səhifələrin  izi  ilə,  B.,  2001;  Aзepбaйджанская  Демократическая    Pecnублика  (  (1918-1920). 

Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.