VƏLİyev dünyamali əMİr oğlu azərbaycanin qlobal иqtиsadиyyata иnteqrasиyasi

9. 2. Azərbaycanda maliyyə bazarının durumu və inkişaf perspektivləri.
Maliyyə bazarının ümumi inkişaf təmayülləri. Məlum olduğu kimi maliyyə bazarı (borc kapital bazası)-kapitala olan tələb və təklif əsasında borc verənlərlə borc alanlar arasında vasitəçilərin köməyi ilə kapitalın yenidən bölüşdürülməsi mexanizmidir. Praktikada pul vəsaitlərinin mülkiyətçilərdən borc alanlara və əksi­nə istiqamətləndirən maliyyə-kredit institutlarının məcmusudur. Maliyyə bazarının əsas funksiyası istifadəsiz olan pul ehtiyatlarının borc kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir.

Maliyyə bazarı olduqca geniş anlayışdır. Ona görə ki, o təkcə milli iqtisadiyyatın maliiyə tərəflərini deyil həmçinin kredit münasibətlərinin müxtəlif formalarını əhatə edir. Maliyyə bazarını iki yerə bölmək olar: birincisi bank kreditləri bazarı, ikincisi qiymətli kağızlar bazarı.

Bank kreditləri bazarı kredit idarələri tərəfindən verilən ödənişli və qaytarı­lan ssudalar üzrə meydana çıxan münasibətləri əhatə edir. Bu ssudalar xüsusi sənədlərin tərtibindən asılı olmayaraq sərbəst sürətdə satıla, alına və ödənilə bilər. Bank kreditlərinin hərəkəti və ümumiyyətlə kredit bazarı iqtisadi inkişaf nəticə­sin­də xeyli genişlənmiş və maliyyə bazarından qoparaq müstəqil fəaliyyət sahəsinə çevrilmişdir.

Kredit bazarı özü əsasən iki mərhələdən ibarətdir; topdansatış kredit bazarı və pərakəndə satış bazarı. Topdansatış kredit bazarı kreditin banklararası faiz normasını müəyyən edir və adətən banklararası birjalarda onlara bankların xüsusi qiymətli kağızları və bir neçə başqa alətlər aiddir.

Qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə sövdələşmələr zəncirində biri həmişə ilkin olur ki, bu da bazara fond qiymətlərinin daxil olmasını təmin edir. Yerdə qalan bütün sövdələşmələr törəmə və ya ikili xarakter daşıyır. Ona görə ki, onlar başqa subyektlər tərəfindən artıq bazara daxil olmuş alətlərin yenidən satışı ilə əlaqədardır. Qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi (bölüşdürülməsi) və onların son dövriyyəsi üsullarındakı fərqin mövcudluğunu nəzərə alaraq qiymətli kağızlar bazarını ilkin və törəmə bazarlara bölürlər. Sərbəst pul vəsaitlərinin cəlb edilməsi dövrlərinin uzunluğuna diqqət yetirsək, onda qiymətli kağızlar bazarının tərkibində pul və kapital bazarlarının ayrıldığını görərik. Pul bazarına müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin ancaq kiçik dövrlər üçün (əsasən 1 ilə qədər ) cəlb etmək olar. Kapital bazarında isə pul ehti­yat­ları uzun müddətə ( 1ildən çox ) cəlb edilir. Kapital bazarında həmçinin ortamüddət­li və uzunmüddətli qiymətli kağızlar dövr etdirilir. Ortalıq münasibətlərini əks etdirən qiymətli kağızlar adətən qeyri-müəyyən vaxt üçün buraxılır.

Bazar iqtisadiyyatının ən mürəkkəb elementlərindən biri olan maliyyə bazarının yaradılmasına Azərbaycan dövlət müstəqilliyi əldə edildikdən sonra başlanılmışdır. Maliyyə bazarının hüquqi bazasının formalaşdırılmasına yönəldilmiş ilk hüquqi akt 24. XI. 1992-ci ildə qəbul edilmişdir. Həmin tarixdə qəbul edilən Qiymətli kağızlar və fond birjaları haqqında qanun ölkə iqtisadiyyatının səmərəli inkişafına kömək göstərmək məqsədi ilə qiymətli kağızların buraxılışı və tədavülünün vahid qaydalarını müəyyən edir və qiymətli kağız bazarı iştirakçıların fəaliyyətini tənzimləyir. Lakin ölkəmizdə maliyyə bazarı real olaraq 1995-ci ildən formalaşmağa başlamışdır.

Ölkədə həyata keçirilən genişmiqyaslı liberallaşdırma tədbirləri nəticəsində bank sferasında da özəl sahibkarlıq sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Belə ki, 2007-cı ildə kreditlərin artıq 54, 7%-i özəl bankların kanalları ilə verilmişdir. Kredit mexanizmində qeyri-kredit təşkilatlarının rolu da ciddi sürətdə azalır. Belə ki, 2000-ci ildə kredit qoyuluşlarının 18, 7%-i bu təşkilatlarla həyata keçirildiyi halda, 2007-cı ildə bu nisbət 2, 7%-ə enmişdir.

Azərbaycanda kredit bazarının digər mühüm xüsusiyyəti kredit qoyu­luşlarının tərkibində qısamüddətli kreditlərinin xüsusi çəkisinin yüksək olmasıdır. Belə ki, 1998-ci ildə banklar tərəfindən iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının tərkibində qısamüddətli kreditlərin xüsusi çəkisi 97%-ə bərabər idi. Lakin bank sektorunda canlanma bu sahədə də ciddi irəliləyişlərə səbəb olmuşdur. Belə ki, qısamüddətli kreditlərin payı 2001-ci ildə 72, 5%-ə, 2006-cı ildə 48, 3%-ə, 2007-ci ildə isə 35%-ə enmişdir. Bu nisbətən az bir müddət ərzində milli kredit bazarında ciddi irəliləyişlər olduğunu göstərir. (bax. cədvəl 9. 1)

Cədvəl 9. 1

Kredit təşkilatlarının müddətlər üzrə kredit qoyuluşları (Mln.man.)

II	Cəmi Kreditlər	Milli valyutada kreditlər			Xarci valyutada kreditlər
		Cəmi	Qısamüddətli	Uzunmüddətli	Cəmi kre- ditlər	Qısamüddətli	Uzunmüddətli
2001	486,2	176,8	167,2	9,6	309,4	186,7	122,7
2002	520,2	173,4	540,0	19,4	346,8	220,8	126,0
2003	670,3	227,2	187,6	39,6	443,1	299,4	143,7
2004	989,6	357,5	285,8	71,7	632,1	415,1	217,0
2005	1441,0	542,9	353,1	189,8	898,0	560,1	337,9
2006	2362,7	1170,5	597,4	573,1	1192,2	544,6	647,6
2007	4681,8	2513,7	1066,4	1447,3	2168,1	583,1	1615,8

Əmanət bazasının artımı banklar tərəfindən iqtisadiyyata kredit qoyu­luşlarının artmasının əsas amillərindən olmuşdur.

1995-ci ildən etibarən uçot dərəcəsinin çevikliyi və banklara satılan mərkəzləşmiş kredit resursları həcminin məhdudlaşdırılması banklar tərəfindən verilən kreditlərin həcminə təsir göstərmişdir. Azərbaycanda iqtisadiyyata kredit qoyuluşları 1993-cü illə müqayisədə 1994-cü ildə 7, 5 dəfə, 1995-ci ildə 2, 3 dəfə, 1996-cı ildə 1, 3 dəfə, 1997-ci ildə 6, 7%, 1998-ci ildə isə 9, 8% artmışdır. Bu artan 2000-2007-cı illərdə isə 10 dəfə olmuşdur.

Əgər 1998-ci ilin yanvar ayında Azərbaycanda milli valyuta ilə qısamüddətli kreditlərə görə orta faiz dərəcəsi 25, 3% olmuşdursa, dekabr ayında bu göstərici 20, 3%-ə düşmüşdür. Bu dövr ərzində milli valyuta ilə uzunmüddətli kreditə görə orta faiz dərəcəsi 20%-dən 19, 8%-ə enmişdir.

Sonraki illərdə iqtisadi konyukturun vəziyyətindən asılı olaraq faiz dərə­cələrinin bazar şərtlərinə uyğunlaşdırılması siyasəti aparılmışdır. (bax. cədvəl 9. 2 )

2007-ci ildən inflyasiya təzyiqinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq faiz dəhlizi prinsipinə keçilmişdir.

1. IV. 2007-ci ildən sonra uçot dərəcəsi 9, 7 faizdən 12 faizə, iyunun 1-dən isə 13 faizə qaldırılmışdır.

Kredit bazarında investisiya alətlərini genişləndirmək və kommersiya bankları tərəfindən likvidliyin səmərəli idarə olunmasına əlverişli şəraitin yaradılması məqsədilə Milli Bank Banklararası Kredit Bazarında overnayt və lombard kredit mexanizmlərinin tətbiqinə başlamışdır.

Cədvəl. 9. 2

Depozit və kreditlər üzrə orta faiz dərəcələri*

	Depozit və əmanətlər üzrə	Verilmiş kreditlər üzrə	Banklararası kreditlər üzrə
01.01.2003 manatla	8, 28	15, 59	-
Xarici valyuta ilə	9, 34	12, 79	-
01. 01. 04 manatla	6, 50	14, 91	18, 62
Xarici valyuta ilə	10, 08	18, 43	16, 92
01. 01. 05 manatla	6, 93	15, 55	12, 15
Xarici valyuta ilə	9, 43	18, 96	12, 24
01. 01. 06 manatla	8, 92	15, 14	16, 43
Xarici valyuta ilə	10, 19	17, 11	10, 73
01. 01. 07 manatla	10, 39	11, 41	17, 23
Xarici valyuta ilə	11, 58	14, 90	13, 56

*Milli Bankın Statisik Bülleteni, 2007, N4, 30-31

Mustəqil Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar bazarının ya­ran­ması yeni iqtisadi tariximizdə ən mühüm hadisələrdən biridir. Bu bazarın möv­cudluğu hər ölkənin iqtisadi tərəqqi amillərindən, Azərbaycanı dünya iqtisadi sisteminə yaxınlaşdıran vacib maliyyə infrastrukturlarından biridir. 1996-cı ildən başlayaraq Azərbaycan Respubilkasında görülmüş tədbirlər nəticəsində qiymətli kağızlar bazarı mexanizmini işə salmağa və dövlət istiqraz vərəqlərinin müttəşkil bazarının yaradılmasına imkan verən lazımi infrastruktur yaradılmışdır. 1999-cu ilin dekabı­rında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin yaranması bu sahədə dövlət siyasətinin vahid mərkəzdən həyata keçirilməsini təmin etmişdir. Həmin Fərman ölkəmizdə sivil qiymətli kağız­lar bazarının formalaşmasının başlanğıcı olmuşdur. Bu sənədə müvafiq olaraq, qiymətli kağızlar bazarının formalaşdırılması, tənzimlənməsi, bu sahədə dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi və nəzarət Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinə həvalə edilmiş, Komitənin Əsasnaməsi təsdiq edilmişdir. 8 noyabr 1999-cu il tarixli Fərman isə ölkədə sivil qiymətli kağızlar bazarı infrastrukturunun yaranması, 12 fəaliyyət növünü tənzimləmə və stimullaşdırılmaq, korporativ kağızlar bazarını genişlən­dirmək və investisiya axınını gücləndirmək məqsədilə onların dövlət tərəfindən nizamlanması yolunda yeni prioritetli addımlardan biri olmuşdur. Qısa tarixi dövr ərzində ölkəmizdə ilk fond birjası yaradılmış, Bakı Fond Birjasına daxil olmuş səhmdarlar ölkəmizin iqtisadi inkişafına öz önəmli paylarını qoymağa başlamışlar. Birjada şəffaf listinq proseduru nəzərdə tutulub. Buna görə qiymətli kağızların həm sahibləri, həm də alıcıları üçün bərabər imkanlar yaradılıb ki, onlar birja fəaliyətinin beynalxalq normalara uyğun olaraq öz hüquqlarından istifadə etsinlər. Artıq xarici ölkələrin birjaları Bakı Fond Birjasına maraq göstərirlər və onun işində iştirak edirlər. Ölkədə gedən iqtisadi islahatlar, strateji özəlləşdirmənin aparılması qiymətli ka­ğızlar bazarının inkişafına təkan verib. Hazırda dövriyyədə dövlət qısamüddətli istiqrazları, özəlləşdirmə payları və opsionlar, səhmdar cəmiyyətlərin səhmləri, kre­dit təşkilatlarının depozit sertifikatları, veksellər və vauçerlər vardır. Qiymətli kağızların infrastrukturunun əsasını təşkil edən peşakar iştirakçılar-broker, diler təş­kilatları, fond birjası, depozitarya, reyestrsaxlayıcılar fəaliyət göstərirlər. Qiymətli kağızlar bazarında institusional qurumlardan ən dinamik inkişaf edəni məhz depozitariyadır. Bu günə cəmi iki təşkilat həmin fəaliyət növu üzrə lisenziyaya malikdir. QKDK tərəfindən təsis olunmuş Milli De­pozit Mərkəzi indiyədək qiy­mətli kağızların saxlanması və reyestrinin aparılmasına dair 632 müqavilə bağ­la­yıb, 9 ay ərzində 10, 792 mln. ədəd səhmlər özgənin­kiləşdirilib. Proses yavaş-ya­vaş güclənməkdədir.

Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar bazarını dörd sahəyə bölmək olar:

· dövlət qiymətli kağızlar bazarı-dövlət qısamüddətli istiqrazları;

· borc öhdəlikləri və veksellər bazarı;

· dövlət özəlləşdirmə payları(çeklər) və opsionlar korporativ qiymətli kağızlar bazarı.

Dövlət qısamüddətli istiqrazları Bakı Fond Birjası tərəfindən yerləşdirilir.

Birjanın ticarət sistemi 2000-ci ildən işləməyə başlayıb və az müddət ərzində sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. (bax cədvəl 9. 3. )

Cədvəl 9. 3 məlumatlarından göründüyü kimi dövlət qiymətli kağızlar bazarında ölkəmizdə iqtisadi potensial gücləndikcə canlanma özünü göstərir.

Cədvəl 9. 3.

Dövlət qısamüddətli istiqrazları*

Hərracın tarixi	Tədavül müddəti (gün)	Nominal üzrə (mln. manat)			Gəlirlilik (%)			Hərracda iştirakçı-ların sayı
		Emissiya həcmi	Təqdim olunmuş sifariş həcmi	Yerləşdirilmiş həcm	min	maks.	Orta ölçülmüş
04. 09. 2006	92	5, 00	9, 06	6, 0	11, 93	12, 99	11, 98	5
11. 09. 2006	92	6, 00	2, 25	1, 6	11, 89	11, 98	11, 89	6
18. 09. 2006	182	4, 00	2, 59	2, 6	12, 37	13, 01	12, 37	4
26. 09. 2006	364	2, 00	0, 34	0, 3	12, 49	12, 49	12, 49	2
02. 10. 2006	94	4, 00	2, 81	2, 8	12, 42	13, 00	12, 42	4
10. 10. 2006	91	2, 00	0, 15	0, 2	13, 00	13, 00	13, 00	2
16. 10. 2006	92	5, 00	3, 66	2, 8	12, 27	12, 99	12, 27	5
26. 10. 2006	180	4, 00	4, 06	3, 5	12, 99	12, 99	12, 99	4
31. 10. 2006	364	2, 00	2, 27	2, 3	12, 91	12, 99	12, 91	2
06. 11. 2006	92	5, 00	7, 15	6, 0	9, 96	9, 96	9, 96	5
14. 11. 2006	91	6, 00	9, 70	6, 0	9, 48	9, 48	9, 48	6
21. 11. 2006	175	4, 00	8, 98	5, 0	9, 58	9, 69	9, 58	4
28. 11. 2006	364	5, 00	5, 71	2, 6	9, 60	10, 00	9, 60	5
05. 12. 2006	91	4, 00	5, 69	5, 7	9, 91	10, 50	10, 03	4
12. 12. 2006	91	2, 00	6, 00	6, 0	10, 83	11, 00	10, 92	2
19. 12. 2006	182	3, 00	0, 16	0, 1	11, 00	11, 00	11, 00	3
22. 12. 2006	91	1, 00	1, 20	1, 2	99, 1	9, 91	9, 91	1
25. 12. 2006	91	2, 00	0, 39	0, 4	10, 28	11, 89	11, 64	2
28. 12. 2006	96	2, 00	3, 37	3, 4	10, 91	11, 60	11, 40	2
29. 12. 2006	97	3, 00	9, 00	4, 0	11, 56	11, 60	11, 56	3
08. 01. 2007	92	5, 00	3, 60	1, 2	10, 01	10, 01	10, 01	4
06. 02. 2007	91	7, 00	6, 93	7, 0	10, 03	10, 03	10, 03	3
13. 02. 2007	93	7, 00	8, 09	7, 0	9, 90	10, 02	9, 94	3
20. 02. 2007	182	2, 00	1, 81	1, 8	10, 00	10, 02	10, 02	2
06. 03. 2007	91	6, 00	7, 03	6, 0	9, 91	9, 99	9, 95	5
13. 03. 2007	182	7, 00	0, 66	0, 7	9, 96	9, 96	9, 96	3
19. 03. 2007	98	4, 00	2, 50	2, 5	10, 02	10, 49	10, 41	3
03. 04. 2007	91	4, 00	3, 45	3, 45	9, 90	10, 50	10, 28	2
10. 04. 2007	182	2, 00	2, 38	2, 00	10, 20	10, 98	10, 60	4
17. 04. 2007	91	3, 00	3, 18	3, 00	10, 83	10, 88	10, 83	4
24. 04. 2007	364	4, 00	0, 01	0, 01	11, 01	11, 01	11, 01	1
11. 12. 2007	364	12, 0	7, 5	7, 0	10, 49	10, 49	10, 49	2

*Milli Bankın statistik bülleteni. 2007, N4. 5 s. 33, 2008, 11. s. 32

Cədvəl 9. 4.