VƏLİyev dünyamali əMİr oğlu azərbaycanin qlobal иqtиsadиyyata иnteqrasиyasi

Cari və uzunmüddətli struktur valyuta siyasəti möv­cuddur.

Cari valyuta siyasəti cari valyuta konyukturasının, val­yuta bazarı fəaliyyətinin gündəlik, operativ şəkildə tənzimlən­məsidir. Belə tənzimlənmənin məqsədi tədiyə balansı müvazinə­tinin dəstəklənməsi, milli və dünya valyuta sistemin fəaliyyət mexanizminin nizamlanmasıdır. Cari valyuta siyasəti maliyyə nazir­likləri, mərkəzi banklar, valyuta nəzarəti orqanları tərə­findən həyata keçirilir. Bu siyasət milli pul və valyuta sistemi elementlərinə təsir göstərir. Uzunmüddətli valyuta siyasəti bey­nəlxalq valyuta mexanizmində özünü göstərən uzunmüddətli bir­likləri, məsələn, Avropa Birliyi daxilində valyuta tənzim­lən­məsidir.

Valyuta siyasətinin əsasını rəsmən qəbul edilmiş nəzəri dok­trinalar təşkil edir. Valyuta siyasəti hüquqi cəhətdən valyuta qanunvericiliyinə, yəni ölkədə və onun sərhədləri xaricində val­yuta dəyərləri ilə əməliyyatlar aparılması qaydalarını tənzimləyən hüquqi normalar toplusu, habelə valyuta normaları üzrə döv­lətlər arasında ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələrlə rəsmiləşdirilir. Müasir valyuta sazişlərinin tarixi sələfi Latın sikkə ittifaqı (1865-1926-cı illər) olmuşdur. Məqsədi-üzv ölkələrdə vahid pul vahidi müəyyən edilməsi idi. Sonra, 1922-ci ildə çağırılmış Qenuez kon­fransı qızıl-valyuta standartı yaradılmasını rəsmiləşdirdi. 1944-cü il Bretton-Vuds konfransı və sazişi müvafiq valyuta sisteminin əsasını qoydu. Yamayka valyuta sazişi BVF-in nizamnaməsində dəyişiklik etdi və müasir dünya valyuta sistemini yaratdı. Re­gional qruplaşmalar çərçivəsində də valyuta sazişləri bağlanır.

Valyuta siyasətinin həyata keçirilməsi vasitələrindən biri dövlət tərəfindən beynəlxalq hesab­laş­ma­ların və valyuta əməliyyatlarının aparılması qaydalarının reqla­ment­ləşdirilməsidir. Valyuta tənzimlənməsi milli, dövlətlərarası və regional səviyyədə həyata keçirilir. Birbaşa valyuta tənzim­lənməsi qanunvericilik aktları vasitəsilə dolayı valyuta tənzim­lənməsi isə bazarın iqtisadi agentlərinin davranışına iqtisadi, o cümlədən maliyyə-kredit üsulları ilə təsir göstərmək yolu ilə hə­yata keçirilir.

Valyuta siyasətinin aşağıdakı əsas formaları mövcuddur: dis­kont, məzənnə siyasəti və onun növləri olan: valyuta inter­ven­siyası, valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası, valyuta məhdud­laşdırmaları, valyuta dönərliliyi dərəcəsinin tənzimlənməsi, val­yuta məzənnəsi rejimi, devalvasiya, revalvasiya.

Diskont siyasəti - Mərkəzi bankların iqtisadiyyatın tənzim­lənməsinə yönəldilmiş pul-kredit siyasətinin formalarından biri­dir. Ölkədə kredit həcminə, inflyasiya səviyyəsinə, tədiyə balansı vəziyyətinə, valyuta məzənnəsinə və bütün bunların nəticəsində isə iqtisadiyyata təsir göstərmək məqsədilə uçot dərəcələrinin rəsmi aşağı salınması və ya yüksəldilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Faiz dərəcə­lərinin rəsmi yüksəldilməsi pul kütləsi və kredit həc­minin məhdudlaşdırılması, tədiyə balansının yaxşılaşdırılması üçün xarici kapitalın ölkəyə axınının stimullaşdırılması, valyuta ehtiyatlarının qorunması və valyuta məzənnəsinin dəstəklənməsi məqsədini güdür.

Faizlərin aşağı salınması - (ucuz pul) siyasəti kredit eks­pansiyasını təşkil edir və kapitalın ölkədən getməsinə səbəb olur.

Müasir mərhələdə diskont siyasətinin səmərəliliyi azal­mışdır. Bu hər şeydən əvvəl daxili və xarici məqsədlər arasında olan ziddiyyətlərlə əlaqədardır. Əgər faiz dərəcələri konyukturanı canlandırmaq üçün aşağı salınırsa, bu kapitalın xaricə axmasına səbəb olur, ödəniş balansına mənfi təsir göstərir. Faiz dərə­cələrinin tədiyə balansının yaxşılaşdırılması məqsədilə yüksəl­dilməsi isə iqtisadiyyat dur­ğunluq vəziyyətində olarsa, ona mənfi təsir edir. Diskont siyasətinin nəticə verməsi ölkəyə xarici kapi­talın cəlb edilməsindən asılıdır. Lakin qeyri-sabitlik şəraitində faiz dərəcələri heç də həmişə kapital hərəkətini müəyyən etmir. Aparıcı dövlətlərin diskont siyasəti bəzən rəqib dövlətlərin vəziy­yətinə mənfi təsir edir, çünki sonuncular milli mənafeyə uyğun olub-olmamasından asılı olmayaraq, birincilərin yeritdiyi siyasətə uyğunlaşmağa məcbur olurlar. Faiz dərəcələri (müharibələri) bu baza əsasında yaranır.

Məzənnə siyasəti - dövlət orqanları tərəfindən valyuta baza­rına müdaxilə etməklə valyutanın alınıb-satılması yolu ilə milli valyutanın məzənnəsinə təsir etmə üsuludur.

Milli valyutanın məzənnəsinin yüksəldilməsi məqsədilə mər­kəzi banklar xarici valyutanı satır, aşağı salmaq məqsədilə isə milli valyutanı satın alır. Məzənnə siyasəti başlıca olaraq göstərilən valyuta müdaxiləsi şəklində, yəni milli valyuta məzənnəsini tən­zim­ləmək üçün xarici valyutanın alınıb-satılması əməliyyatları ilə həyata keçirilir. Bu əməliyyatın əsas fərqləndirici cəhəti tətbiq edildiyi qısa müddət ərzində iri miqyaslı olmasıdır. Valyuta müdaxiləsi rəsmi qızıl-valyuta ehtiyatları, yaxud da mərkəzi bankların milli valyutada banklararası (svop) razılaşmaları üzrə qısamüddətli qarşılıqlı kreditləri hesabına həyata keçirilir.

Valyuta müdaxiləsi siyasəti hələ XIX əsrdə tətbiq edilməyə başlanmışdır. Qızıl monometalizm ləğv edildikdən sonra bu əməliyyatlar genişləndi. 1929-1933-cü illərdə (böyük depressiya) dövründə mərkəzi banklar valyuta dempinqinə təsir göstərmək üçün öz valyutalarının məzənnələrini aşağı salmaq məqsədilə intervensiyasını tətbiq edirdilər.

Bretton-Vuds valyuta sistemi dövründə təsdiq olunmuş valyuta məzənnəsini dəstəkləmək üçün mütəmadi olaraq valyuta müdaxiləsi tətbiq edilirdi. Üzən valyuta məzənnəsi sisteminə keçilməsi ilə valyuta müdaxiləsi kəskin məzənnə dəyişmə­lərinin qarşısının alınmasına yönəldilir.

70-ci illərin ortalarından bir sıra ölkələrin mərkəzi bankları tərəfindən kollektiv valyuta müdaxiləsi həyata keçirilir. 1974-cü ilin may ayında ABŞ, AFR, İsveçrə (sonra Fransa da birləşdi) tərəfindən kollektiv valyuta intervensiyası haqqında Bazelsk sazişi bağlandı. Rambuye müşavirəsində (1975-ci il) altı ölkə başçıları birgə valyuta siyasəti və qarşılıqlı dəstəkləmə haqqında razılığa gəldilər. 1975-ci ilin dekabrından isə (on ölkə qrupu) (svop) razılaşması əsasında birgə valyuta müdaxiləsini tətbiq edirlər.

1985-ci ildən etibarən isə beş inkişaf etmiş sənaye ölkəsi aparıcı valyutaların məzənnələrini tənzimləmək məqsədilə dövri olaraq birgə valyuta müdaxiləsini həyata keçirirlər. Məzənnə siyasəti valyuta məzənnəsinə böyük təsir göstərir, lakin müvəqqəti və məhdud miqyasdadır. Valyuta müdaxiləsinə çəkilən külli miqdarda məsrəflər, əgər məzənnə formalaşdıran bazar amilləri dövlət tən­zimlənməsindən güclüdürsə sabitliyi heç də həmişə təmin etmir.

Valyuta siyasətinin mühüm formalarından biri valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyasının təmin olunmasıdır. Valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası - valyuta ehtiyatlarının tərkibinə beynəlxalq hesablaşmaları təmin etmək, valyuta müdaxiləsini aparmaq və valyuta itkilərinin qarşısını almaq məqsədilə müxtəlif valyutaların daxil edilməsi yolu ilə valyuta ehtiyatlarının struk­turunu tənzimləmək sahəsində dövlətlərin, bankların, transmilli şirkətlərin yeritdiyi siyasətdir. Bu siyasət adətən qeyri-sabit val­yutaların satılması və sabit valyutaların, habelə beynəlxalq hesablaşmaların aparılması üçün lazım olan valyutaların alınması yolu ilə həyata keçirilir. Valyuta pariteti və valyuta məzənnəsi rejimi də milli və dövlətlərarası tənzimləmə obyektidir. Bretton-Vuds və Yamayka valyuta sistemlə­rində valyuta pariteti və val­yuta məzənnəsi rejimləri əvvəlki fəsillərdən məlumdur. Burada əvvəlcə valyuta məzənnəsi rejimi seçilərkən əsas götürülən meyar­ların nəzərdən keçirilməsini lazım bilirik.

Yamayka sazişi çərçivəsində valyuta məzənnəsi rejimi seçi­lərkən ölkə İki alternativdən birini seçir.

1. Öz valyutasının sərbəst dəyişməsi, yaxud da 2. onun hər hansı bir valyutaya (bağlanması) haqqında qərar qəbul edir. Hər iki alternativin də öz növbə­sində bir neçə alternativi mövcuddur. Məsələn, ölkə üzən valyuta sisteminə üstünlük ve­rərsə aşağıdakı üç variantdan birini seçməlidir. 1) valyuta məzənnəsini müstəqil dalğalandırır, 2) öz valyutalarını digər öl­kələrin valyutaları ilə birlikdə dalğalandırır, və ya 3) valyuta məzənnəsini nisbi inflyasiya dərəcələri əsasında müəyyən edilmiş formullar ilə tənzimləyir. Ölkə öz valyutasını (bağlamaq) siya­sətini qəbul edirsə onu hər hansı tək bir valyutaya, yaxud bir neçə valyutadan ibarət valyuta səbətinə, ya da qızıla (bu variant keçmişdə mövcud idi) bağlanması kimi alternativlərdən birini seçməlidir.

BVF-in üzvlərinin bir çoxunun öz valyutalarını bu və ya digər valyutalara (bağlamasına) baxmayaraq əsas sənaye ölkələri­nin valyutaları 1973-cü ildən bu yana Nəzarətli üzən valyuta mə­zənnəsi sistemi (VMS) əsasında fəaliyyət göstərirlər.

VMS seçilərkən əsas götürülən meyarlar.

1. Ölkə iqtisadiyyatının xarici açıqlıq dərəcəsi. VMS-i seçi­lərkən bu amil çox mühüm rol oynayır. Xarici açıqlıq dərəcəsi bir qayda olaraq ixracatın məcmu milli məhsula nisbəti ilə müəyyən edilir. Nisbətən qapalı hesab edilən xırda ticarətçi ölkələr adətən üzən valyuta məzənnəsi sisteminə, xarici çox açıq olan böyük ticarətçi ölkələr adətən sabit məzənnəyə üstünlük verirlər. Çünki sabit məzənnə sistemində xarici ticarət kəsirinin aradan qaldırılması məcmu tələbdə ziddiyyətli tənzimlənmələri şərtləndirə bilər. Məlumdur ki, müvazinət yaradan tənzimləmə dərəcəsi ölkənin idxalat həcmi ilə tərs mütənasibdir.

Az idxalatı olan nisbətən qapalı ölkələr ticarət balansı kəsirini aradan qaldırmaq üçün ölkə daxilində məcmu tələbi ciddi tənzimləmək məcburiyyəti qarşısındadır.

Əlbəttə yüksək idxal həcminə malik olan «açıq» ölkələrdə belə məcburiyyət yoxdur. ABŞ kimi xarici ticarət bölməsi nis­bətən «kiçik» olan ölkələr sabit valyuta məzənnə sistemini seçmirlər. Çünki bu halda xarici ticarət kəsirini ləğv etmək üçün böyük miqyasda ölkə daxili tənzimləmələr aparılmalıdır.

1. Ölkənin ixracat mallarının çox və ya az çeşidli olması VMS-nin seçilməsinə təsir edən mühüm amillərdəndir. Adətən ixracat malları çox çeşidli olan ölkələr üzən məzən­nə sistemini seçirlər. Çünki ixrac mallarının növ­lərinin çox olması ölkənin hər hansı bir mal ixracından asılılığını azaldır. Bu malların qiymətləri və miqdarının artıb azalması bir-birini qarşılıqlı olaraq neytrallaşdırır və valyuta məzənnəsində baş verə biləcək dalğalanmalarla əlaqədar itkilərin də qarşısını ala bilər. Bunun əksinə, ixracatı məhdud saylı maldan ibarət olan ölkələr ixracat gəlirlərinin iqtisadiyyata mənfi təsirini azaltmaq məqsədilə sabit val­yuta məzənnəsi sisteminə üstünlük verirlər.

2. Digər amillər. Ölkələr arasında qısamüddətli kapital hərə­kətlərinin rolu sabit və ya üzən məzənnə sistemlərinin seçilməsinə təsir edən amillərdəndir. Kapital hərəkəti nis­bətən çox olan ölkələrdə sabit məzənnələri müdafiə etmək üçün dövlət müdaxiləsini həyata keçirmək çətindir. Bu­nun­la əlaqədar olaraq, məsələn, Belçika, ödəniş balan­sına mənfi təsiri aradan qaldırmaq məqsədilə kapital hə­rəkəti əməliyyatlarına üzən məzənnə, mal və xidmət əmə­liyyatları üçün isə sabit məzənnə tətbiq edir. Burada şübhəsiz ölkənin böyük ticarət partnyorları olan ölkə­lərdəki inflyasiya səviyyəsi nəzərdə tutulur. Əksinə, in­flyasiya səviyyəsi az-çox bir-birinə yaxın olan ölkələr sabit məzənnə sistemini seçirlər. İnflyasiya səviyyəsi əgər bir ölkədə partnyor ölkələrə nisbətən aşağıdırsa, bu zaman sabit məzənnə, əks halda isə üzən məzənnə siyasəti tətbiq edilir.

Ölkələr xarici ödəmələrdə müvazinəti təmin etmək üçün müxtəlif tədbirlərə əl atırlar. Sərbəst dəyişən məzənnə sistemində xarici müvazinət valyuta məzənnələrinin tələb təklif şərtlərindən asılı olaraq sərbəst dalğalanması ilə təmin edilir. Elastikliyə malik məzənnə sistemində valyuta məzənnələri sərbəst dəyişmədiyi üçün xarici müvazinət, onun hökumət qərarı ilə dəyişdirilməsi yolu ilə təmin edilir. Bu zaman hökumət xarici ödəmələrdə özünü göstərən kəsirləri ödəmək üçün əvvəlki fəsildə göstərildiyi kimi tədbirlər görməyə məcbur olur. Elastikliyə malik olan sabit mə­zənnə sistemində xarici müvazinətin təmin olunmasında yuxarıda gördüyümüz kimi ən təsirli valyuta məzənnəsinin tənzimlən­məsidir. Bu sistemdə digər tədbirlər kompleksi ilə yanaşı döv­lətlər qəbul etdikləri qərarla milli valyutanın xarici alıcılıq qabi­liyyətini aşağı salır və ya yüksəldir. Belə məzənnə tənzimlənməsi sərbəst dəyişkən məzənnə sistemində də fərqli şəkildə özünü gös­tərir. Ona görə də onların üzərində ətraflı dayanmaq lazımdır.

Devalvasiya (latınca de-aşağı salmağı və valeo-dayan­mışam mənalarını əks etdirir.) - milli pul vahidinin qiymətdən düş­məsi deməkdir və öz ifadəsinin onun məzənnəsinin xarici val­yutalara və ya beynəlxalq hesab vahidlərinə, keçmişdə isə qızıla nisbətən aşağı salınmasında tapır. Lakin bu zaman pulun qiy­mətdən düşməsi ilə onun dəyərinin direktiv şəklində aşağı salın­masını bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Məsələn, ölkə daxi­lində qiymətlərin davamlı olaraq yüksəlməsi nəticəsində hər milli valyuta vahidinə satın alınan mal və xidmətlərin miqdarı əvvəlki dövrə nisbətən azalır ki, buna da valyutanın ucuzlaşması deyirlər. Bu halda pul öz dəyərini daxili inflyasiya ilə əlaqədar itirir. Devalvasiyada isə, pulun dəyərinin qanunla aşağı salınması nəzərdə tutulur. Aşağı salınan, dəyər isə onun xarici dəyəri, alıcılıq qabiliyyətidir. Bəzi hallarda milli valyutanın həqiqi olaraq aşağı düşmüş xarici dəyərinin hökumət tərəfindən qəbul edilməsi də devalvasiya hesab edilir. Devalvasiya müəyyən mənada valyuta məzənnəsinin yüksəldilməsi deməkdir.

Devalvasiya sərbəst dəyişən valyuta məzənnəsi sistemində bazarda hər gün kortəbii olaraq özünü göstərir və milli valyuta məzənnəsinin xarici valyutaya nisbətən dəyişməsi vaxtaşırı olaraq rəsmən təsdiq edilir. Devalvasiya iki səbəblə əlaqədardır:

1. İxracatı təşviq etmək və idxalatı məhdudlaşdırmaqla xarici ticarət balansının və müvafiq olaraq tədiyə balansının kəsirlərini ləğv etmək və ya azaltmaqla;

2. Daxili qiymətlərlə xarici qiymətlər arasında yaranmış qeyri-mütənasibliyi aradan qaldırmaq zərurətləri ilə.

Devalvasiya ölkənin tədiyə balansına ciddi təsir göstərir. Bu təsir devalvasiyanı həyata keçirən ölkə ilə digər ölkələrdəki tələb və təklifin vəziyyətindən asılıdır. Devalvasiya edildiyi zaman xarici valyutalara nisbətən ixrac qiymətləri nisbətən aşağı düşür. İxrac malları qiymətinin azalması ilə əlaqədar olaraq ölkə mal­larına xarici tələb artır. Bu tələb artımı, ixrac malları qiymətlərini devalvasiyadan əvvəlki səviyyəyə doğru apardığı halda, idxal malların bahalaşdığı üçün idxal tələbi məhdudlaşır. Bu yol ilə xarici ticarət balansının müvazinəti təmin edilir.

Bununla yanaşı, devalvasiya xarici ticarət şərtlərini ölkə əleyhinə çevirə bilər. Çünki devalvasiya ümumiyyətlə ixrac malları qiymətlərini aşağı salmaqla, idxal qiymətlərini yüksəldir. Bu vəziyyət ixracatı idxalatdan daha çox olan ölkələrdə açıq şəkildə görünür. Yəni, artan ixracat dünya bazarı qiymətlərini aşağı saldığı halda, azalan idxalat eyni şəkildə qiymətləri azalda bilmir. Beləliklə, xarici ticarət şərtləri devalvasiyanı edən ölkənin əleyhinə çevrilir.

Devalvasiyanın tədiyə balansına təsirini yuxarıda gös­tərildiyi kimi müəyyən etmək üçün tələb və təklif elastikliyini nəzərə almaq lazımdır:

1. İdxal və ixrac mallarına olan tələb elastikliyi: idxal mallarının tələb elastikliyi nə qədər yüksəkdirsə, apa­rılan devalvasiya da o dərəcədə faydalıdır. Çünki bu vəziyyətdə idxal malları bahalaşdığı üçün tələb mah­dud­laşır. Bununla da idxal miqdarı azaldığı üçün tə­diyə balansı kəsirinə müsbət təsir edir.

İdxal mallarının tələb elastikliyi azdırsa valyutaya qənaət olmur. Bu halda qənaət edilən valyutanın miqdarı bütünlüklə elastiklik dərəcəsindən asılıdır.

İxrac mallarına olan tələb elastikliyi sıfırdan başlayaraq böyüdükcə valyuta itkisi azalır və elastiklik 1-ə bərabər olana qədər davam edir. Elastiklik 1 olduqda ixrac mallarına yenə də əvvəlki qədər valyuta sərf edilir. Bu vəziyyətdə devalvasiyadan qazanc və ya zərər yoxdur. Devalvasiyanın ixrac yolu ilə valyuta qazanclarını artıra bilməsi üçün mütləq ixrac mallarına olan tələb elastikliyi 1-dən böyük olmalıdır, yəni xarici tələb tam elastik olmalıdır.

2. İdxal və ixrac mallarının təklif elastikliyi 1-dən bö­yükdürsə, yəni təklif elastikdirsə, devalvasiya ilə əla­qədar qiymətlərdə dəyişiklik görünməyəcəkdir, əks halda isə azalma olacaqdır. Bazarda idxal tələbinin daralması nəticəsində əgər qiymətlər azalarsa, valyuta qazancının olması mümkün deyildir. İdxal malları qiy­mətlərinin aşağı düşməsi, devalvasiya nisbətini real olaraq aşağı salır və bununla əlaqədar olaraq müm­kün olan valyuta yığımı minimum səviyyəyə enir. Əgər idxal malları qiymətləri devalvasiya səviyyə­sindən aşağı düşərsə devalvasiyanın təsiri tamamilə aradan qalxacaqdır, yəni valyuta qazancı əldə edil­məyəcəkdir.

İxrac mallarının təklif elastikliyi, əgər sonsuzluqdan azal­mağa başlayırsa, (təklif sabit qiymətlərlə artırıla bilirsə) təklifin artırılması qiymətləri də artıracaq və bunun nəticəsində valyuta qazancı azalacaqdır. İxrac mallarının təklif elastikliyi 1-ə bərabər olduqda, devalvasiyanın əhəmiyyətli təsiri olmayacaqdır. Təklif elastikliyi 1-dən böyük olduğu halda devalvasiya valyuta qa­zancını artırır.

Devalvasiyanın tədiyə balansına əhəmiyyətli təsir göstərə bilməsi üçün Marşal-Lerner şərtlərinin yerinə yetirilməsi vacibdir.

Devalvasiyanın məqsədi tədiyə balansındakı kəsiri ləğv etməkdir. Bunun üçün daxili qiymətlərin səviyyəsinin yüksəl­mə­məsi vacibdir. Daxili qiymətlər yük­səldiyi təqdirdə ixrac malları­nın ucuzluğu aradan qalxır. Nəticədə idxal malları daxili mallara nisbətən bahalı olmaqda uzun müddət davam edə bilməz. Deval­vasi­ya­nın müvəffəqiyyəti daxili qiymətlərin səviyyəsinin sabit saxlanılmasından asılıdır.

Revalvasiya-hökumətin qərarı ilə milli valyutanın xarici məzənnəsinin yüksəlməsidir. Belə tədbir, adətən sabit məzənnə sistemində tətbiq edilir. Lakin sərbəst məzənnə sistemində dövlət öz ehtiyatlarını artırmaq üçün davamlı olaraq valyuta bazar­larından valyuta satın alır və yaxud xalis kapital axınına icazə verir və bu yolla valyutaya tələbi artırır. Bu tədbir valyuta məzənnəsi lazımi səviyyəyə yüksələnə qədər davam edir. Nəticədə tədiyə balansının müsbət qalığı artır.

Revalvasiya heç də devalvasiyanın tam əks nəticəsini vermir. Çünki tələb və təklifin qiymətlərin yüksəlməsinə gös­tər­diyi həssaslıq, qiymətlərin aşağı düşməsinə göstərdiyi həssaslıqla eyni deyildir.

Revalvasiya daxili qiymətləri yüksəldərək ixracatı azaldır, xarici malların qiymətini aşağı salaraq, idxalatı artırır. Başqa sözlə, revalvasiya ixrac malları qiymətlərini xarici valyuta ilə yüksəldir, idxal mallarının qiymətlərini milli valyuta ilə ucuz­laş­dırır. Bunun nəticəsində ölkənin tədiyə balansının müsbət qalığı azalır. Amma burada sözsüz ki, tələb və təklifin qiymət elastikliyindən çox şey asılıdır. Revalvasiya ixracat həcmini və ölkəyə kapital daxil ol­masını və müvafiq olaraq tədiyə ehtiyatları və daxili tələb sə­viyyəsini azaldır. Bu yolla ölkədə məşğuliyyət, qiymət və əmək haqqı səviyyəsi aşağı düşür. Tədiyə balansında müsbət saldoya malik ölkələrə BVF revalvasiya keçirilməsini təklif edir.

8. 4. Keçid iqtisadiyyatı şəraitində valyuta siyasətinin forma­laşması və inkişafı problemləri.
XX əsrin son onilliyinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri keçmiş sosialist blo­ku­na daxil olan ölkələrin əksə­riyyətində inzibati-amirlik sisteminə əsaslanan iq­ti­sa­di sistemin tədricən bazar iqtisadiyyatı sistemi ilə əvəz olun­mağa baş­la­ma­sıdır. Mülkiyyət münasibətlərinin dəyişməsinə əsaslanan bu proses ağır və zid­diy­yətli şəkildə keçir. Bazar münasibətlərinin formalaş­masında və inkişafında val­yuta və valyuta məzənnəsi siyasəti mühüm rol oynayır. İqtisadiyyata və xarici ti­ca­rətə dövlət müdaxiləsinin məhdudlaş­masını, İnzibati-amirlik üsullarından is­ti­fadə edilməsini tələb edən iqtisadiyyatın liberallaşdırılması prosesi sər­bəst val­yu­ta bazarının yaradılmasını, taraz valyuta məzənnə­sinin müəyyən edilməsini və milli valyutanın dönərliyinin təmin edilməsini nəzərdə tutur.

Mərkəzdən planlaşdırılan iqtisadiyyatda xarici iq­tisadi fəaliyyət üzərində döv­lət inhisarı mövcud olduğu bir şəraitdə valyuta ehtiyatlarının bölüşdürülməsi üzə­rində nəzarət də daxil olmaqla bütün idxal-ixrac əməliyyatları üzə­rində sərt val­yuta nəzarəti həyata keçirilirdi. İxracatçılar əldə etdikləri valyuta ehtiyatlarını məc­buri olaraq müəyyən edilmiş məzənnə ilə dövlətə təhvil verirdi. Bu zaman müx­tə­lif xarici iqtisadi fəaliyyət növləri üçün müxtəlif məzənnə tətbiq edilirdi ki, bu da müxtəlif ixracatçı və idxalatçı­ları qeyri-bərabər vəziyyətə salırdı. Milli valyu­ta­nın dö­nərliliyi mümkün deyildi.

Rəsmi məzənnə şişirdilmişdi və «qara bazar» qiymə­tindən bir neçə dəfə çox idi. Bütün valyuta siyasəti SSRİ-yə daxil olan respublikalarda mər­kəz­ləş­di­ril­miş qaydada həyata keçirilirdi. Müstəqil milli valyutadan məhrum olan həmin res­publikalarda müstəqil valyuta siyasətindən heç söhbət də gedə bilməzdi.

Mərkəzi hökumət tərəfindən idxalatın kəmiyyətcə məhdudlaşdırılması, idxal lisenziyalarının inzibati-amirlik üsulları ilə bölgüsü qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi ilə yanaşı daxili qiymətlərin dünya qiymətlərindən kəskin sürətdə fərqlənməsinə, ticarətdə müqayisəli üstünlüyün itməsinə, milli istehsalçıların xarici tərəfdaşlar ilə rəqabətdən təcrid olunmasına gətirib çıxarmışdır.

Qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi, idxal rejiminin liberallaşdırılması prosesinin başlanması və ixracat üzərindən dövlət nəzarətinin azaldılması, dövlət sifarişinin ləğvi, milli pul-kredit sisteminin yaranması valyuta siyasətini makroiqtisadi siya­sə­tin aparıcı istiqamətlərindən birinə çevirmişdir. Keçid iqtisadiyyatında onun ye­ni rolu aşağıdakı amillərlə əlaqədardır.

Birincisi, xarici ticarətin liberallaşdığı, miqdar məhdudlaşdırılmasından tarif məhdudlaşdırılmasına ke­çildiyi bir şəraitdə sabit valyuta məzənnəsi xarici ticarət sahəsindəki islahatların mənfi nəticələrini azaldır. Milli valyutanın dəyərdən düş­məsi idxal mallarını bahalaşdırır. İkincisi, tədiyə balansı və hər şeydən əvvəl cari əmə­liyyatlar balansının tarazlaşdırılmasında əsas ağırlıq məhz valyuta məzən­nə­si üzərinə düşür. Əgər cari əməliyyatlar balansının pisləşməsinin əsas səbəbi da­xili qiymətlərin sürətlə artması nəticəsində ölkənin xarici bazarlarda rəqa­bət gü­cünün itirilməsidirsə, milli valyutanın revalvasiyası ölkənin rəqabət gücünün bərpa olunmasına yardım edir. Bu prosesə keçid iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələrin hamı­sında təsadüf edilir. Üçüncüsü, valyuta məzənnəsi, valyuta baza­rı­na olan tələb və təklifin tarazlaşması islahat dəyi­şikliklərinin ilk mərhələsində keçid dövrünə xas olan daha bir funksiyanı yerinə yetirir: o nisbi qiymətlərdəki İnzibati-amirlik sistemindən miras qalmış eybəcərlikləri ara­dan qaldırır. Dördün­cü­sü, valyuta məzənnəsinin nisbi sabit­liyi milli valyutanın ümumi sabitliyi və ona eti­ba­rın art­ması üçün baza yaradır.

Cədvəl № 8. 1.
1994-1997-ci illərdə MDB ölkələrində 1 ABŞ dollarına düşən milli valyuta vahidi. (orta hesabla il ərzində)*

	1994	1995	1996	1997
Azərbaycan manatı	1169	4417	4295	3987
Ermənistan dramı	288, 35	406, 93	413, 47	490, 70
Belarus rublu	3592	11517	13673	26378
Gürcüstan larisi	1099	1, 29	1, 26	1, 30
Qazaxıstan tanqası	35, 92	60, 93	67, 28	75, 41
Qırğızıstan somu	10, 34	10, 82	12, 81	17, 37
Moldova leyi	4, 07	4, 50	4, 60	4, 62
Rusiya rublu	2204	4554	6124	6785
Tacik rublu	2204	107, 59	292, 89	560, 64
Türkmən manatı	19, 05	110, 42	3509	4143
Özbək somu	9, 95	29, 81	40, 15	66, 43
Ukrayna qrivnası	31, 7	147, 3	1, 87	1, 862

* [234, s. 112]

Keçid iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələrdə İnzibati-amirlik sistemi dağıl­dıq­dan sonra valyuta məzənnəsi rejiminin seçilməsi problemi bir sıra amillərin təsiri al­tında çətinləşmişdir. Əslində tamamilə yeni valyutanın buraxılması ilə əlaqədar ola­­raq mahiyyətcə yeni valyuta məzənnəsi rejiminə keçilməsi vəzifəsi qarşıda du­­rurdu, valyuta dönərliliyi təcrübəsi yox idi, valyuta bazarı yenicə yaranmağa baş­lamışdı, bazar islahatları aparan ölkələrə etibar dərəcəsi çox aşağı idi. Bu öl­kə­­lərdə daxili iqtisadi vəziyyəti istehsalın kəskin azalması, real həyat sə­viy­yə­si­nin aşağı düşməsi, qiymətlər liberallaşdırıldıqdan sonra yüksək inflyasiya, hiper­infl­ya­siya ilə xarakterizə edilirdi (bax: cədvəl 8. 1. ) Xarici iqtisadi fəaliyyət sa­hə­sin­də bu ölkələrin çoxunda ticarət şərtləri pisləşmiş, real valyuta məzənnəsi art­mış, rəqabət gücü aşağı düşmüş, ödəniş balansının gərginliyi artmış, ənənəvi ba­zar­lar itirilmiş, iqtisadi əlaqələr pozulmuş, MDB məkanında rubl zonası iflasa uğ­ramışdır.

Yeni val­yuta tətbiq edilməyə başlarkən 90-cı illərin əvvəllərində bu öl­kələrdə çoxsaylı val­yuta məzənnəsi sistemləri milli valyutaların devalvasiya edil­mələrinə bax­ma­ya­raq saxlanılırdı. Onların bəziləri isə bir sıra idxal-ixrac əmə­liy­yatları üçün üzən mə­zən­nə tətbiq etməyə başladılar. Lakin çoxsaylı val­yuta mə­zənnələri sisteminin sax­lanılması ixracatçıları çox ağır vəziyyətə salmaq­la, on­­ları əldə edilən valyuta gə­lir­lərini gizlətməyə məcbur edirdi. Bu isə ölkənin val­yu­ta ehtiyatının azalmasına, «qa­ra» valyuta bazarlarının fəallaşmasına səbəb olur­du. Hal-hazırda bu ölkələrin ço­xu, Belarusiya, Özbəkistan, Türkmənistan və Ta­cikistandan başqa həmin sis­tem­dən imtina etmişlər. Çoxsaylı valyuta məzən­nəsi sistemindən imtina edilməsi və valyuta məzənnəsinin vahid şəkilə salınması xa­rici ticarətin liberallaşması ilə ya­naşı «qara» valyuta bazarının ləğv olunma­sı­na, valyuta gəlirlərinin gizlədil­mə­si­nin qarşısının alınmasına, iqtisadi agentlərin val­yuta bazarında bərabər fəaliyyət gös­tərməsinə, ayrı-ayrı idxalatçılar və ixra­cat­çıların çoxsaylı valyuta məzənnəsi sis­temindən sui-istifadə etməsi hal­larının ara­dan qaldırılmasına, daxili qiymətlərin dün­ya qiymətlərinin səviyyəsinə yaxınlaş­dırılmasına imkan verdi.

Bu ölkələrin çoxunda çoxsaylı valyuta məzənnələri sisteminin əvəzinə çe­vik valyuta məzənnəsi bəzi ölkələrdə sərbəst üzən valyuta məzənnəsi, digər­lə­rin­də isə (valyuta eh­tiyatları imkan verdikdə) «idarə olunaraq üzən» valyuta mə­zən­nəsi sis­temi kimi özünü göstərdi. Sonuncu sistem valyuta məzənnəsinin ar­zu­olunmaz isti­qamətdə dəyişməsinin qarşı­sının alınması üçün valyuta bazarına mər­kəzi bankın müda­xiləsinə imkan verir. Belə valyuta məzənnəsi rejimini Esto­niyadan başqa keç­miş SSRİ-yə daxil olan bütün respublika­lar, habelə Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkə­ləri (Macarıstan, Polşa, Slovakiya, Çexiya və Xorvatiyadan başqa) tətbiq edir­lər [199].

Çevik valyuta məzənnəsi siyasəti bu ölkələrin əksə­riyyətinin məruz qaldığı ağır xarici iqtisadi təsiri (tica­rət şərtlərinin pisləşməsi, rəqabət qabiliyyətinin azal­ması, ənənəvi bazarların itirilməsi və yeni bazarlar tapılması çətinliyi nəticəsində xarici ticarət dövriyyəsinin kəskin olaraq azalması) nisbi yüngülləşdirməyə az da olsa imkan verirdi. Beynəlxalq kapital hərəkəti məhdud olduğu və kapital axınının valyuta bazarına təsiri çox az olduğu ke­çid iqtisadiyyatı ölkələrində məhz rəqabətqabiliyyətliliyi və cari əməliyyatlar balansının vəziyyəti haqqında göstəri­cilər valyuta məzənnəsi siyasəti seçilərkən əsas meyar kimi götürülür.

Çoxsaylı valyuta məzənnələri sistemindən imtina edilməsi ilə yanaşı keçid iq­tisadiyyatı şəraitində olan ölkələr valyutanın dönərliliyini özünəməxsus şəkildə tət­biq etməyə başladılar. Burada dönərlilik deyəndə valyuta dəyişdirilməsi söv­də­lə­rin­də məhdudiyyətin olmaması nəzərdə tutulur. Valyutanın dönərliliyinə mövcud olan məhdudiyyət dərəcəsindən asılı olaraq üç növ dönərlilik möv­cud­dur: daxili dö­nər­li­lik, cari əməliyyatlar hesabı üzrə dönərlilik və kapital hərəkəti hesabı üzrə dönərlilik.

Daxili dönərlilik dedikdə, rezidentlərə aktivlərin bəzi növlərinin (məsələn, nəg­di və bank depozitlərini) əldə etməsi və saxlanılması üçün imkan verilməsi nə­zərdə tutu­lur. Cari əməliyyatlar hesabı üzrə dönərlilik isə mal və xidmət idxalı ilə əlaqədar əməliyyatlar üzrə valyuta dəyişdi­rilməsinə məhdudiyyətin olmama­sı­nı nəzərdə tutur. Kapita­lın hərəkəti hesabı üzrə dönərlilik isə milli sərhədlərdən ka­pital hərəkətinə və müvafiq olaraq belə əməliyyatlar za­manı valyuta dəyiş­di­ril­məsinə məhdudiyyətlərin olmaması deməkdir. Lakin valyuta dəyişdirilməsi əmə­liyyatlarına məh­dudiyyətin olmaması, heç də xarici ticarət məhdudiyyətləri­nin ol­ma­ması demək deyildir. Tam dönərlilik istər valyuta dəyişdirilməsi üzrə söv­də­lərə, istərsə də beynəlxalq ticarətə məhdudiyyətlərin olmamasını nəzərdə tutur.

Bazar islahatlarının həyata keçirilməyə başlandığı ilk mərhələdə bu ölkələr da­xili dönərliliyə icazə verdilər. Bu tədbirlə onlar rezidentləri əllərində olan nəğd val­yuta­ları satmağa, yaxud da depozitə çevirmək üçün vadar etməyə, bununla da valyuta ehtiyatlarını banklara yönəltməyə, habelə, «qara bazarla» rəsmi iqti­sadi strukturu inteqrasiya etməyə çalışırdılar. Bu ölkələrin çoxunda xaricə gedən turistlərə valyuta dəyişdirilməsində məhdudiyyət var idi.

90-cı illərin ortalarında Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri, Baltikyanı dövlət­lər, Rusiya, Azərbaycan, Qırğı­zıstan, Moldova, Gürcüstan, Ermənistan cari əmə­liyyatlar hesabı üzrə valyuta dönərliliyini tətbiq etdilər. Bu, həmin ölkələrdə iq­ti­sa­diy­yatın daxili sabitliyi təmin edildikdən, bazar mühiti yaradıldıqdan, nisbi qiy­mət­lə­rin dünya struktu­runa keçildikdən, xarici iqtisadi əlaqələr sahəsində nisbi sa­bit­lik yarandıqdan sonra mümkün oldu. Bütün bunlar valyuta məzənnəsini daimi qalxıb-düşmələrdən xilas etdi, onları sabitləşdirdi və milli valyutaya etibarı yük­səltdi. Kapital hərəkəti hesabı üzrə dönərliliyin tətbiq edilməsi bu ölkə­lərdə hələ­lik həyata keçirilmir (tam dönərliliyin tətbiq edildiyi Baltikyanı ölkələr və Slovakiya istisna olmaqla). Çünki bu tədbir müasir şəraitdə həmin ölkələrdə kapitalın xaricə axmasına gətirib çıxara bilər.

Müs­təqillik əldə edildikdən dərhal sonra - 15 avqust 1992-ci ildə milli val­yuta - ma­na­tın tədavülə buraxılması və rubl zonasın­dan çıxılması Azərbaycan Res­pub­likasının iqtisadi istiqlaliyyətə nail olunması yo­lun­da ən mühüm addım­lardan biri oldu. Milli valyutanın buraxılması və idarə olun­ma­sın­da, onun sabitliyi­nin tə­min olunmasında təc­rübə olmadığına və bu sahədə bura­xı­lan çoxlu nöq­san­la­ra baxmayaraq, bu təd­bir Azərbaycan üçün taleyüklü idi. 70 il ər­zin­də mövcud ol­muş iqtisadi sistemin if­la­sı və ənənəvi xarici iqtisadi əlaqələrin alt-üst ol­ması nə­ticəsində Respublikada ya­ran­mış dərin iqtisadi böhran tədavülə bura­xılmış gənc milli val­yutanın iqtisadi ba­za­sı­nı sarsıdaraq uzun müddət hiperinflya­siya və­ziy­yəti ya­rat­mış­dır. Təsirli gömrük çə­pər­lərinə malik olan milli bazarın for­ma­laş­ma­ması, müs­tə­qil xarici ticarət me­xa­niz­mi­nin yaranmasındakı çətinliklər bu və­ziyyəti daha da dərinləşdirirdi.

Valyutanın idarə olunması haqqında hüquqi bazanın olmaması da eyni qə­bildən idi. Xarici ticarətin inkişafında və respublika valyuta ehtiyatlarının yaradıl­masında inzibati-amirlik sisteminin təcrübəsinin uzun müddət saxlanılması gənc milli valyuta üçün ciddi problemlər yaradırdı.

Bu sahədə mərkəzləşdirilmiş vahid valyuta fondunun yaradılması təcrübə­sini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.

Milli valyuta tədavülə buraxılarkən onun dəyərinin rubla bağlanması (1:10 nisbəti ilə) ağır böhran keçirən rublun xəstəliklərinin avtomatik olaraq manata da sirayət etməsi ilə nəticələnirdi. Bu bağlılığın aradan qaldırılması və manatın mə­zənnəsinin "dəyişkən" valyuta sistemi əsasında müəyyən edilməsi milli valyuta­mızın sağlamlaşması üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdi.

Respublikamıza yeni prinsiplər əsasında valyuta mexanizminin yaradılma­sında və milli valyutamızın sabitliyinin təmin olunmasında Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə 21 oktyabr 1994-cü il­də qəbul olunmuş "Valyuta tənzimi haqqında" qanun" [25] mühüm addım oldu. Qa­nunda Azərbaycan Respublikasında valyuta əməliyyatlarının həyata keçirilməsi prinsipləri, valyuta tənzimi və valyuta nəzarəti orqanlarının səlahiyyətləri və funk­siyaları, hüquqi və fiziki şəxslərin valyuta sərvətlərinə sahib olmaq, bu sərvətlər­dən istifadə etmək qaydaları müəyyən edilir.

Azərbaycan Res­pub­likasında rezidentlər arasında milli valyuta ilə hesablaş­malar heç bir məhdu­diyyət qoyulmadan aparılır. Qeyri rezidentlər tərəfindən milli valyutanın əldə edil­məsi və ondan istifadə edilməsi isə ARMB tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalar əsasında aparılır. Milli valyutanın və milli valyutada ifadə edilmiş qiymətli kağızla­rın rezidentlər və qeyri-rezidentlər tərəfindən respublikadan çıxarılması və gön­dərilməsi isə ARMB-nin və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin birgə müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilir.

Daxili bazarda xarici valyutanın rezidentlər tərəfindən alınıb-satılması ARMB-nin müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilir. Qara bazar əməliyyatlarının qarşısının alınması üçün xarici valyuta alqı-satqısına məhdudiy­yət qoyulmuş və bu əməliyyatların yalnız müvəkkil banklar vasitəsilə ARMB-nin müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilməsinə icazə verilir. Bu əməliyyatlar qa­nunla fəaliyyət göstərən valyuta birjaları vasitəsilə də icra edilə bilər.

Milli Bankın yürütdüyü valyuta siyasətinin qarşısında duran əsas məqsədlər aşağıdakılar olmuşdur:

-milli valyutanın məzənnəsinin sabit saxlanılması, manatın mübadilə məzən­nəsinin gözlənilən inflyasiya səviyyəsinin qarşısını almaq vasitəsi kimi istifadə edilməsi;

-respublikanın daxili valyuta bazarının inkişafının təmin edilməsi, həyata keçirilən valyuta əməliyyatlarının əhatə dairəsinin genişləndirilməsi;

-gələcəkdə cari valyuta əməliyyatları üzrə manatın tam dönərliliyinə keçid üçün lazımi şəraitin yaradılması;

-qızıl-valyuta ehtiyatlarının yerləşdirilməsinin etibarlılığını və əlverişli gəlirlilik şərti ilə likvidliyini təmin etmək məqsədi ilə respublikanın qızıl-valyuta ehtiyatlarının səmərəli idarə edilməsi.
Milli valyutanın sabitliyini təmin etmək məqsədi ilə ARMB xarici valyutanın alqı-satqısı üzrə əməliyyatlar aparmaqla valyuta bazarına müdaxilə edir və satış məzənnəsinin alış məzənnəsindən kənarlaşmasına hədd qoyur. 1995-1996-cı il­lərdə hiperinflyasiyanın dayandırılmasında və milli valyutanın sabitliyinin yaradıl­masında bu tədbirlər mühüm rol oynamışdır.

Valyuta ehtiyatlarının formalaşması və ondan istifadə edilməsi. Azərbay­can Respublikasının ərazisi vahid valyuta ərazisidir və bu ərazidə milli valyuta ki­mi manatın alıcılıq qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsinin təmin edilməsi üçün müstəqil pul-kredit və valyuta siyasəti yeridilir.

Respublikanın valyuta ehtiyatları - milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətini qoru­maq, dövlətin iqtisadi tələbatı və sosial inkişafı ilə bağlı ehtiyacları ödəmək, xarici borcun ödənilməsi sahəsində öhdəlikləri yerinə yetirmək məqsədilə yaradılan mərkəzləşdirilmiş xarici valyuta və digər valyuta sərvətləridir. Bu ehtiyatlar res­publika büdcəsinin valyuta gəlirlərindən və sabitləşdirmə fondundan ibarətdir. Onların formalaşması qaydası Respublika Prezidenti tərəfindən müəyyən edilir. Sabitləşdirmə fondu manatın məzənnəsinin sabitləşdirilməsini təmin etmək məq­sə­di ilə yaradılır və ondan istifadə olunması barədə sərəncamı ARMB verir.

Rezident və qeyri-rezident olan hüquqi şəxslərin valyuta vəsaiti - xarici iq­tisadi fəaliy­yətdən, daxili valyuta bazarında valyuta alınmasından, valyuta kredit­lə­ri for­ma­sın­da və qanunvericiliyə uyğun digər şəkildə əldə edilən valyuta hasila­tı hesabına formalaşır.