Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

LITERATURE 
1.
 
Fern, Marie Doty. American Background in Longfellow’s “The Song of Hiawatha”. Texas: 
1940. 157 p. 
2.
 
Starr, Frederick. American Indians. Boston, D.C.: Heath and Co., Publishers: 1898. 333 p.  
3.
 
http://indians.org/articles/native-american-culture.html  29/03/2015
 
4.
 
Dole, Laura Emily. Music of Northern American Indians. University of Illinois, 1917, 31 p. 
5.
 
Longfellow H.W. The song of Hiawatha. Chicago: W.B. Conkey Company, 1900. 
6.
 
Schoolcraft H.R. Personal Memoirs of a residence of thirty years with Indian tribes on the 
on  the  American  frontier,  with  brief  notices  of  feasting  events,  facts,  and  opinions,  1818 
A.D. to A.D. 1842. Philadelphia: Lippincott, Gramboand Co., 1851 
İsgandarova N.V., Alizadeh  N.Sh. 
 

 
38 
 
7.
 
Verill  A.H.  The  American  Indian,  North,  South  and  Central  America.  New  York:  D. 
Appleton-Century, 1937  
8.
 
http://www.christiananswers.net/q-eden/ednkc002.html
 12.07.2015 
 
 
XÜLASƏ 
HENRİ VORDSVORD LONGFELLONUN “HAYAVATA HAQQINDA” ƏSƏRİNDƏ 
HİNDİ BAYRAMLARI 
İskəndərova N.V., Əlizadə N.Ş.  
  
Açar sözlər : Şimali Amerika aborigenləri, folklor motivləri, bayramlar, geyim, yeməklər, 
mahnılar, rəqs, hekayələr, əyləncələr  
Məqalə Şimali Amerikanın yerli əhalisinin keçirdiyi bayramlardan, onların mədəniyyətinin 
zənginliyindən  və  həyat  tərzinin  açılmamış  tərəfllərindən  bəhs  edir.  Bir  çöx  tarixi  və  ədəbi 
mənbələrdən  yerli  amerikalıların  öz  xüsusi  günlərini  necə  qeyd  etdikləri  barədə  məlumat  əldə 
etmək mümkündür. Bu məqalədə hindu bayramları Henri Vordsvort Lonqfellonun ən möhtəşəm  
"Hayavata  haqqında  mahnı"  əsərindəki  təsvirləri  ilə  əlaqəli  şəkildə  müzakirə  olunacaq.  Henri 
Vordsvort Lonqfello hindu bayramlarını, onların xüsusi yeməklərini və  əyləncələrini şeir ruhlu 
sözlər vasitəsilə mükəmməl şəkildə təqdim edir.  
 
 
 
 
 
 
PЕЗЮМE 
ИНДEЙСКИЕ ПРАЗДНИКИ В ПРОИЗВЕДЕНИИ ГЕНРИ ВОРДСВОРТ ЛОНГФЕЛЛО 
" ПЕСНЬ О ГАЙАВАТЕ " 
Искендерова Н.В., Aлизаде Н.Ш. 
 
 
Ключевые слова: аборигены Северной Америки, народные мотивы, праздники, одежда, 
пища, песни, танцы, рассказы, развлечения 
В  статье    исследуются  праздники,  проводимые  коренным  населением  Северной 
Америки, богатство их культуры и неизвестные стороны их  жизни.  Многие  исторические и 
литературные  источники    раскрывают  информацию  о  том,  как  коренные  американцы 
отмечают свои особые дни. В этой статье индeйские праздники обсуждаются на фоне самой 
известной      работы  Лонгфелло  «Песнь  о  Гайавате».  Поэтический  слог  Генри  Вордсворта 
Лонгфелло  прекрасно  сочетается  с  живописными  описаниями    индийских  праздников, 
специальных блюд и развлечений аборигенов. 
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
04.12.2015 
 
Son variant 
01.06.2016 
Indian feasts in Henry Wordsworth  Longfellow’s “The song of Hiawatha” 
 

 
39 
 
 
UOT  394 
 
“KİTABİ - DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA AİLƏ - ÖVLAD TƏRBİYƏSİ 
 
DADAŞZADƏ ƏHLİMAN İBRAHİM oğlu 
Sumqayıt Dövlət Universitet, müəllim 
e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: Dədə Qorqud, xan, analıq, ailə, qılınc 
Bizim  zəngin  tariximiz,  qədim  mədəniyyətimiz  və  milli  mənəvi  dəyərlərimiz  –  ailə  övlad 
tərbiyəsi  “Kitabi  Dədə  Qorqud”  dastanlarında  öz  əksini  tapmışdır.  Bu  dastanlar  bizim  ümumi 
sərvətimizdir. Qadınlara, analıq şərəfinə, saf məhəbbətinə, ailə namusu naminə fədakarlığa böyük 
yer verilir. 
 
Azərbaycan  xalqının  ən  qədim  yazılı  abidələrindən  olan,  milli-mənəvi  dəyərlərimizdən 
sayılan  və  eramızın  on  ikinci  əsrinə  aid  edilən  dastanlardan  biri  də  “Kitabi-Dədə  Qorqud” 
dastanlarıdır.  
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  xalqımızın  təfəkküründən  süzülüb  gələn,  əsrlər  keçdikcə  öz  dəyərini 
itirməyən bu gün belə öz aktuallığını qoruyub hifz edən, şərəfli keçmişimizi bu günümüzə ərmağan 
edən nadir bir sənət əsəridir. 
Azərbaycan xalq ədəbiyyatından ən qədim və möhtəşəm abidələrdən biri olan “Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanlarında ailə məsələlərinə, toy-büsat, qardaş-bacı, bacının qardaşa, qardaşın qardaşa 
münasibətlərinə geniş yer verilmiş, həmin münasibətlər dövrün ictimai-siyasi tələbləri baxımından 
şərh edilmişdir.  
“Dədə Qorqud” dastanları böyük el ağsaqqalı müşkül işləri həll edən, qəhrəmanlara ad qoyan, 
gələcəkdən xəbər verən Dədə Qorqudun öyüdləri ilə başlayır. Həmin öyüdlərdə qiymətli tərbiyəvi 
fikirlər,  fəlsəfi  ideyalar  ifadə  edilir  və  dastanlardakı  hadisələr  həmin  öyüdlərin  mahiyyət  və 
məzmununa  uyğun  olaraq  cərəyan  edir.  Dədə  Qorqudun  əlli  dörd  öyüdü  içərisində  on  altı  öyüdü 
ailə və ailə tərbiyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. 
Qız anadan görməyincə öyüd olmaz.  
Oğul atadan görməyincə süfrə açmaz.  
Ağıllı oğul ocağın közü, ağılsız oğul külüdür.  
Ata adını doğrultmayan nankor oğulun bu dünyaya gəlməsindən gəlməməsi yaxşıdır.  
Ana qədri bilməyən namərd oğul doğulmasa yaxşıdır.[1] 
Dədə Qorquda görə,  ailənin qurulması, müqəddəs odun saxlanılması gəlinin gətirilməsindən 
başlayır. O, Oğuz elinin mərd övladlarına öyrədir ki, qadınlar dörd cür olur. Dörd cür olan qadını 
səciyyələndirir  və  hər  bir  Oğuz  ocağına  evin  dayağı  olan  gəlinin  gəlməsini  arzulayır.  Bunun 
nəticəsidir ki, bütün dastanlarda əvvəldən axıra kimi evin dirəyi, kişinin yaxın köməkçisi, övladların 
tərbiyəçisi və xilaskarı olan gəlinlər-analar böyük məhəbbətlə təsvir edilir. Oğuz igidləri elə qızlar 
tapıb  evlənirlər  ki,  qoçaqlıqda  onlardan  geri  qalmırlar:  Bu  qızlar  oğlanlarla  çiyin-çiyinə  at  çapır, 
qılınc oynadır, düşmən üzərinə cəsarətlə gedir və qələbə çalırlar. 
Övladın  doğulmasını  Vətənin  müdafiəsi,  nəslin  yaşaması  olduğunu  dərk  edən  Oğuz  elinin 
ağsaqqalı ailənin övladla möhkəmləndiyini söyləmiş, övladsızları qarğımışdır. Buna görə də “Dədə 
Qorqud”  dastanları  övladsızlığa  qarşı  mübarizə  motivləri  üzərində  qurulmuş  dastanla  başlayır. 
Dastanda  deyilir  ki,  xanlar  xanı  Bayandır  adəti  üzrə  ildə  bir  gözəl  məclis  qurub  Oğuz 
qəhrəmanlarını ora dəvət edirdi. Oğlu olanı ağ otaqda, qızı olanı qızıl otaqda əyləşdirərdi. Kimin ki 
oglu-qızı  yoxdur,  qara  otağa  aparın  altına  qara  keçə  döşəyin,  qabağına  qara  qoyun  ətinin 
qovurmasından qoyun, yeyərsə yesin,  yeməsə durub getsin,  - demişdir. Qoy bilsinlər ki, oğlu-qızı 
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

 
40 
 
olmayanı hamı qarğıyıb, biz də qarğıyırıq. [1] 
Dastanda  ata-oğul,  ana-oğul  məhəbbəti  əhatəli  verilir,  eyni  zamanda  ata  sadəlövhlüyü, 
namərdlər sözünə inanması, nəticədə Dirsə xanın Oğuz igidlərindən birinin oğlunun oxla vurulması, 
özünün  isə  namərdlər  tərəfindən  əsir  aparılması,  yaralı  Buğacın  ana  südü,  dağ  çiçəyi  ilə 
sağaldılması,  anasının  xatirinə  atası  Dirsə  xanın  əsirlikdən  xilas  edilməsi,  mal-dövlətlərinin  geri 
qaytarılması inandırıcı təsvir edilir. Ananın böyüklüyü, əzəməti – dağlar, ana südünün müqəddəs və 
həyatverici qüdrəti isə dağ çiçəyi timsalında verilir. [2] Ana məhəbbəti zirvələrin ucası, ümmanların 
ən dərinidir. Ana məhəbbətinin ziyası övladlara keçir, onlar yer üzərində yaşamağın mənasını başa 
düşür, qəhrəmanlıq dünyasına atalardan vəsiqə alırlar. Buna görə də dastanlarda atalar və oğulların, 
analar  və  qızların  bir-birinə  qayğısı  və  məhəbbəti  çox  gözəl  təsvir  edilir.  Atalar  –  Salur  Qazan, 
Qaragünə,  Aruz  Qoca,  Dirsə  xan,  Qaracuq  Çoban,  Baybecan,  Qazlıq  Qoca,  Əmən  və  başqaları 
övladlarını  necə  sevir,  necə  qəhrəmanlıqlar  edirlərsə,  oğulları  da  Beyrək,  Uruz,  Basat,  Buğac, 
Qanturalı, Qarabudaq, Leynək, Əyrək, Səkrək və başqaları atalara layiq igidlik göstərir, onları dərin 
məhəbbətlə sevdiklərini, onlara qayğı göstərdiklərini özlərinin əməlli işləri ilə təsdiq edirlər. Qadın-
ana, qız övladlar dastanlarda böyük qürurla vəsf edilir, ana haqqı tanrı haqqına bərabər tutulur. 
Dastanlarda yaşlı nəsli gənc nəslə, gənc nəsli isə yaşlı nəslə qaynaq edən iki mühüm amil – 
valideynlərə məhəbbət və namus çox böyük məhəbbətlə təsvir edilir. Bütün qəhrəmanlar – atalar və 
oğullar,  analar  və  qızlar,  ərlilər  və  nişanlılar,  bacılar  və  qardaşlar  ən  çətin  anlarda  bu  amillərdən 
qüvvət  alır  və  qələbə  çalırlar.  Bu  amillər  naminə  “Qaraca  Çoban”  dastanında  daha  qabarıq 
verilmişdir.  Həmin  dastanda  ata-ana  məhəbbəti,  ailə  şərəfi,  qadınlıq  namusu  və  saf  sevgi  özünün 
kamillik  zirvəsinə  çatır.  Burla  xatun  dastanda  əsir  düşmüş  Uruzu  düşməndən  azad  etmək  üçün  at 
sürmüş atası Salur Qazana belə deyir: 
Sənin üçün qorxuram, dön geri, ata, 
Qorxuram qəfilcə düşmənlər tuta. 
Qayıt ocağımız sönməsin qayıt. 
Evimizdə şivən qopmasın, qayıt... [1] 
Oğlunun  sözlərindən  Salur  Qazan  daha  da  qəhərlənir,  bağ-bağçasının  çiçəyi.  uca  dağların 
yüksəyi,  belinin  qüvvəti,  gözünün  işığı,  ömrünün  güllü  baharı  olan  oğlunu  düşmən  caynağından 
xilas etmək üçün ildırım olub şığıyır, od olub yağıları yandırır. 
Ata-anaya məhəbbət, hörmət və qayğı “Qanturalı boyu”nda başqa şəkildə təsvir edilir. Beyrəy 
elə bir qızla evlənmək istəyir ki, o yerindən durmamış qız durmuş olsun,  ata minməmiş qız minmiş 
olsun,  o  düşmən  üzərinə  getməmiş  qız  getmiş  olsun.  Atası  belə  bir  qızın  Trabzonda  olduğunu 
söyləyir. Qanturalı ata və anasının əlindən öpür, halalıq alıb istədiyi qızın arxasınca Trabzona gəlir. 
O, üç heyvanı məğlub edir, sarı donlu Selcan xanımı alır. Lakin o qızla bir yastığa baş qoymur. ata-
anasını  xatırlayır,  sevgilisi,  qırx  igidlə,  dəvələrilə  ata  yurduna  üz  qoyur.  Onlar  Oğuz  sərhədlərinə 
çatanda Qanturalı yoldaşlarına deyir ki, xəbər verin anama, qarşımıza atam gəlsin. 
Ulu  sözünə  baxmamaq,  böyükləri  eşitməmək,  onların  üzünə  ağ  olmaq  dastanlarda  pislənir, 
qəbahət  hesab  edilir.  Bunun  ən  parlaq  ifadəsini  “Beyrəyin  dastanı”nda  görmək  olar.  Banuçiçəyin 
qardaşı Dəli Qoçər bacısını Beyrəyə vermək istəmir. Hətta el ağsaqqalı Dədə Qorqudu da eşitmir, 
onu qılıncla vurmaq istəyir. Bunu görən Dədə Qorqud deyir, məni qılıncla çalsan, əlin qurusun. O, 
bu sözləri deyən kimi Dəli Qoçərin qılınc çalan əli quruyur və asılı qalır. Dəli Qoçər  yalvarmağa 
başlayır.  Amandı,  Dədə,  qələt  eləmişəm,  əlimi  sağalt,  el  adətincə  bacımı  Beyrəyə  verirəm.  Dəli 
Qoçər  üç  dəfə  “qələt  eləmişəm”  deyib  günahkar  olduğunu  söyləyəndən  sonra  Dədə  Qorqud  alqış 
elədi.  Dəli  Qoçərin  əli  sağaldı.  [3]  Burada  xalq  Dədə  Qorqudun  timsalında  böyük  bir  hikmət 
yaratmışdır. Böyüyün üzünə ağ olmaq olmaz. Böyüyünə ağ olanın gözünə qan damar.  
Dastanlarda ailə qurmaq istəyən gənclərin söz bütövlüyünə. bir-birinə sadiq olmalarına əhd- 
peyman bağlamalarına xüsusi əhəmiyyət verilir. “Beyrəyin dastanı”nda Banuçiçək Beyrəyi on altı il 
gözləyir. Beyrək də öz növbəsində on altı  il çətinliyə dözərək öz sevgilisinə sadiq  qalır. Dostluq, 
yoldaşlıq,  dosta  və  yoldaşa  sədaqət  Oğuz  igidlərinin  ən  gözəl,  ən  nəcib  keyfiyyətləridir.  Beyrək 
“Kitabi - Dədə Qorqud” dastanlarında ailə - övlad tərbiyəsi 
 

 
41 
 
düşmən  qalasında  qoyub  gəldiyi  otuz  doqquz  igidi  azad  etməyincə  toy  eləmir.  O  dostlarını  azad 
edəndən  sonra  toy  edilməsinə  razılıq  verir.  Yeddi  bacısını  yeddi  igidə  verir,  qalanları  isə  oğuzda 
istədiyi qızla evlənir. [1] 
“İmranın dastanı”nda xalqımızın indi də yüksək qiymətləndirdiyi bir cəhət diqqəti cəlb edir. 
Sərhəd  keşikçisi  Bəkil  atdan  yıxılmış,  ombası  sınmışdı.  Bundan  xəbər  tutan  düşmən  böyük  bir 
qüvvə ilə Oğuz elinin sərhəddinə hücuma hazırlaşır. Bəkil bundan öz adamı vasitəsilə xəbər tutur. 
Onun vəziyyəti çox çətindir, özünün dediyi kimi “göy irak, yer qatı”. İndi Bəkil nə etməlidir?  O, 
yenicə on beş yaşına keşmiş oğlu İmranı yanına çağırır. Ömrünün bahar müjdəsi, qaranlıq gözünün 
nuru,  evinin,  bəxtinin  ziynəti  olan  oğluna  əhvalatı  danışır  və  tez  iç  Oğuza  getməyi,  Qazan  xanı 
düşmən basqınından hali etməyi tapşırır. Lakin İmran getmir. Döyüş paltarını istəyir. İmran atasının 
paltarını geyinib, atına minib, düşmən qarşısına çıxır. İmranın müdrikliyi, cəsarəti üzə çıxır. İmran 
düşmənə  bildirir  ki,  bütün  Oğuz  igidləri  Bəkilin  qonağıdır.  Ona  görə  də  o  atını,  döyüş  paltarını 
mənə verdi ki. qonaqlar bu işdən hali olub nigarançılıq keçirməsinlər. O hay- haray salmadı. Bəkilin 
qonağı  yox idi. O, kef məclisi də qurmamışdı. Bunu İmran özündən deyir,  yağı düşmənlə döyüşə 
girir,  üç  yüz  igid  dostu  ilə  düşmənə  qələbə  çalır.  Öz  nəslinin  şərəf  və  ləyaqətini  yüksəklərə 
qaldırdığı üçün İmranın ata və anası. bütün Oğuz eli sevinir, onu tərif edir. 
Bütün dastanlarda qadınlara, analıq şərəfinə, qadınların döyüş igidliklərinə, saf məhəbbətinə, 
ailə namusu naminə fədəkarlığına böyük yer verilir. 
Qadın-ana dastanda çox böyük qürurla təsvir edilir. Ana haqqı Tanrı haqqına bərabər tutulur 
və  ana  Tanrı  dərəcəsinə  yüksəldilib,  müqəddəsləşdirilir.  Bu,  ananın  Oğuz  cəmiyyətində  yüksək, 
şərəfli yer tutduğunu göstərir. Buradakı qadınlar ailə şərəfi, qadınlıq namusu və saf sevgi uğrundakı 
dəyanətləri, dözümlükləri və sədaqətləri ilə həmin mövqeyə layiq olduqlarını göstərirlər.  
Ana  övladın  nəinki  tərbiyəçisi,  qoruyucusudur,  eləcə  də  onu  ölümün  əlindən  xilas  edən 
şəfqətli  bir  təbibdir.  Birinci  boyda  bədxahların  təhriki  ilə  şikargahda  ölümcül  yaralanıb  qalmış 
Buğacı  dağ  çiçəyi  ilə  ana  südü  xilas  edir  Burada  yüksək  bir  məcaz  vardır.  Ananın  böyüklüyü 
əzəmətli dağlara, ana südü isə təravətli dağ çiçəyinin paklığına təşbih edilir: 
“Oğlanın anası əmcəyini bir sığadı südü gəlmədi, iki sığadı südü gəlmədi, üçüncüdə kənduyə 
zərb  elədi,  qanı  doldu,  sığadı  süd  ilə  qan  qarışıq  gəldi.  Dağ  çiçəyi  ilə  südü  oğlanın  yarasına 
vurdular”. [1] 
 “Dədə  Qorqud”  dastanlarından  gələn  bu  müdrik  ideyalar  əsrlər  boyu,  indinin  özündə  də  iki 
dalaşan kişinin arasına qadın yaylığını atarsa dalaşanlar sakitləşərdilər. Bu, məhz, Dədə Qorqudun 
qadınlara hörmətinin rəmzidir. 
Beləliklə, “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanlarında vəsf edilən ata-ana; valideyn-övlad; ər-arvad 
məhəbbəti bu gün üçün də çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanlarındakı 
igid övladların ata-anaya qayğı və məhəbbətində cəmiyyətmizdə yaşayıb yaradan, ailə quran hər iki 
gənc  bir  örnək,  bir  nümunə  kimi  istifadə  etməli,  Oğuz  igidlərinin  adına  layiq,  müasir 
cəmiyyətimizin  pak,  ülvi  gənclərinin  adına  layiq  işlər  görməli,  valideynlərinə  qayğı  göstərməli, 
ehtiramla yanaşmalıdırlar. 
Elmi yeniliyi: Bu məqalədə ailə - övlad tərbiyəsi münasibətlərinə geniş yer verilmiş, həmin 
münasibətlər dövrün ictimai-siyasi tələbləri baxımından şərh edilmişdir.  
Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədən cəmiyyətimizdə yaşayıb yaradan, ailə quran hər iki gənc bir 
örnək kimi istifadə edə bilər. Ali məktəblərdə “Pedaqogika” fənnindən mühazirə mətni kimi istifadə 
edilə bilər 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
“Kitabi Dədə Qorqud” əsil və sadələşdirlimiş mətnlər.. Bakı: Örnək, 2004, 376 s. 
2.
 
“Kitabi Dədə Qorqud” Ensiklopedik lüğət. Bakı: Örnək, 2004, 366 s. 
3.
 
“Kitabi Dədə Qorqud” Ensiklopediyası I cild. Bakı: Yeni nəşrlər Evi, 2000, 624 s. 
 
Dadaşzadə Ə.İ. 
 

 
42 
 
РЕЗЮМЕ 
ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ДЕТЕЙ В СЕМЬЕ  
В ЭПОСЕ «ДЕДЕ КОРКУТ» 
Дадашзаде А.И. 
 
Ключевые слова: Деде Коркут, хан, материнство, семья, меч 
В  статье  отмечается,  что  богатая  история  Азербайджана,  древняя  культура  и 
национальные ценности  – семья, воспитание детей находят своё отражение в эпосе  «Книга 
Деде  Коркут».  Эта  эпопея  является  нашим  богатством.  Такие  моральные  ценности,  как 
материнство, чистая любовь – прекрасный повод чтобы принести себя в жертву ради чести 
семьи.  
 
SUMMARY 
FAMILY - CHILD BRINGING UP IN “KITABI – DEDE QORQUD” EPICS 
Dadashzade E.I. 
 
Keywords: Dede Korkut, Khan , motherhood , family, sword 
Our rich history, ancient culture and national-spiritual values – family-child bringing up have 
been reflected in “Kitabi – Dede Korkut” epics. Theze epics are our common wealth.  A great place 
is given to the women, maternity honour, their pure love and self-sacrifice for family honour. 
 
 
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
16.11.2015 
 
Son variant 
01.06.2016 
“Kitabi - Dədə Qorqud” dastanlarında ailə - övlad tərbiyəsi 
 

 
43 
 
 
UOT 821 
 
RƏSUL  RZA YARADICILIĞINDA SƏTİRALTI MƏNA ÇALARLARI 
 
BAYRAMOVA GÖZƏL AZƏR qızı 
Sumqayıt Dövlət Universiteti, doktorant 
e-mail:[e-mail] 
 
Açar sözlər: poeziya, sətiraltı, fakt, final, bəşəri dəyərlər. 
Rəsul  Rza  poeziyası  milli  olduğu  qədər  də  ümumbəşəri  bir  poeziya  faktıdır.  Şairin 
yaradıcılığına  xüsusi  monoqrafiya    həsr  edən  professor  Gülrux  Əlibəyova  vaxtilə  obyektiv  bir 
qənaətə gələrək yazırdı: «Orijinal bir sənətkarın bəşəri məzmun daşıyan yaradıcılığını konkret ədəbi 
təsirlə  məhdudlaşdırmaq  doğru  deyil.  Bu  yaradıcılıq  hər  şeydən  əvvəl,  sənətkarın  bədii  təfək-
kürünün vüsətilə əlaqədardır. Məzmundan və həyat faktından asılı olaraq  Rəsul Rza səciyyəvi milli 
forma  olan    qoşma  və  aşıq  poeziyasından  tutmuş,  ən  müasir  qafiyəsiz,  dəqiq  ritmli,  poetik  nəsrə 
bənzəyən şeirlərə qədər poetik konstruksiyaların, demək olar ki, bütün formalarından istifadə edir 
[2.5]. 
Həyatda,  cəmiyyətdə, daha geniş  miqyasda  götürüldükdə beynəlxalq  aləmdə baş verən elə 
ziddiyyətli  və  qarşıdurmaya  gətirib  çıxaran  hadisə  və  olaylar  var  ki,  ona  birbaşa  münasibət 
bildirmək,  bədii  mətndə  onun  antihumanist  mahiyyətini  bütün  ciddiyyəti  ilə  ifşa  etmək  mümkün 
olmur.  Belə  məqamlarda  güclü  ilə  gücsüzü,  haqlı  ilə  haqsızı  təbiətdəki  hadisələr  fonunda  təsvir 
etmək  daha  məqsədəuyğun  və  məqbul  sayılır,  burada  hədəf  seçilən  ünvanlar  dəqiq  görünür, 
niyyətlər  və  məqsədlər  heç  də  diqqətdən  yayınmır.  Bu  mənada  Rəsul  Rzanın  «Namərdlik»  adlı 
şeirində  təsvir olunan hadisələr heç də ov səhnəsini yada salmır. Söz yox ki, şair burada ovun da 
kişilik və insanlıq normaları ilə həyata keçirilməsinin tərəfdarı kimi çıxış edir. Sürətlə silahlanma, 
hökmranlıq  iddiaları  ilə  yaşayan  dövlətlərin  dünyaya  ağalıq  etmək  cəhdləri  bu  şeirin  əsas  ideya-
məzmun planında dayanan mətləb və xüsusiyyətlərdən xəbər verir.  Dünyanın göz yaşını, günahsız 
axıdılan insan qanlarını ceyranın şəxsində ustalıqla təqdim etmək şeirdə ictimai məzmun aşılayan 
mühüm xüsusiyyətlərdən biridir. Burada təbiətə, təbiətdəki canlı varlıqlara divan tutulmaqla, ayrı-
ayrı dövlətlərin və ölkələrin bir-biri ilə qarşıdurmaya, ölüm-dirim mübarizəsinə qalxması səhnəyə 
gətirilir. Sürətli maşınla, odlu silahla qovularaq yaralanan ceyranın aqibəti təsvir olunan epizodlar 
doğrudan-doğruya  insanları  düşünməyə,  hər  atacaqları  addım  üçün  məsuliyyət  və  cavabdehlik 
daşımağa bir çağırış kimi səslənir: 
... Asqırıb dayandı maşın. 
Ceyran qırıq qolunun üstünə 
qoyub başını, uzanmışdı. 
Böyrü qalxıb-enirdi,  
körük kimi. 
Tüfəngli  
sol əliylə papağını  
itələyib qaşlarının üstünə  
yaxınlaşdı ovuna.  
Ceyran tərpənmədi. 
Məlul-məlul baxdı ona  
ceyranın qara gözləri  
ikiqat böyümüşdü [3, 48].  
Ceyranın  canlı  varlıq    kimi  həyəcan    və  təlaş  içərisində  çırpınması,  gözlərindən  axan  yaş 
təsvir  olunan  mənzərəni  bütün  təfərrüatı  ilə  göz  önündə    canlandırır.  Bu  səhnə  həm  də  məzlum 
xalqların  istismarçılar  tərəfindən  tapdalanan  haqlarını,  güclü-gücsüz  qarşıdurmasını  da  yada  salır, 
belə  təsvirləri yalnız birbaşa və müstəqim başa  düşməyə, anlamağa bütövlükdə əsas vermir: 
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

 
44 
 
Bu qara gözlərdən  
iki damcı düşdü. 
Ceyranın üzündən,  
tüklərin üstündən  
sürüşdü,  
düşdü quru torpağa.  
Sanki, göz yaşıyla  
az suvarılmışdı bu torpaq [3, 49]. 
Şeirin  son  misralarında  bədii  suallar  və  mühakimələr  ittiham  xarakterindən  daha  artıq 
düşünmək  və    daşınmaq  səciyyəsi  daşıyır.  Şeirin  finalı  belə  bir  həyəcan  və  narahatlıqla  dolu 
fikirlərlə tamamlanır: 
Bəlkə, deyirsiniz,  
ceyran ağlamaz. 
Yox, ağlayar. 
Daş da, ağac da ağlayar. 
Hər göz yaşına bir səbəb var. 
Söhbət onda deyil. 
Ceyran ağlasa da, ağlamasa da, 
namərdlik, namərdlikdir [3,49]. 
Şeirin  nümunə  gətirilən  misraların,  həqiqətən,  daxili  qatlarda  gizlənən  mətləblərin 
aşkarlanması ilə diqqəti çəkir. Şairin «söhbət onda deyil» ifadəsi də ceyranla yanaşı insan amilinin 
digər ictimai-siyasi hadisə və proseslərin nəzərdə tutulduğunu açıq-aydın istisna etmir. 
Rəsul  Rzanın  yaradıcılığında  eyham  və  işarələrə  nümunə  kimi  1959-cu  ildə  qələmə  alınan 
“Dana  və  balaca  qız”  şeiri  göstərilə  bilər.  Şeirdə  insanla,  onun  məişət-sosial  qayğiları  ilə  ictimai 
təsərrüfat həyatı paralel şəkildə təsvir olunur.  
Şeirdə  qaldırılan  problemlər  bir  qədər  publisistik  xarakter  daşımasına  baxmayaraq,  müəllif 
olduqca kəskin həyati məsələlərə toxunur, insan amilini gözdən salan, onu ikinci dərəcəli bir faktor 
kimi aşağılayan sovet təsərrüfat idarəçiliyindəki naqisliyi, qeyri-insani münasibətləri ciddi tənqid və 
ifşa obyektinə çevirir.  
Göytəpə  kəndində  sarı  dananın  xəstələnməsi  bütün  əlaqədar  təşkilatları  hərəkətə  gətirir, 
insanın dərd müşkülləri dananın səhhəti müqabilində arxa plana keçir:  
Səs düşdü Göytəpə kəndinə  
“Sarı dana xəstələnib!”  
–
 
Necə, sarı dana?  
Sazaqlı külək kimi  
Xəbər yayıldı hər yana.  
Sədr gəldi,  
partkom gəldı,  
baytar bir də briqadir.  
Hər gələn soruşdu:  
–
 
Azarı nədir?  
Baytar qulağını qoydu  
dananın sinəsinə  
Hamı dondu qaldı [4,54].  
Şeirdə  təsvir  olunan  bu  səhnələr  adi  baxışda  bir  o  qədər  də  təəccüblü  görünmür.  Sovet 
təsərrüfat  həyatının  qanunauyğun  bir  halı  kimi  hamıda  dərin  rəğbət  hissi  də  oyada  bilər.  Ancaq 
müəllif burada mətnaltı yazıçı manerasının imkanları ilə sarı dananın xəstələnməsi fonunda insana - 
Gülxaranın  balaca  qızına  münasibəti  eyni  müstəviyə  gətirir,  hətta  şeirin  başlanğıcında  danaya 
göstərilən diqqət və qayğının az qala insan amili ilə əvəzləndirilməsi cəhdinə bir işarə olduğu diqqət 
mərkəzinə  çəkilir.  İnsandan  daha  artıq  dərəcədə  heyvana  göstərilən  münasibət  şairin  kinayə  və 
eyhamla,  qarşılaşdırma  yolu  ilə  oxucuya  çatdırdığı  mətləbləri  konkret  detallarla,  bitkin  təsvir 
üsulları ilə göz önünə gətirir.  
Rəsul  Rza yaradıcılığında sətiraltı məna çalarları 
 

 
45 
 
Sağıcı Gülxaranın danada südlə bağlı xəstəliyin müəyyənləşdiyi vaxtda keçirdiyi həyəcanlar, 
narahatlıqlar şeirdə dərin psixoloji məqamlarla öz ifadəsini tapır.  
Üç gün, üç gecə sağıcı Gülxaranın başına pərvanə kimi dolandığı, öz gəlinlik şalını ona sarğı 
kimi  istifadə  etdiyi  dana  nəhayət,  dirçəlir,  quyruğu  belində  tullanıb  düşür,  diqqət  və  qayğının 
nəticəsində ölümün pəncəsindən xilas olur. Əlbəttə, heyvandarlıq təsərrüfatına belə qayğı və diqqət 
özlüyündə  təbii  görünür.  Burada  qeyri-adi  bir  şey  yoxdur.  Ancaq  belə  bir  yanaşma  insana 
göstəriləcək münasibəti heç cür sıxışdırıb aradan çıxarmamalıdır.  
Şeirin finalında şair əhvalatın, baş verən hadisələrin petik mənzərəsini belə yekunlaşdırır:  
... Əhvalat uzundur, nə deyim.  
Bəsdir bunu desəm.  
dana ölmədi bu azardan  
Ancaq Gülxaranın  
qaragöz kiçik qızı... [4,54]. 
Şair  misranın  sonunda  ölüm  mənasında  üç  nöqtədən  istifadə  edərək  şeirdə  əsas  hadisələrin 
məntiqi  ardıcıllığını  məharətlə  ümumiləşdirən  qənaətləri  özünəməxsus  şəkildə  ifadə  etməyə  nail 
olur.  
Şeirdə hadisələrin və süjet xəttinin əsas fikir və ideyanın açılış və dərkində oynadığı rol daha 
əhatəli ictimai mətləblərin yozumuna imkanlar açır:  
Bir ay sonra seçkilərdə  
qərar qəti oldu və qısa.  
Nə ondan katıb olar bizə,  
nə də bundan sədr olar kolxoza... [4, 56] 
İtirilən  balaca  qızcığazın  taleyi  fonunda  bu  cəza  tədbirləri  də  məsələnin  ədalətli  həllini 
görməyə  bir  əsas  vermir.  Şair  körpə  qızın  timsalında  sovet  həyat  tərzində,  təsərrüfatında  yaşanan 
neqativ  halları  böyük  ustalıqla  açmağa  müvəffəq  olur,  burada  işlənən  eyham  və  işarələr, 
qarşılaşdırılan həyat səhnələri poetik mətnin daxili qatlarında gizlənən həqiqətləri üzə çıxarmağa bir 
yardımçı olur.  
R.Rza  azərbaycanlıların  erməni  quldurları  tərəfindən  dəfələrlə  soyqrıma  məruz    qalmalarına 
göz  yuma  bilmirdi.  Tarixi  faktlara  diqqətlə  yanaşaraq  erməni  cəlladlarının  qaniçən  xislətini 
Andranikin timsalında göstərirdi.  
Kim  idi  bu  Andranik?  1914-1920-ci  illərdə  Türkiyədə  və  Cənubi  Qafqazda  müsəlmanların, 
eləcə  də  öz  xalqının  faciəsinə  səbəb  olan  bu  Andranik  20-ci  illərdə    xaricə  qaçmış,  əvvəlcə 
İngiltərədə,  sonra  Amerikada  yaşamışdır.  1927-ci  ildə  Parisdə  ölmüş,  Per-Laşez  qəbiristanlığında 
dəfn  olunmuş,  qəbri  üzərində  at  üstündə  heykəli  qoyulmuşdur.  Heyf  sənə  Per-Laşez!  Belə  bir 
qaniçən qulduru necə qəbul etmisən?  
İrəvanda Andranikin 50 illik yubileyi keçirilən ərəfədə, yəni 1965-ci ildə Rəsul Rza Parisdə 
imiş. Per-Laşez qəbiristanlığında dəfn olunan məşhur yazıçı və şairlərin qəbirlərini ziyarət edirmiş. 
O, orada qaniçən Andranikin at üstündə nəhəng heykəlini görüb təəcüblənir . Bu üzdəniraq heykələ 
bir seir həsr edir: 
Per-Laşez! 
Kommunarlar divarı,  
Hörmətlə açıram başımı,  
... O kimdir? At üstündə: 
Kimə oxşayır ... Allah! 
Kimə? 
Elə bil ki qaba bir əl toxunur 
İncə simə 
Gözlərimdə canlanır 
Naxçıvanın Arazı.  
Söndürülmüş ocaqlar! 
Əbədi susdurulmuş uşaqlar! 
Qanlı üzlər keçir gözlərimdən,  
Bayramova G.A. 
 

 
46 
 
Min-min azı. 
Bağırmaq istəyirəm 
Hardan gəldi bura 
Bu dələduz, 
Daşa dönmüş daş ürəkli quduz! 
Şeirdə qaniçən, quldur Andranikin adı çəkilməsə də, şeirin məzmunundan aydın olur ki, hədəf 
Andranikə yönəlmişdir. Həmin ildə Azərbaycan jurnalının 9-cu sayında çap olunan  bu şeir parçası 
Ermənistanda böyük hay-küyə səbəb olmuşdur. [1.29.30] 
Ayrı-ayrı şeirlərində Rəsul Rza insanlığın və bütövlükdə bəşəriyyətin düçar olduğu müsibət və 
faciələri doğuran səbəbləri araşdırmaq üçün dünya miqyasında tanınmış filosofları, fıkir və düşüncə 
sahiblərini  xəyali  olaraq  poetik  mətnin  aparıcı  obrazları  səviyyəsində  təqdim  etməsi,  onlarla 
mühakimə və debatlardan hasil olan nəticələrin şeirin əsas ideya və qayəsi  kimi  səsləndirməsi  də 
xüsusi  üsul  və  vasitələrlə  gerçəkləşir.  Bununla  da  şeirboyu  qabardılan  ictimai  mətləblərin  onların 
dili ilə çatdırılması da mətnaltı yazıçı manerasının bir nümunəsi kimi nəzərə çarpır [2,56].  
Elmi yeniliyi: Məqalədə ilk dəfə olaraq B.Vahabzadə və R.Rza yaradıcılığında sətiraltı məna 
çalarlarının işlənmə məqamları və üslubi imkanları konkret nümunələrlə təqdim edilir.  
Tətbiqi əhəmiyyəti: Dərs vəsaiti və monoqrafiyaların yazılmasında istifadə oluna bilər.