Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ İDİOMATİK İFADƏLƏRİN STRUKTUR- SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 2.1. İngilis və Azərbaycan dillərində idiomatik
|
100 II FƏSİL İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ İDİOMATİK İFADƏLƏRİN STRUKTUR- SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 2.1. İngilis və Azərbaycan dillərində idiomatik ifadələrin leksik-grammatik səciyyəsi Müxtəlifsistemli dillərdə idiomatik ifadələr diqqəti təkcə obrazlılığına, ekspressivliyinə görə yox, həm də bu ifadələrin strukturunda olan ümumi və fərqli xüsusiyyətlərə görə cəlb edir. Bu ümumilik idiomatik ifadələrin tərkibindəki leksik vahidlərin transformasiyasının universallığına, tərkib daxilində onların funksional-semantik dinamikasını göstərən yaxın ifadələrin yaranmasına səbəb olan qanunauyğunluqlarla izah olunur. İdiomatik ifadələr mənaca bütöv, sintaktik struktur cəhətdən sabit və dəyişməz leksik tərkibli konstruksiyalar kimi başa düşülsə də, onların məcazlaşması və obrazlılığı üçün kontekst, başqa sözlə desək, müəyyən dil mühiti 101 tələb olunur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, iki və daha artıq sözün birləşməsindən yaranan idiomatik ifadələr komponentlərinin sintaktik əlaqəsinin səciyyəsi və leksik tərkibinin kəmiyyətinə görə həm söz birləşməsi, həm də qrammatik cəhətdən formalaşmış, məzmunca, intonasiya, modallıq və predikativlik baxımdan bitmiş fikri ifadə edən cümlə kimi çıxış edə bilir. Belə ifadələr dil strukturunda həmişə digər dil vahidləri ilə müəyyən münasibətdə olduğundan bir sıra hallarda müxtəlif formalara düşə bilər. Buna görə də onların bəziləri dildə dəyişiklik edilmədən fəaliyyət göstərir, bəziləri isə müəyyən struktur dəyişiklikləri ilə işlədilir. Başqa dillərdə olduğu kimi, ingilis və Azərbaycan dillərində də idiomatik ifadələrin leksik və qrammatik semantikası onlarda forma və məzmun birliyi əmələ gətirir. Söz birləşməsi və cümlə strukturu idiomatik ifadələrdə onları təşkil edən sözlərdən biri qrammatik cəhətdən əsas, aparıcı komponent kimi çıxış edir. Əsas komponentin qrammatik mənsubiyyətinə görə idiomatik ifadələrin iki növü vardır: feli və ismi idiomatik ifadələr. 102 Feli idiomatik ifadələrin struktur təşkilində və semantikasında fel mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, frazeoloji sistemin tədqiqində onların ayrı-ayrı komponentlərinin frazeoloji cəhətdən bağlanmasında fellərin xüsusi rolu ön plana çəkilir. Alman dilçisi V.Şmidt iki əsas kontekstdə – leksik və sintaktik mühitdə fellərin frazeoloji bağlılığını tədqiq edərkən, belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, frazeoloji cəhətdən məna bağlılığı öz qradasiyasına malik olması ilə səciyyələnir [84, 62]. Fellər semantik rəngarəngliyinə görə digər nitq hissələrindən fərqlənir, qrammatik kateqoriyalarının çoxluğu və müxtəlifliyi onların semantik çalarlarını bir qədər də artırır. Bu münasibətlə V.Vinoqradov yazır: “Bütün başqa qrammatik kateqoriyalara nisbətən, felin semantik strukturu daha dolğun və zəngindir. Felin bu xüsusiyyəti onun qrammatik quruluşunun özünəməxsusluğundan asılıdır” [101, 339]. Fellər idiomatik ifadələrin tərkibində digər nitq hissələri ilə, xüsusən isimlərlə birləşərək idiomların struktur özəyini təşkil edir, cümlədə onların semantikasına və 103 sintaktik funksiyasına təsir edir. Müşahidələr göstərir ki, ingilis dilində feli idiomatik ifadələr ismi birləşmələrə nisbətən daha sadə struktura malikdir. Bu, felin cümlədə əsas sintaktik vəzifəsini – xəbər funksiyasını daşıması ilə bağlıdır. Ona görə də felin əlaqəyə girdiyi sözlərlə sintaktik münasibətləri kəmiyyət baxımından o qədər də çox deyildir. İdiomatik ifadələrdə fellər daha çox özlərinin funksional, semantik yükü ilə səciyyələnir. Məsələn, to close one’s eyes idiomunda zaman göstəricisinin olmaması onun sərbəst söz birləşməsi kimi qiymətləndirilməsinə əsas verir. İngilis dilində bir sıra feli idiomatik ifadələr struktur cəhətdən iki variantda çıxış edə bilir: to hang (hang down) one’s head: hang və hang down paralelliyinə əsaslanaraq həmin ifadə Azərbaycan dilinə “başını aşağı salmaq, burnunu sallamaq” kimi tərcümə edilir. İngilis və Azərbaycan dillərində feli idiomatik ifadələrin qrammatik strukturu, əlbəttə, bu dillərin qayda- qanunlarına uyğun şəkildə qurulur, ona görə də həmin ifadələrin komponentlərinin sıralanması daha çox felin 104 mövqeyindən asılıdır. İngilis dilindən bir neçə nümunə göstərək: to have a bone in one’s throat (“boğazında sümük qalmaq”), to twist smb round one’s little finger (“kimi isə barmağına dolamaq”), to throw oneself into smb’s arms (“kimdənsə ümid gözləmək”), to give a free hand (“əlini boş buraxmaq”), to give a helping hand to smb (“əlindən tutmaq”), to fall on one’s feet (“ayağına düşüb yalvarmaq”), to twiddle one’s thumb (“bekar oturmaq”). Azərbaycan dilində feli idiomatik ifadələrdə ad komponenti əvvəl, fel komponenti isə sonra gəlir. İngilis dilində isə “fel + ad” modelindən istifadə olunur. Bu dildə feli idiomatik ifadələrin birinci tərəfi fel, ikinci komponenti isə əsasən isimdən ibarət olduğundan onlarda ümumi məna komponentlərin bütövlükdə mənasından və sintaktik strukturundan asılı olur, predikativ səciyyə qazanır. Onu da əlavə edək ki, həm ingilis, həm də Azərbaycan dilində feli idiomatik ifadələrin ismi tərəfinin çoxu, fel komponentinin isə hamısı dildə əsasən müstəqil işlənən leksik vahidlərdir: əlini qana batırmaq (“to bathe 105 one’s hands in blood ”), üstündə yük olmaq (“to thread on smb’s neck”), gözünə girmək (“to burst upon the eye”), dilini saxlamaq (“to hold one’s tongue”), əldən-ələ keçmək (“to pass through many hands”) və s. İngilis və Azərbaycan dillərində feli idiomatik ifadələr felin təsdiq və inkarlıq kateqoriyasına uyğun olaraq təsdiq və inkar strukturlarda çıxış edə bilir. Dilçilik ədəbiyyatında qeyd olunduğu kimi, inkarlıq kateqoriyası felin təsdiq və inkar formalarının üz-üzə dayanması fonunda müəyyənləşir [27, 32]. Bu baxımdan ingilis və Azərbaycan dillərində idiomatik ifadələri bir neçə növə ayırmaq olar: a) yalnız felin inkar formasında işlənən idiomatik strukturlar: Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|