TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 6. ƏDƏBĠYYAT
X-XII əsrlər ərəb-müsəlman mədəniyyətinin, o cümlədən onun mühüm tərkib hissəsi olan ədəbiyyatın tarixində ən məhsuldar dövrlərdən biri kimi qiymətləndirilir. Bu mədəniyyətin yaradıcılarından olan Azərbaycan ziyalıları b ir çox sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyat sahəsində də böyük nailiyyətlər qazan mıĢ, ərəb və fars dillərində yazdıq ları elmi-bədii əsərlərlə dövrün ümu mmüsəlman mədəniyyətini ən yüksək səviyyəyə qaldıra bilmiĢdilər. VIII-IX əsrlər ədəbiyyatında geniĢ vüsət tapmıĢ şuubilik -"xalqç ılıq" mey illəri Xilafətin ayrı-ayrı vilayətlərə - siyasi baxımdan müstəqil dövlətlərə parçalan ması ilə bu dövrdə daha da möhkəmlənnıiĢ, vaxtı ilə Sasanilərin tabeliyində olan ərazilərdə, o cümlədən Azərbaycanın bir sıra bölgə lərində, ərəblərəqədərki "ədalətli" cəmiyyətə baĢ çılıq edən Ġran Ģahların ın nüfuz və qüdrəti haqqında xülyalar yenidən dirilmiĢ, Ġran tarixinə, Ġran ədəbiyyatına, Ġran-fars dilinə aludəçilik artmıĢdı. X əsrin ikinci yarısında iranlı Buveyhilərin Bağdadı ələ keçirmələri ilə Abbasilərin zahiri siyasi hakimiyyətinə son qoyulması, eləcə də Buveyhilərin Ġran mütləqiyyətini diriltmək cəhdləri irançılıq ideyalarının daha da geniĢlənməsinə və möhkəmlənməsinə səbəb olmuĢdu. Bu ideyaların Ġran Ģairi Firdov - sinin (934-1024) "ġahnamə" poemasında öz ifadəsini tapmıĢ təntənəsi xüsusilə poeziyada fars dilinin ərəb dilinə üstün gəlməsi prosesini gücləndirmiĢ, yeni farsdilli ədəbiyyatın yaranmasına, dövlətçilikdə irançılıq ənənələrinin artmasına təkan verən amillərdən olmuĢdu.
397
Ġranlıların köməyilə hakimiyyətə gəlmiĢ Abbasilərin öz Xilafətlərini Ġran mütləqiyyətinin davamı kimi qəbul etmələrini də həmin ənənələrin ilkin təntənəsi hesab etmək olar. Ġslamın qələbəsinin Ġran millətinin tarixi məqsədi olduğunu təsdiq edən, dövrün görkəmli mütəfəkkiri ət-Təbərinin tarixi əsərləri də məhz Ġran milli ənənəsinə xidmət edirdi. Onun davamçılarından olan Ġbn əl-Fəqih əl-Həmədani Allahın farsları peyğəmbər soyu olan qüreyĢilərlə bərabər tutduğu fikrini irəli sürürdü. Ġran və Mesopotamiyada sünni təriqətlərinin üstünlüyü Ģəraitində bu ideyaların Xilafət üçün elə bir təhlükəsi yox idi. Lakin Abbasilərin zəiflə məsi nəticəsində iranlı Ziyarilərin və xüsusilə Buveyhilərin Mərkəzi və Cənubi Ġranda hakimiyyəti faktiki olaraq ələ keçirmələri Ģiə təriqətinə mənsub qüvvələrin hakimiyyətə gəlmələrinə, sünni Abbasilərin siyasi uğursuzluğuna səbəb oldu. Məhz bu zamandan Azərbaycan ərazisində deyləmli Salarilərin, mənĢəcə kürd olan ġəddadilərin, əsilləri ərəb olsa da artıq yerliləĢmiĢ Rəvvadilərin müstəqil hökmranlıq dövrləri baĢlanır; hələ IX əsrin 60- cı illərində ġirvan və Layzanda hakimiyyəti ələ keçirmiĢ ərəb mənĢəli Məzyədilər də elə bu dövrdə günü-gündən artan irançılıq ideyalarının, eləcə də Ġran sülalələrinin mərkəzdə əldə etdikləri siyasi üstünlüyün təsirilə iranlaĢdılar. Hətta ġirvanĢahların ərəb adları obyektiv və subyektiv amillər üzündən fars adları ilə əvəz edildi. Ərəblərin siyasi hakimiyyətinə qarĢı atılmıĢ bu addımlar mənĢələrini bilavasitə Sasanilərlə, o cü mlədən Bəhram Çubinlə bağlayan yerli hakim sülalələrin öz əzəmətli keçmiĢlərinə - soyköklərinə qayıtmaq əzmi ilə daha da qüvvətləndi. Lakin Bağdadda iqamət quran Buveyhi əmirlərinin ərəb ədəbiyyatına və elminə himayəçilik et mə ləri ərəb-müsəlman mədəniyyətinin tərkib his sələrindən olan ərəbdilli ədəbiyyatın yerlərdə hələ uzun müddət yaĢamasına səbəb oldu; insanın daha intim, daha qəlbi duyğularının ifadəsini özündə əks etdirən Ģeir sənətinə yol tapa bilmiĢ fars dili xüsusilə elmi əsərlərdə ərəb dilini əvəz edə bilmədi. Xilafətin zəifləməsi QoĢqarda ilk türk-islam dövləti yaradan Qaraxaniləri də Ġran "Ģuubiyyə" hərəkatının açdığı yola cəlb etdi. Bu dövlətin təsisçisi Əbdülkərim Satuq Buğra Qaraxan soğdi dili və mədəniyyəti yerinə türk dili və mədəniyyətinin əsasını qoydu. XI əsrin 70-ci illərinin əvvəlində Balasaqunlu Yusifin (1017-1077) Firdovsinin "ġahnamə"sinə cavab olaraq yazdığı və artıq o zaman "ġahnameyi-türki" adlanan "Qutadqu bilik" ("XoĢbəxtliyə aparan elm") əsəri dövrün türk ziyalısının milli Ģüurunun oyanmasını nümayiĢ etdirdi. Lakin geniĢ xalq kütləsi arasında türkdilli folklorun yayıldığı (bunu dövrün arxeoloji abidələrində tapılan əĢyavi materiallardakı bəzi Ģeir nümunələri də təsdiq edir), "ta qədimdən türklərin yaĢadığı" Azərbaycan ərazisində mövcud hakim dairələrin tarixi obyektivlik üzündən irançılığa daha artıq meyil etmələri türk dilini bu dövrdə türk xalqlarının ümu mi ədəbi dilinə çevirə bilmədi. 1055-ci ildə Xilafətdə siyasi hakimiyyəti Ģiə Buveyhilərin əlindən almıĢ sünni Səlcuqilər xəlifəni Ģiələrin hökmranlığından qurtarsalar da, indi də özləri siyasi hakimiyyətə sahib oldular. Lakin mənĢəcə oğuz türkü olan Səlcuqilərin hökmranlığı heç də türk dilini ədəbi, o cümlədən rəsmi dilə çevirmədi. Tədqiqatçılar (Y.Bertels, 398
Z.Bünyadov və b.) bu dövrdə Xorasandan Kiçik Asiyayadək böyük bir ərazidə fars dilinin daha da möhkəmlənməsi səbəbini "yalnız yürüĢlər və vergi toplamaq qayğısına qalan" səlcuq soltanlarının "savadsızlığı" və "öz sələflərinin yalnız farslardan ibarət məmur- larına arxalanmalarında" görürlər. Ənənəyə görə, o dövrdə vəzir vəzifəsi Bərməkilərdən tutmuĢ məĢhur Nizamülmülk və onun xələflərinədək yalnız Ġran mənĢəlilərin əlində idi. Beləliklə, tarixi Ģəraitin özü fars dilini XIV əsrədək "bir çox xalqların müĢtərək bədii dili" etdi; Azərbaycanda həm əhalinin çox hissəsinin, "həm də hakim dairələrin danıĢıq dili və ünsiyyət vasitəsi doğma türk dili olmasına baxmayaraq, fars dili Ģeir, bədii və elmi nəsr sahəsində hakimlik" etməyə baĢladı. Dövrümüzə XI-XII əsrlərdə yazıb-yaratmıĢ Ģair və mütəfəkkirlərin Azərbaycan-türk dilində qələmə aldıqları heç bir əsər yetiĢməsə də, mənbələrin məlu matı belə əsərlərin mövcudluğunu təsdiq edir. XI əsrdə Məsud ibn Namdarın ərəb və fars (əcəmi) d illəri ilə yanaĢı, türkcə və zimmicə (yəni yerli dildə, ço x güman, albanca) Ģeirlər yazması haqqında olan məlu mat buna sübutdur ("va yunazzimu arabiyyətən va acəmiyyətən va turkiyyətən va zimmiyyətən "). Dövrün Ģairlərinin türk dilində yazıb-yaratmalarına dəlalət edən amillə rdən biri də "Leyli və Məcnun" əfsanəsini dahi Niza miyə s ifariĢ vermiĢ ĢirvanĢah Axsitanın Ģairin bu dastanı "fars və ərəb dili bəzəyi ilə, təzə gəlin kimi bəzəməsi" istəyidir. "Kitabın nəzminə səbəb haqqında"kı fəsildə "Ģahın halqası" qulağına keçirilmiĢ Nizami, hökmdarın "türk sifəti bizim vəfamız (əlaməti) deyil. Türkəvara deyilmiĢ söz bizə layiq deyil. O adam ki, yüksək nəsəbdən doğulmuĢdur, ona yüksək s öz lazımdır" - iradını qeyd edir və yalnız oğlu Məhəmmədin məsləhətindən sonra Ģahın əmrin i yerinə yetirməyə razılıq verir. Onu da qeyd edək ki, A xsitanın Nizamiyə türkcə deyil, farsca (və ya ərəbcə) yazmaq buyuruğu bir tərəfdən onun türk dilli Ģeirlərin in olduğuna dəlalət edirsə, digər tərəfdən də Ģairin milliyyətcə türk-azərbaycanlı olduğunu bir daha təsdiq edir. Mənbələrdən görünür ki, Azərbaycan-müsəlman mədəniyyətinin nümayəndələri bu dövrdə, hələ VIII-IX əsrlərdə yaranmıĢ ərəbdilli poeziyanı da inkiĢaf etdirir, ö z əsərləri ilə ġərq mədəniyyətini zənginləĢdirird ilər. Əvv əlki dövrdə olduğu kimi, bu dövrdə də azərbaycanlı mütəfəkkir, alim və Ģairlərdən bir çoxu Yaxın və Orta ġərq in mədəni mərkəzlərində - Bağdadda, Qahirədə, Ġsgən- dəriyyədə, Bu xarada, Səmərqənddə, NiĢapurda və b. təhsil alır, fəaliyyət göstərirdilər. Mənbələr Təbriz, ġamaxı, Gəncə, Bey ləqan və b. Ģəhərlərdə, ġirvanĢahların, ġəddadi və Səlcuq əmirlərinin saraylarında ərəb dilində Ģeirlər yazan Ģairlərin toplandığını, bu Ģəhərlərdə (məsələn: Məsud ibn Namdarın məlu matına görə, Gəncədə, Beyləqanda) Ģeir yarıĢlarının, məclislərin in keçirildiy ini xəbər verirdilər. Mənbələr XI əsrin sonunda, ġirvanĢah I Fəribürzün sarayında ona ərəb dilində mədhlər yazan Ģairlərin toplandığını da qeyd edirlər. Maraqlı burasıdır ki, bu saray Ģairləri arasında yalnız yerli azərbaycanlılar deyil, baĢqa millətdən olanlar 399
da vardı; ərəb Ģairi əl-Ğəzzin in Azərbaycan və Arranda olması, onun ĢirvanĢah I Fəribürzün saray məclislərində iĢtirakı, burada, eləcə də ölkənin baĢqa paytaxt Ģəhərlərində gözəl ədəbi mühitin olduğunu sübut edir. Bu dövrdə Təbriz ədəbi müh iti Xətib Təbrizi, Əbu Nasr Mənsur ibn Mumkan Təbrizi, Xəttat Nizami Təbrizi, Əli ibn Hibbətullah Təbrizi, Əbül Möhsin Hüseyn Təbrizi kirn i ərəb dilində gözəl Ģeirlər yazan Ģairlər yetirmiĢdi. Özünün "Qısa təsvir və zamanın seçilmiĢ adamları" əsərində Azərbaycandan olan Ģairlərə xüsusi bölmə həsr etmiĢ məĢhur ərəb alimi Əli əl-Baxərzi (öl. 1077) onlardan 40 beytə qədər Ģerini təqdim etdiy i Əbu Nasr Mənsur ibn Mumkan Təbrizin i xüsusi qeyd edir; Təbriz Ģəhərindən olan bu Ģair, onun təbirincə "mənaları qızıl kimi cila la mıĢ, kə la mının cəvahirləri ġa m d iyarında belə dinləyiciləri valeh etmiĢdir". Mənsur Təbrizi poeziya aləminə sadəcə olaraq Ģeirlər müəllifi kimi deyil, yüksək estetik normaları, ictimai idealları və incəsənətin dərin məzmununu hər Ģeydən uca tutan vətəndaĢ-Ģair kimi daxil olmuĢdur. Onun fikrincə, poetik sənət Ģair üçün döyüĢ meydanı, əleyhdarlarına qarĢı yönəldilmiĢ kəskin silahdır. ġairin Nizamü lmü lkə həsr etdiyi mədhiyyə insan məhəbbətinin ilahi sevgiyə qarĢı qoyulması ilə seçilən məĢhur lirik-fəlsəfi Ģeirdir. Mənsur Təbrizin in bizə yetiĢən ədəbi irsində sənətkar yetkinliy inin zəngin mənəvi dünyası, dərin müĢahidəçilik qabiliyyəti, həyata aydın baxıĢı aĢkar nəzərə çarpır. Dövrün Azərbaycan Ģairlərindən Əbul Möhsin Hüseyn ibn Nəsr Təbrizi peĢəkar "söz ustası" idi. Mənbələrdən məlu m o lur ki, o, doğma Ģəhəri olan Təbrizdə yaĢayıb-yaratmıĢdır. Elə ona görə də, Ģairin təbiət təsvirinə həsr olunmuĢ misraları doğma diyarın zəngin gözəlliklərini əks etdirirdi. Sənətkarın yaratdığı poetik mən zərə təxəyyülün deyil, gerçək həyati müĢahidələrin nəticəsidir. Azər- baycan təbiəti ilə bu bağlılıq Hüseyn Təbrizinin Ģerin i xalq poetik sənətinin ən qiymətli nü munələrindən biri edir. Nizamü lmü lkün Ģəxsi h imayəçiliyi altında ömür sürmüĢ, NiĢapurdakı iri mədrəsənin müəllimi kimi böyük hörmət qazan mıĢ Xəttat Nizami Təbrizi vətəndən uzaqda fəaliyyət göstərsə də, həmiĢə doğma diyara can atmıĢ, vətəni görmək istəyilə yaĢamıĢdır. Təbriz ədəbi mühitinin yetiĢdirmələri içərisində görkəmli alim və Ģair Xətib Təbrizi ö zünəməxsus yer tutur. YaĢadığı mürəkkəb bir qədər də qorxu lu ictimai Ģəraitdə əsil simasını qoruyub saxlaya bilmiĢ bu mütəfəkkir Ģəxsiyyət ümu mmüsəlman mədəniyyətinin in kiĢafında xüsusi payı olan Azərbaycan ziyalılarındandır. "Onun ərəb ədəbiyyatına və dilçiliyə dair yazdığı əs ərlər uzun əsrlər boyu alimlərin diqqətini cəlb etmiĢ, dünyanın müxtəlif kitabxanalarında nadir sənət nümunələri kimi qorunub saxlanılmıĢ, nəhayət, müasir dövrümüzdə Almaniyada, Hindistanda və ərəb ölkələrində dəfələrlə çap olunmuĢdur" (Azərbaycanda bu alimin, eləcə də ərəb dilində əsərlər yaratmıĢ azərbaycanlı Ģairlərin haqqında ilk ətraflı məlumatı mərhum ərəbĢünas-professor Malik Mahmudov vermiĢdir). Görkəmli bir alim kimi tanınan Xətib Təbrizinin dövrümüzə yetiĢən Ģeirləri 400
onun gözəl Ģair olduğuna dəlalət edir. Ərəb alimi Corci Zeydan onun kiçik Ģeir divanı olduğunu qeyd edir. ġərqin böyük antoloqları və alimləri (Yaqut, əl-Baxərzi, əs- Səmani, Ġbn Xəlliqan və b.) Ģairin Ģeirlərini öz əsərlərinə daxil etmiĢ, bu Ģeirlərdən bəzilərini poeziyanın ən gözəli və nadirlərindən biri hesab etmiĢlər. Xətibin əldə olan Ģeirləri göstərir ki, o, ictimai mövzulara daha çox diqqət yetirmiĢ, dövrünün yaramaz adamlarını, ədalətsizliy i kəskin tənqid etmiĢdir. Mənbələr bu dövrdə Azərbaycanda yaĢayıb-yaradan ərəbdilli Ģairlər arasında Hüseyn ibn Həsən Xətib Urməvinin, Ġskafi Zəncaninin, Ömər Gəncinin, əslən beyləqanlı olan Məsud ibn Namdarın və baĢqalarının adlarını çəkirlər. Bunlardan "ġirvan və Arran feodal inzibati dairələrində məmurluq edən, öz fəaliyyətinin bir sıra epizodunu o dövr ərəb abidələri üçün ənənəvi olan təmtəraqlı ədəbi formada təsvir edən", mənĢəcə kürd Məsud ibn Namdar Azərbaycan mədəniyyəti tarixində özünə məxsus yer tutmuĢdur. Onun həyat və yaradıcılığının ən yaxĢı və son tədqiqatçısı olan V.M.Beylis, Məsudun orta əsrin hər hansı bir elmi sahəsində mütəxəssis olan alim deyil, ədəbi cəhətcə savadlı tipik ədib olduğunu müəyyənləĢdirir. Məsudun dövrümüzə çatan əlyazması üç hissədən - hekayətlərdən, məktublardan və Ģeirlərdən ibarətdir. Həmin Ģeirlər, həyatını Beyləqan, Gəncə və ġirvanda, o dövrün bir çox Ģairləri kimi rəs mi dövlət vəzifələrində keçirən bu ziyalı Ģəxsiyyətin bizə yetiĢmiĢ toplusunun üçdə birindən çoxunu təĢkil edir. Əsasən ictimai mövzulara həsr olunmuĢ bu Ģeirlər Məsudun iĢ fəaliyyəti ilə sıx bağlı idi. Bu bağlılıq Ģeirlərin qruplaĢdırılmasında da özünü göstərir: əl-Cənziyyət (Gəncə dövrü Ģeirləri), əl-Beyləqaniyyət (Beyləqan dövrü Ģeirləri), əl-Əmniyyət (Gəncə müstövfisi Əmin əl-Mülkün adı ilə), əl-Ġxvaniyyət ("Dostluq"), "Köhnə Ģeirlə r" və b. Əsərlərində özünün "Bədi əz-za man" ("Zamanın möcüzəsi") ləqəbini qeyd edən Məsud ibn Namdarın Ģeirlərinin təhlili göstərir ki, "Arrandan olan Bədi əz-zaman bütün ənənəvi üslub yolları və bəlağət formaları məcmusuna sahib, onlardan faydalanmaqda fərasətli olan" bir Ģəxsiyyət idi. Artıq XII yüzil Azərbaycanda farsdilli poeziyanın təntənəsi zamanı hesab edilsə də, ərəbdilli ədəbiyyat hələ də öz mövqelərini qorumuĢ və hətta mahir qələm ustalarının simasında özünə qızğın tərəfdarlar tapa bilmiĢdi. Əsasən farsca yazan görkəmli Azərbaycan Ģairləri Xaqani ġirvani və Mücirəddin Beyləqani öz yaradıcı- lıqlarında ərəb dilindən də istifadə edirdilər. XII əsrdə Azərbaycan xalqı ərəbdilli ədəbiyyata ġihabəddin Yəhya əs-Sührəvərdi, Eyn əl-Qüzat, Yusif ibn Tahir əl-Xuveyyi (Xoylu) kimi görkəmli Ģəxsiyyətləri bə xĢ et miĢdir. Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirlərindən biri olan ġihabəddin Yəhya əs- Sührəvərdi fəlsəfi traktatlardan baĢqa poetik divan da yaratmıĢdı. Onun Ģeir yaradıcılığı ərəbdilli Azərbaycan poeziyası ilə sıx Ģəkildə bağlı idi. Lirizm, həsrət və çıxılmazlıq əhvali-ruhiyyəsi, lakoniklik əs-Sührəvərdi poeziyasının baĢlıca xüsusiyyətlərindəndir. O, hər Ģeydən öncə, həqiqi filosof idi. Ona görə də əs -Sührəvərdinin bir sıra Ģeirləri onun həyat, cəmiyyət, ölüm, varlıq və s. haqqında fəlsəfi mühakimələrinin bədii ifadəsi kimi qiymətləndirilir. Əs-Sührəvərdinin Ģeirləri arasında onun məhəbbət mövzusunda yazdığı 401
"muvaĢĢahlar" ("muvaĢĢahat", ənənəvi ərəb Ģeirlərindən fərqli olaraq nəğmə Ģəklində qələmə alınmıĢ bu Ģeir növündə vəzn və qafıyə vəhdəti pozulurdu) diqqəti cəlb edir. XII əsrdə demək olar ki, istifadə olunmayan bu Ģeir növü müsəlman ġərqində az tərəfdar qazan mıĢdı. Eynəlqüzat əl-Miyanəci (1131—ci ildə edam edilmiĢdir) nəinki fılosof panteist, habelə istedadh Ģair, nasirkimi də tanınmıĢdı. O, min beytdən ibarət Ģeirlər toplusunun müəllifıd ir. Eynəlqüzat "incə zövqlü Ģair, Ģirin ləhcəli nasir" kimi yetiĢmə-sində ailə ənənəsi mühüm rol oynamıĢdı. Onun babası Əbülhəsən Əli ibn əl-Həsən ibn Əli əl- Miyanəci dövrün ziyalı Ģəxsiyyətlərin-dən olmuĢ, alim və Ģair kimi tanmmıĢdı; Həmədan qazısı olmuĢ atası Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Əli əl-Miyanəci "fazil və istedadlı bir Ģəxsiyyət" idi. Eynəlqüzat "ġəkva əl-qərib ani-l-avtən ilə uləmə əl-buldən" ("Vətənindən ayrı düĢmüĢ qəribin ölkələrin alimlərinə Ģikayəti") adlı məĢhur risaləsi o rta çağ müsəlman mədəniyyətində bədii nəsrin nadir incisi hesab edilir. O yazırdı: "Vətən sevgisi imandandır; gizli deyildir ki, vətənə məhəbbət insanın fitrəti ilə qaynayıb- qarıĢmalıdır". XI
görkəmli yeri Azərbaycanda farsdilli Ģerin ilk gözəl nü munələrini yaradan Qətran Təbrizi (1012-1088) olmuĢdur. O, Təbriz yaxınlığındakı ġadiabad kəndində doğulmuĢ, erkən yaĢlarından Ģeirlər yazmıĢdır. XII
yüzilin məĢhur Ģairi və ədəbiyyat tənqidçisi Nizami Əruzinin fikrincə, Ģah və soltanlar, hakimiyyətlərini möhkəmlətmək və nüfuzlarını xalqlar arasında artırmaq üçün öz saraylarında istedadlı Ģairlər saxlamalı, onları istədikləri kimi tərbiyələndirməli, həmin Ģairlərin dili və qələmi vasitəsilə öz istək və arzularını təbliğ etməlidirlər. Mənbələr artıq XI yüzilin axırlarında, demək olar, bütün hökmdar və yerli hakim saraylarında Ģairlər məclisinin yığılması haqqında məlu mat verirlər. Saray ədəbiyyatının geniĢ intiĢar tapdığı bu dövrdə Qətran Təbrizi də əvvəlcə Gəncədə, ġəddadilər sarayında, sonra isə Naxçıvanda, naxçıvanĢah Əbu Duləfin sarayında yaĢamıĢdır. Elə buna görə də onun yaradıcılığının bu dövründə hökmdarları mədh edən qəsidələr daha baĢlıca yer tuturdu. Qətran böyük mədhiyyələr toplusundan baĢqa zəmanəmizədək yetiĢməyən "Qövsnamə" (və ya "QuĢnamə") məsnəvisinin və "Ət- Təfasir" ("Təfsirlər") adlı fars dilinin ilk izahlı lüğətinin müəllifidir. ġair özünün aĢiqanə və təbiət mövzulu lirik Ģeirləri ilə nəinki çağdaĢlarını, eləcə də sonrakı dövr oxucularını riqqətə gətirmiĢdir. Böyük sevgi hissi ilə vəsf etdiyi təbiət Qətranın ecazkar qələminin təsiri altında sanki cana gəlir. Onun qəsidələri bədii məziyyətlər daĢımaqla yanaĢı, tarixi dərk etmək baxımından da əhəmiyyətlidir. ġair öz qəsidələrində zəmanəsinin hökmdarları və yüksək mövqeli adamları, onların qarĢılıqlı münasibətləri haqqında söhbət açır, Ģahidi olduğu tarixi-ictimai hadisələri yüksək sənətkarlıqla qələmə alır. Qətran Təbrizi fars dilində yazsa da əs ərlərində çoxlu doğma azərbaycan-türk söz və ifadələri, zərbi-məsəlləri, atalar sözləri və s. iĢlətmiĢdir. Onlardan "dağ" (mal-
402
qaraya basılan dağ mənasında), tağ (dağ), ayaq (qədəh), sürmə, muncuq, tapança, xıl (çox), tər (yaĢ, təzə), qar və s. bu kimi sözləri göstərmək o lar. XII yüzilin əvvəllərindən baĢlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının Əbül Əla Gəncəvi, Xaqani ġirvani, Fələki ġirvani, Ġzzəddin ġirvani, Mücirəddin Beyləqani, Nizami Gəncəvi kimi dahi söz ustaları bu ədəbiyyatın zəngin xəzinəsinə yeni üslub, yeni Ģivə gətirərək, Gəncə və ġirvanda fəaliyyət göstərən Azərbaycan ədəbi məktəbinin əsasını qoyurlar. Bu məktəbdə ədəbi sənətlə real həyat arasında bağlılığı, uzlaĢmanı təmsil edən, Rudəkidən baĢlayaraq Firdovsi və b. Ģairlər, o cümlədən Qətran Təbrizi tərəfindən inkiĢaf etdirilən farsdilli Ģerin Xorasan-Türküstan səpkisindən - üslubundan (səbkindən) fərqli olaraq yeni poetik "səbki təmtəraqi" adlı Azərbaycan üslubu yaradıldı. O dövrün möhtəĢəm saraylarından olan ġirvanĢahlar sarayında hələ X-Xl yüzillərdən fəaliyyət göstərən Ģairlər məclisinə XII əsrin ikinci rübündə doğma Gəncədən ġirvana gəlmiĢ, böyük istedad və yüksək əxlaq sahibi olan 44 yaĢlı Əbül Əla Gəncəvi baĢçılıq edirdi. Qətran Təbrizinin yetirməsi olan bu Ģair ġirvanĢahlar sarayına gəldikdən sonra burada böyük nüfuz qazanmıĢ, "məlik əĢ -Ģüara" -"Ģairlər hökmdarı" adını almıĢdır. ġirvanın istedadlı və ziyalı gənclərini təĢkil etdiyi ədəbi məclisdə cəmləĢdirən Əbül Əla, onlardan Əfzələddin Xaqani, Fələki ġirvani, Ġzzəddin kimi "öz Ģairlik qüdrətini bilən və həyatda görkəmli yer tutmaq istəyən" Ģairlərə bir tərəfdən "saray ədəbiyyatının tələblərini ödəyərək ĢirvanĢahların adını əbədiləĢdirməyi" aĢılayır, digər tərəfdən isə "insanpərvərliyi, adəmiyyəti təlqin etməyə" çalıĢırdı. Lakin Əbül Əla bu iki zidd anlayıĢları uzlaĢdıra bilmədi; buna görə onu ismaililərə, onların baĢçısı Həsən əs-Səbbaha meyil göstərməkdə təqsirləndirdilər, yazdıqlarını təhrif etməklə onu ləkələməyə çalıĢdılar. Həbsə düĢmək dərəcəsinə çatmıĢ Ģair özünü yalnız məĢhur "Qəsəmnamə" (and) qəsidəsi ilə qurtara bildi. Ədəbi irsindən yalnız bir neçə Ģeri qalmıĢ Əbül Əla dövrünün hökmdarlarını vəsf etsə də, XI əsrin sonu, XII əsrin I yarısında epik janrı inkiĢaf etdirən böyük fars Ģairi Əbül Məcd Məcdud ibn Adəm Sənai (1050-1140) poeziyasının mütərəqqi ənənələri ilə bağlı olmuĢ, Azərbaycan ədəbiyyatında ictimai-fəlsəfi Ģerin ilk nümunələrini yaratmıĢdır. Əbül Əladan sonra ġirvan ədəbi məktəbini Ģairin ən savadlı və istedadlı Ģagirdi, kürəkəni Əfzələddin Xaqani (1126-1199) idarə etməyə baĢladı. Vaxtilə məhz Əbül Əla, Xaqanini ġirvanĢah III Mənuçehrə (1120-1160) təqdim etmiĢ, ona "Xaqani" təxəllüsünü vermiĢdi. Xaqani öz yaradıcılığı ilə Yaxın və Orta ġərq xalqlarının bədii təfəkkür tərzində yeni bir mərhələ açdı. Ensiklopedik biliyə malik olub, antik və müsəlman xalqlarının yaratdığı zəngin mədəniyyəti, fəlsəfəni, eləcə də dövrün baĢqa elmlərini dərindən bilən Xaqani Ģeir sənətini elə b ir səviyyəyə qaldırdı ki, məddahanə məzmu- nundan asılı olmayaraq, bu saray ədəbiyyatı monumental görkəm aldı. Beləliklə, saray siyasətinin adi təbliğat vasitəsi olan məddahlıq Xaqani ifasında əzəmətli bir simfoniya təsiri bağıĢlayırdı. O, dövrün farsdilli Azərbaycan poeziyasına yeni üslub, təmtəraqlı 403
obrazlar, parlaq təĢbehlər, ifadələr, bədii təsvir vasitələri, çətin rədif və qafiyələr, nadir sözlər və termin lər, söz oynatmaları gətirib, Ģeir sənətində söz sənətkarlığı kimi estetik bir konsepsiya yaratdı. Xaqani Ģerinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də fars dilinin hökmranlıq etdiyi Ģeir dilinə Ģairin doğma azərbaycan-türk sözlərini gətirməsidir. Bunlardan Ģairin "Məra dər parsi fohĢi ke quyənd, be torki çərxeĢan quyəd ke sənsən" ("farsca mənə söyüĢ desələr, çərxi fələk onlara türkcə deyər ki, sənsən") misralı məĢhur beytində iĢlədilmiĢ "sənsən" sözünü, eləcə də özünun Ģeir "Divan"-ında iĢlətdiyi su, Tanrı, vuĢaq (uĢaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və b. bu kimi sözləri qeyd etmək olar. Onun ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklərdən biri də Ģeirdə iĢlətdiyi fəlsəf fikirlər idi. Bu fikirlər ilk dəfə Xaqaninin məĢhur "Həbsiyyə" qəsidələr silsiləsində, "Töhfətül- Ġraqeyn" ("Ġki Ġraqın töhfəsi") məsnəvisində və "Mədain xərabələri" əsərində əks olunmuĢdur. Əbül Əla - Xaqani məktəbində dövrün Fələki, Ġzzəddin, Mücirəddin kimi öz dəst-xətti olan Ģairləri yazıb-yaradırdılar. Ġranın və Orta Asiyanın bir sıra farsdilli Ģairləri də Ģeir meydanında yarıĢmaq üçün Azərbaycana gəlir, bəzən isə buranın mədəni mərkəzlərində qalıb ədəbi yaradıcılıqla məĢğul olurdular. Bunlardan "soltan əl-fudala" ("fazillər soltanı") adlanan Əsirəddin Əbu-l-Fadl Məhəmməd ibn Tahir əl-Əxsikəti, "məlik əl-kəlam" ("söz hökmdarı") ləqəbli Zahirəddin Tahir ibn Məhəmməd əl-Fəryabi Orta Asiyadan gələrək, Azərbaycan atabəylərinin himayəsində, onların sarayında yaĢamıĢ, yerli Ģairlərlə, xüsusilə Xaqani ilə yaxınlaĢmıĢ, onun tərzində mədh Ģeirləri yazmıĢlar. ġirvanda, III Mənuçehrin sarayında yaĢayan Ģairlərdən biri də Əbül Əladan Ģeir- sənət dərsi almıĢ ġamaxı sakini Əbu-n-Nazim Məhəmməd Fələki ġirvani (1107-1147) olmuĢdur. Mənbələrdə onun "Ehkamu-n-nücum" ("Astrologiyaya dair mühakimələr") adlı əsərinin olması haqqında məlumat vardır. ġairin riyaziyyat, hüsnxətt, ərəb dili və xüsusilə astrologiya (nücum elmi) sahəsindəki bilikləri ona "Fələki" təxəllüsünün verilməsinə səbəb olmuĢdur. Öz himayədarına çoxsaylı təmtəraqlı qəsidələr ithaf etməsinə baxmayaraq, ġirvan Ģairlərindən çoxunun nəsibi olan zindan ömrü ondan da yan keçməmiĢ, saray böhtanları onun da qaranlıq məhbəsə düĢməsinə səbəb olmuĢdu. ġirvanĢahın əmrilə Fələki axırda zindandan azad edilsə də, keçirdiyi mənəvi sarsıntılar onu üzmüĢ, Ģair gənc yaĢında vəfat etmiĢdir. Yaxın ġərqin elə bir orta əsr təzkirəsi yoxdur ki, özünün ictimai-siyasi "Həbsiyyə" Ģeirləri, təkraredilməz təbiət və məhəbbət lirikası ilə ad çıxarmıĢ Fələki yaradıcılığından bəhs etməsin. Onun dövrümüzə yetiĢmiĢ "Divan"ı yalnız ədəbi-bədii məziyyətlərilə deyil, dövrün real hadisələrini tarixi mənbə səviyyəsində iĢıqlandırmaq baxımından da əhəmiyyətlidir. Məhz buna görə, tarixçilər onun ġirvanĢah Mənuçehrin qıpçaqlar və alanlar üzərində qələbəsi, gürcü hökmdarı Demetrenin dövrü, ġirvanın Ģəhərləri və görkəmli Ģəxsiyyətləri və s. haqqında, hətta dövrün tarixi mənbələrində də olmayan qiymətli məlumatlarından geniĢ faydalanmıĢlar. 404
ġirvan poetik məktəbinin digər istedadlı nümayəndəsi olan Ġzzəddin ġirvani haqqında dövrümüzə yetiĢən məlumat çox azdır. Bizə yalnız o məlumdur ki, Ġzzəddin, Əbül Əla Gəncəvi, Xaqani və Fələki ġirvaninin çağdaĢı olmuĢ, onlarla ünsiyyət saxlamıĢdır. ġairin ədəbi irsindən zəmanəmizə gəlib çıxan bir yarımçıq qəsidə və bircə rübai Ġzzəddin ziyasının məlahətindən xəbər verir. XII əsr Azərbaycan poeziyasının maraqlı, az qala əfsanəvi və ən çox mübahisə doğuran siması Ģairə Məhsəti xanım Gəncəvidir. Tədqiqatçıların biri digərinə zidd fərziyyələrinə baxmayaraq, son araĢdırmalar qəti müəyyənləĢdirmiĢdir ki, "Məhsəti real tarixi Ģəxsiyyətdir, Nizaminin böyük müasiridir və yüksək poetik istedad sahibi olmuĢdur". Onun haqqında ilk təzkirə məlumatını Həmdullah Qəzvininin 1330-cu ildə qələmə aldığı "Tarixi qozide" əsərində görürük. Buradakı bəzi səhv fikirlər (Ģairənin ərinin Soltan Mahmud Qəznəvinin müasiri olması barədə) nəzərə alınmazsa, Gəncə xətibinin oğlu, "yaxĢı Ģeirləri" olan Tacəddin Əhməd və onun arvadı Məhsətinin "gözəl" ĢeirləĢməsi haqqında verilən məlumat böyük maraq doğurur. Tədqiqatlar Məhsətinin təqribən 1089-cu ildə Gəncədə doğulduğunu, mü kəmməl təhsil aldığını, ġərq ədəbiyyatı və musiqisinə yaxĢı bələd olduğunu, gözəl Ģahmat (Ģətrənc) oynadığını, 1118- ci ildə (soltan Məhəmməd Təpər vəfat etdikdən sonra) Gəncə taxtına çıxan soltan Mahmudun sarayında, Mərvdə olarkən soltan Səncərin sarayında keçirilən Ģeir məclislərində iĢtirak etdiyini, çox uzun ömür sürdüyünü (1182-83-cü ilədək) göstərir. Məhsətinin əri Tacəddin Əmir Əh məd də Pure-Xətib təxəllüsü ilə yazan məĢhur Ģair olmuĢdur. Məhsətinin dastana dönmüĢ həyatı haqqında, ən maraqlı məlumat, əldə olan nüsxələri XV-XVI yüzillərin məhsulu olan, Ģifahi (və çox güman yazılı) variantları sözsüz ki, XII-XIII əsrlərə aid olan "Məhsəti və Əmir Əhməd" dastanında toplanmıĢdır. Fars dilində, əsasən rübai janrında yazan Məhsətinin Ģeirlərinin əksər hissəsi Gəncə mühiti ilə bağlıdır. Lakin rübailərinin məzmunundan görünür ki, o, həm Ġranda (Ġraqi Əcəmdə), həm də Orta Asiyada da tanınmıĢdı. Məhsəti gənclik çağlarında Gəncədən bir neçə il ayrılmalı olmuĢ, bir müddət Mərvdə yaĢayıb-yaratmıĢ, yaradıcılığının yetkinlik çağında doğma ocağa qayıtmıĢ və ömrünün sonunadək burada yaĢamıĢdır. Yaradıcılığında məhəbbət lirikasının əsas yer tutduğu Məhsəti xanımın rübailəri dünyəviliyi, humanizmi, nikbinliyi ilə seçilir. Məhz ondan sonra Azərbaycan Ģerində rübaiçilik geniĢ inkiĢaf yoluna qədəm qoyur. Azərbaycanlı rübaiçilər içərisində qadın sənətkarlarımızın - "Doxtəre-Xətib, Do xtəre-Səti, Do xtəre-Salar, Rəziyyə Gəncəvi" kimi Ģairələrimizin yetiĢməsi Məhsəti təsirinin, Məhsəti yaradıcılığının ən böyük nailiyyətlərindən biri kimi q iy mətləndirilə bilər. Azərbaycanın farsdilli poeziyasının "qızıl əsri"nin görkəmli Ģairlərindən biri, böyük Xaqaninin yetirməsi, mahir mədhiyyəçi-Ģairlərdən olan Mücirəddin Beyləqani idi. ġirvan ədəbi mühitinin yetiĢdirməsi olan bu Ģair qəsidələrinin əksəriyyətini ona himayəçilik edən Azərbaycan atabəyləri sülaləsinin nümayəndələrinə və II Toğrulun oğlu soltan Arslan Ģaha həsr etmiĢdir. Onun lirikasında sonsuz iradə və qürur, özünün və 405
baĢqalarının yaradıcılığına qarĢı tələbkarlıq hakim idi. Mücirəddin irsindən dövrümüzə yetiĢən yeganə ədəbi abidə olan Ģeir divanında toplanılmıĢ parlaq və nikbin ruhlu qəsidələr içərisində Ġraq Səlcuq hökmdarlarına və Dərbənd hakiminə həsr edilmiĢ mədhiyyələr də vardır. Belə məzmunlu Ģeirlərlə yanaĢı, Ģair dövrünün əyər-əskiyini qamçılayan həcvlər də yaratmıĢ və bəzi təzkirəçilərin məlumatına görə satira atəĢinə tutduğu həmin adamlar tərəfindən (1193-cü ildə) qətlə yetirilmiĢdir. TanınmıĢ Gəncə Ģairlərindən biri də Qəvami Mütərrizi 1190-cı ildə vəfat etmiĢdir. Yazılı mənbələrdə, o cümlədən DövlətĢah Səmərqəndinin məĢhur təzkirəsində Qəvaminin Nizami Gəncəvi ilə qohumluq əlaqələri (qardaĢı və yaxud əmisi oğlu olması) haqqında məlumat vardır. Dövrün ənənələrinə sadiq qalaraq yazdığı qəsidələrdə Qızıl Arslanı, Cahan Pəhləvanı və baĢqalarını vəsf edən Qəvami öz zərifliyi və bədii sənətkarlığı ilə seçilən qəzəllər də yazmıĢdır. Onun zəmanədən narazılıq motivləri ilə güclü olan Ģeirlərində həmçinin təkəbbürlülük, acgözlülük, ikiüzlülük, əxlaqsızlıq kimi mənfi keyfiyyətlər də pislənilmiĢdir. ġair əsərləri vasitəsilə gəncliyə müraciət edir, onu günlərini mənasız əyləncələrdə keçirməməyə, qocalığın labüd olması barədə, Ģərəf haqqında düĢünməyə çağırırdı. Qəvaminin Ģeir divanının əlyazması Londonda, Britaniya mu zeyində saxlan ılır. XII əsrin Azərbaycan Ģairləri və nasirləri arasında Gəncə ədəbi məktəbinin daha bir nümayəndəsi, dahi Nizaminin dostu Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustad diqqəti xüsusilə cəlb edir. Onun bizə gəlib çatmıĢ yeganə əsəri - "Munisnamə" professor Rüstəm Əliyev tərəfindən rus dilinə tərcümə olunmuĢ, tədqiqatçıların və oxucuların maraq obyektinə çevrilmiĢdir. "Munisnamə"nin nadir əlyazması hazırda Londondakı Britaniya muzeyində saxlanır və hələlik Əbubəkr ibn Xosrovun həyatı, yaradıcılığı haqqında yeganə məlumat mənbəyidir. Bu məlumata görə, Ģair Azərbaycan ata- bəylərinə xid mət etmiĢ, gənc Ģahzadələrin müəllimi və tərbiyəçisi olmuĢ, əsərlərini Azərbaycan atabəyləri Cahan Pəhləvana, Qızıl Arslana və Əbubəkrə ithaf etmiĢdir. "Munisnamə"nin giriĢ hissəsində müəllif Eldənizlərin adı ilə bağlı altı erkən əsərinin adlarını çəkir. Təəssüf ki, bu əsərlərin nüsxələri hələ də aĢkar olunmamıĢdır. "Munisnamə" özü 17 fəsildən ibarətdir; burada maraqlı hekayə, novella, ibrətamiz hədis və məsəllər toplanılmıĢdır. Mətninə xeyli Ģeir parçası daxil edilmiĢi bu əsər farsdilli ədəbiyyatın yayıldığı bütün bölgələrdə sonralar çiçəklənən qafiyəli bədii nəsrin erkən və parlaq nümunələrindən biridir. XII əsrin ortalarına yaxın yaranan Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin hakimiyyəti dövründə Gəncə və ġirvan poetik məktəbləri artıq ən yüksək inkiĢaf mərhələsinə yetiĢmiĢdilər. Atabəylər sarayında fəaliyyət göstərən Ģairlər Xaqani tərəfindən təməli qoyulan yeni üslublu farsdilli Azərbaycan Ģerini yüksək sənətkarlıq səviyyəsinə çatdırmağa çalıĢırdılar. Lakin Xaqani zirvəsini fəth etmək, Azərbaycan poeziyasını daha yüksək zirvələrə çatdırmaq səadəti yalnız Gəncə Ģəhərinin sakininə, orta əsr təzkirəçisinin dili ilə desək, "dolğunluğunu və böyüklüyünü dil və sözlə təsvir etmək mü mkün olmayan" Camal (Nizam) əd-Din Əbu Məhəmməd Ġlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd Nizamiyə (1140-1209) nəsib oldu. O, Xaqaninin parlaq söz 406
sənətkarlığını və üslubunu qəbul edib, öz yaradıcılığında onlara yeni məzmun və mənalar verdi. Nizami ölməz "Xəmsə"si ilə Ģeir sənətini saraylardan və məddahlıqdan uzaqlaĢdırıb, bu gün baĢa düĢdüyümüz mənada bədii ədəbiyyat yaratdı. O, insanı özünün qəhrəmanı edib, onun hiss və həyəcanlarını, duyğu və düĢüncələrini, arzu və istəklərini tərənnüm edirdi. ġəxsiyyət, onun həyatı, mahiyyəti, təfəkkür tərzi və fəlsəfəsi Nizamin i düĢündürən, onun poemalarının əsas xəttini təĢkil edən mövzular idi. Nizami əsərlərində sənətkarlıq, forma və məzmun vəhdətdə olub bir-birini tamamlayırdı. Elmin mü xtəlif sahələrində dərin biliyə malik olması Nizaminin hərtərəfli təhsil gördüyünə dəlalət edir. Dövrünün bir çox ziyalısından fərqli olaraq, o, əldə etdiyi biliklərin hamısını məhz doğma Gəncədə almıĢ, ömrünün sonunadək, görünür, doğma Ģəhəri tərk etməmiĢdi. Bunu Ģair Gəncəsiz qala bilməməsi ilə izah edirdi: "Əgər Gəncə mənim boynumda düyün düĢmüĢ boyunbağı olmasaydı, Ġranın bütün xəzinələrini öz Ģeirlərimlə fəth edərdim". Nizami, o dövrdə böyük elm ocağına çevrilmiĢ Gəncədə dəqiq (elmül əbdan) və humanitar (elmül ədyan) elmlərə dərindən yiyələnərək, əsrinin ən böyük ensiklopedistlərindən biri oldu. Onun yaratdığı əvəzsiz əsərləri daha da yaĢarlı edən, Ģairin mü xtəlif dillərdə yazmıĢ antik və erkən orta əsr abidələrindən, o cümlədən, "türk dastan ları "Kitabi-Dədə Qorqud" və "Qutadqu bilik"in sənət müvəffəqiyyətlərindən Ģairlik təbiətinə xas bir ustalıqla" faydalan ması, bu əsərlərdən əxz etdiklərini yaradıcı Ģair xəyalının vüsətilə heç kəsə bənzəməyən yeni bir təravətlə əks etdirməsid ir, ġeir və sənət meydanına Ģair, o dövrün ən geniĢ yayılmıĢ lirik janrı ilə, bu janrın əsas formaları olan qəsidə və qəzəllərlə daxil olmuĢdur. Nizamin in özünün qeydlərindən aydın olur ki, "Xəmsə"-nin üçüncü poeması "Ley li və Məcnun" yazılanadək onun qəzəllər "Divan"ı mövcud olmuĢdur. Orta çağ təzkirəçilərin in məlu matlarına görə, bu, "Divan" iyirmi min beytdən artıq imiĢ. Təəssüf ki, dövrümüzə gəlib çıxan və məĢhur Ġran alimi Səid Nəfisinin nəĢr etdirdiyi Nizami "Divan"ına cəmi iki minə yaxın beyt daxildir. ġair özünün ilk poeması olan "Sirlər xəzinəsi"ni ("Məxzən əl-əsrar") 1177-c i ilin oktyabrında tama mla mıĢ, bu əsərlə "ġərq xa lqla rın ın bədii təfəkkür tarixində, ədəbiyyatında yeni bir dövr açmıĢ"dır. Əsər ö z daxili quruluĢu na və ko mpozisiyasına görə Niza min in sonrakı poemalarından xey li fərq lənir. Əgər sonrakı əsərlərində Ģairin etik, estetik, ictimai idealı, human izm nəzəriyyəsi dolğun bədii surətlər, əlvan həyat lövhələri, tip ikləĢdirilmiĢ Ģərait vasitəsilə açılırsa, "Sirlər xəzinəsi"ndə bu təlim və mətləb didaktik Ģəkildə, öyüd-nəsihət yolu ilə ifadə olunur. ġairin əsas məqsədi o xucuları əxlaq i cəhətdən tərbiyə etmək, onlara həyat kamilliyi, alicənablıq, həssaslıq, maddi nemətlər yaradanlara ehtiram, məhəbbət və ədalət hissləri aĢılamaqdır. Bütün bu cəhətlər "dərin təfəkkü rlə güclü poetik ehtirasın vəhdətindən yaranmıĢ əbədi sənət əsəri" olan poemanı insan dühasının ən böyük nailiyyətlərindən biri kimi qiy mətləndirməyə əsas verir. 407
Nizamin in sonrakı əsərlərində "hadisə, tale və fələk daha insan üzərində hökmranlıq edərək onu əzmir, Ģəxsiyyətin iradəsini özünə tabe etmir, əksinə, insan öz taleyinə ağalıq edir, onun iradəsi hadisələrin gediĢini istiqamətləndirir, onu dəyiĢir. Həmin tələb lərə müvafiq yazılmıĢ "Xosrov və ġirin" (1180-ci ildə tamamlanıb), "Ley li və Məcnun" (1188), " Yeddi səyyarə" ("Yeddi gözəl", 1197) və "Ġskəndərnamə" (1197-ci ildən sonra yazılıb) sonrakı əsrlərin poeziyasının möv zusunu, tematikasını, təsvir fırçasını dəyiĢdirərək, ona yeni təravət və istiqamət verdi. Ġnsanın daxili aləmi, onun xislət və hiss iyyatı, arzu və meyli, ruhunun ən incə, zərif və əsrarəngiz hərəkəti yeni poetik məktəbin əsas mahiyyətinə çevrildi. ġəxsiyyət azadlığı, onun iradəsinin mövhumat və xurafat boyunduruğundan xilas olması, bəĢəriyyətin mədəni tərəqqisində dönüĢ nöqtələrindən olan intibah dövrünün mənəvi mahiyyətinə çevrilmiĢ səlis human izm nəzəriyyəsi Nizami yaradıcılığ ında ən gözəl bədii təcəs sümünü tapdı". Nizami yaradıcılığı ġərq xalqları ədəbiyyatının in kiĢafına böyük təsir göstərmiĢdir. Onun əsərləri orta çağ mədrəsələrində əsas dərslərin b ir hissəsi olmuĢ, Ģairlər, ədib lər və tələbələr onlardan elm öyrənmiĢ, onları əzbərləmiĢlər. Nizamin in yaratdığı mən zu m ro man janrı ġərq xalq larının bədii söz səltənətinə daxil olmuĢ, ö zünə möhkəm mövqe qazan mıĢdır. Onun poemaları haqlı olaraq yüksək poetik ustalığın meyarı hesab edilirdi. Həqiqi söz ustası adını qazan maq istəyən ən görkəmli Ģairlər forma və məzmunca Nizami poemalarına bənzər əsərlər - "Xə msə"lər və ya heç olma zsa, eyni adlı poema lar ya zmağı özlə rinə borc bilird ilər. Gö rkəmli söz ustaları Əmir Xosrov Dəhləvin i (1253-1325), Haci Kirmanin i (1281-1352), Ġmadəddin Kirman ini (1371-c i ildə vəfat et miĢdir), Əbdürrəhman Camini (1414-1492), ƏliĢir Nəvain i (1441-1501X Hatifin i (1445- 1512), Fü zulin i (1494-1556) və baĢqalarını Nizami məktəbinin davamçıları hesab etmək olar. Ümu miyyətlə götürsək, XIII yüzildən bəri Nizami ideyaların ın ecazkar təsirinə qapılmayan bir söz ustası tapmaq mü mkün deyil. Məhz Nizami dühası Azərbaycan poetik sənətini əlçatmaz zirvəyə qaldırmıĢ, XII yü zili Azərb aycan intibahı əsri etmiĢdir.
|