T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VII FƏSİL Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının xarici ölk ələrə elmi səfərləri
|
VI f əsil Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının bayatı və “Çeşmə” folklor teatrı ilə bağlı fəaliyyəti 430
Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında lirik növün geniş yayılmış janrlarından biri də bayatı- lardır. Bayatılar Azərbaycan folklorunun çox q ədim növlərindən biridir. Bayatılar musiqi ilə bağlı olduğuna görə geniş yayılmış, toylarda və analar beşik başında layla çalanda bayatılardan istifadə olunur. Az ərbaycan ədəbiyyatının XVIII əsrdə yaşa- mış və zəngin ədəbi irs yaratmış nümayəndələri Molla V
əli Vidadi ilə Molla Pənah Vaqif deyiş- m əsində bayatının adını çəkir və deyir: Küllü Qarabağın abi həyatı, N əzmi-nazik bayatıdır, bayatı. Bayatı yeddi hecalı, birinci, ikinci və dördüncü misraları həmqafiyə, üçüncü misrası s ərbəst olan şeirdir. Professor Vaqif V əliyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” dərsliyində yazır ki, “bayatı” sözü vaxtil ə Azərbaycanda olan Boyat qəbiləsi- nin adı ilə əlaqədardır. Bu qəbilə şeirə, musiqiyə daha çox meyl göst ərmişdir. Boyat qəbiləsinin yaratdığı şeir formasından biri də qəbilənin adını daşıyan bayatıdır. Ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz yazır ki, Boyat Oğuz xanın nəvəsi, Gün xanın ikinci oğlu
431
imiş. Ağıllı, fərasətli, varlı olduğuna görə onu “B əyat” adlandırmışlar. Adın mənası “adlı-sanlı v ə məşhur” deməkdir. Bəyatıların yaratdığı ədə- biyyata “boyat” adı verilmişdir. Görk
əmli sənətkar Sarı Aşıq bayatı ustasıdır. M əlumdur ki, “Mən aşıq” sözü ilə başlayan ba- ya tılar məşhur bayatı ustası Sarı Aşığın adı ilə bağlıdır. M ən aşıq ahu zarda, Canım dərddə, azarda. O günd
ən ki, qul oldum, Satırlar hey bazarda.
M
Ay bel ə, incə belə. Qulpun sınsın ay səhəng, Minibs
ən incə belə.
XVII əsrdə yaşamış Sarı Aşıq Yaxşı adlı bir qızı sevirmiş, şeirlərinin çoxunu Yaxşının eşqi il ə yazmış və onun adı ilə oxumuşdur. Ancaq Sarı Aşıq kasıb olduğuna görə sevgilisi Yaxşını Ya man adlı varlı bir oğlana verirlər. Ailənin razılığını eşidən Yaxşı bayıra çıxıb bu bayatını deyir:
Aşıq, aşın bişdi, gəl, Bişib yerə düşdü, gəl! Yaxşı günün yoldaşı,
432
Yaman gün ə düşdü gəl!
Sarı Aşıq sevgilisi Yaxşının səsini eşidib g əlir. Ancaq sevgisinə sadiq qalan Yaxşını zorla Yamana verdikl ərinə görə onun qəlbi yatır. Yaxşının ölümündən sonra gələn Sarı Aşığın q əlbi sarsılır, sevgilisinin həsrətinə dözmür, son n əfəsində vəsiyyət edir:
El
T ər təni tərsinə qoy. Yaxşını qibləsinə, Aşığı tərsinə qoy.
Sarı Aşığı böyük hörmətlə Laçın rayonunun Gül əburt kəndinin yaxınlığındakı qəbiristanlıqda d əfn edirlər. Ancaq bayatıda vəsiyyət etdiyi kimi Sarı Aşığın üzünü qibləyə deyil, Həkəri çayının sahilind ə, təpənin üstündə dəfn olunan Yaxşının q əbrinə sarı dəfn edilmişdir. Sarı Aşığın başdaşı üstünd ə yalnız saz şəkli çəkilmişdir. Sarı Aşığın şeirlərinə əsaslanaraq tədqiqat- çılar onun Qaramanlı olmasını təsdiqləyirlər:
Aşıq Qaramanlıdı, Xalın qara manlıdı. 433
Yaxşının tənəsindən, Gen
ə qar amanlıdır.
“XIX əsrin təzkirəçilərindən Qaradağı yazır ki, Sarı Aşıq Qaradağ mahalındandır. Çox qədim vaxtlarda g əlib Qarabağın Zəngəzur mahalında yaşamış, orada da vəfat etmişdir. Qəbri isə Həkə- ri çayının sahilində Güləbürt kəndinin yaxın- lığındadır”. 12
Sarı Aşıq haqqında Əhliman Axundov 1966-
cı ildə çap etdirdiyi “Sarı Aşıq” kitabında ətraflı məlumat vermişdir. Sarı Aşıq deyir:
M
Əlli qandı, yüz qandı. K əbə yıxmaq bir evdir, Könül yıxmaq yüz qandı.
Az ərbaycan şifahi söz sənəti tarixində Lələ bayatı ustası kimi tanınır, onun adı Sarı Aşıqla birg ə yad edilir. Professor Mirəli Seyidov yazır ki, “Baba, L ələ adları ilə başlayan bayatılar eyni adlı, yaxud təxəllüslü müəlliflərin əsəridir”. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Lələnin m əzarı və özü” və “Yaxşı-Yaman” dastanı ilə 12 Vaqif V əliyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, 1970, s əh.172 434
bağlı maraqlı məqalələr yazmış, Lələnin ustad aşıq olduğunu, Füzuli rayonunda Əhmədallar k əndi yaxınlığındakı “Arqalı qəbiristanlığı”nda d əfn edildiyini və kənd ağsaqqallarının onun bayatılarından nümunələr söylədiyini xəbər vermişdir. Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlının bu elmi m
əlumatını tədqiqatçılar yüksək qiymətlən- dirmiş, çox gözəl elmi-nəzəri axtarışın nəticəsi hesab etmişlər. Professor S ədnik Paşa yazır ki, qəriblik, h əsrət, nigarançılıq, iztirab, zəngin təbiət gözəl- liyi, z əmanənin tələbindən doğan zülm, təzyiq v ə bu kimi onlarca həyat, cəmiyyət hadisələri L ələ bayatılarına geniş mövzu olmuş, yüksək poeziya dili il ə ifadəsini tapmışdır. T ədqiqatçı haqlı olaraq göstərir ki, Lələyə olan sonsuz m əhəbbət onu “Əsli-Kərəm” dasta- nına gətirib çıxarmış, xalq Lələni romanın aparıcı obrazlarından birinə çevirmişdir. Buna gör ə də “Əsli-Kərəm” dastanını Lələsiz təsəvvür etm ək çətindir. Ona gör ə ki, Lələ əksər türkdilli xalqlar iç ərisində geniş yayılmış, “Əsli-Kərəm” dastan- larının ancaq Azərbaycan variantına məxsus bir obrazdır. 435
Xalq iç ərisində bugünədək dolaşan “Lələ köçüb, yurd ağlayır”, “Lələ köçüb, yurdu qalıb” v ə s. bu kimi məsələlər Lələnin ağır həyat keçirdiyini göst ərir.
L ələ ilə bağlı folklor nümunələri onun tarixi şəxsiyyət, müəllim, ustad, tərbiyəçi, məsləhətçi, el a
ğsaqqalı olduğunu təsdiqləyir. Müasir döv- rümüzd
əki bayatılar təsdiq edir ki, Lələ Azər- baycan şifahi xalq poeziyası tarixində görkəmli s ənətkardır. M əhz buna görə də Lələ haqqında t ədqiqatçılar maraqlı axtarışlar aparır, onun bədii irsini toplamağa çalışır, çap etdirib oxuculara ərməğan vermək istəyirlər. Bu problemin h əllində professor Sədnik Paşa Pirsultanlı çox məsuliyyətlə çalışmış və çalışır ki, parlaq uğurlar qazansın, Lələnin bədii irsini toplayıb dərc etdirsin. Sədnik müəllim bu müq
əddəs arzusunu yerinə yetirir. M əlumdur ki, el-oba arasında qışın ləzzətini ocağın közündə və nənənin sözündə cilalayır, onunla f
əxr edirlər. Qoca nənə dörd misralıq bir bayatıda dünyalıq kədər ifadə edir və arzusunu, ist əyini, həm də ağır həyatını poetik dillə verib deyir: Əzizim öz günümə, Ağlaram öz günümə.
436
F ələk əlimə düşsə, Salaram öz günüm ə.
N ənənin dilindən deyilən bu bayatı insanın q əlbini sarsıdır, nənəyə məhəbbət bəsləyir. Bu kimi bayatılar nənələrin alovlu qəlbinin k ədər cehizidir. Professor Vaqif V əliyevlə professor Sədnik Paşa Pirsultanlının toplayıb 1985-ci ildə nəşr edib oxuculara h ədiyyə verdikləri “Bayatılar” xalqın poetik dühasını, sənət möcüzəsini əks etdir ən poetik çələngdir. Bayatılar ideya-məzmun xüsusiyyətlərinə, ictimai, b ədii, estetik ideyasına və həyat gerçək- liyin
ə görə nadir sənət inciləridir. Bu bayatılarda sadəlik, dərinlik, əxlaqi və b ədii keyfiyyətlər aşılanmasını tədqiqatçılar kita- bın girişində çox gözəl təhlil edir, ümumiləşdirib yekunlaşdırırlar. Az ərbaycan bayatılarını yaşadan, nəsildən- n əslə keçirən, xalqın poeziya sərvətlərini yaddaş- larına hopduran ağbirçəklər bayatıların müəllif- l əridir. Onlar bu qiym ətli töhfənin zəngin tərbiyə m ənbəyi olduğunu bilir və balalara laylalarda öyr ədir, onların qəlbini pərvazlandırırlar. 437
M əhz professor Sədnik Paşa Pirsultanlı bu z əngin sərvəti toplayır və nəşr etdirib məktəb- l ərə, məktəblilərə ərməğan verir, buna görə də xalqın hörmətini qazanır və sevilir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının fəaliy- y ətində “Çeşmə” folklor teatrının yaradıcısı ol- ma sı, onu inkişaf etdirməsi vətənə, xalqa, ədəbiyyata və incəsənətə şərəfli xidməti, huma- nist, v
ətənpərvər və mahir pedaqoq olması ilə bağlıdır. Teatrın yaradıcısı və bədii rəhbəri professor S ədnik Paşa teatra repertuar seçmək üçün səmə- r əli axtarış aparır və uğurlar qazanır. Dağıstan, Türkm ənistan və Gürcüstanın rayonlarından mu- siqi folkloru nümun ələri toplayır. Teatrın iştirakçıları oxuyan “Çeşmə” şeiri çox maraqlı, məzmunlu, tərbiyəvi mahiyyətlidir:
“Çeşmə” gəlir, “Çeşmə” gəlir, Ayaq saxla, keçm ə, gəlir, “Çeşmə” hara çeşməsidir? Çeşmələrin çeşməsidir. Ruhu inci çeşməsidir, “Çeşmə” Gəncə “Çeşməsi” dir.
Bu ansambl ın tərkibi əsasən qızlardan iba- r ətdir. Bu teatr müxtəlif rəhbər təşkilatların fəxri 438
f ərmanlarına və mükafatlarına layiq görülmüş, onun t ərtibçisi mükafatlandırılmışdır. “Çeşmə” teatrının əsas prinsipi mənəvi sər- v ətləri xalqa çatdırmaq, müasir və gələcək nəslə ötürm əkdən ibarətdir. Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının bu teatrla bağlı fəaliyyəti çox ma
raqlı və əhəmiyyətli olmuşdur. Ona görə ki, indiy ə kimi tarixlərin şahidi olan, dahi sə- n ətkarlar yetişdirən Gəncə şəhərində indiyə kimi bel ə teatr yaradılmamışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının aşıq yaradıcılığını tədqiq etməsi və folklor nümunə- l ərini toplaması gözəl nəticə vermiş və verir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, q ədim şeir-sənət ocağı Nizami yurdunda Ozan- aşıq muzeyinin yaradılması məni çoxdan düşün- dürürdü. Muzeyi t əşkil etdik, bizə otaq verdilər. Muzey yüzl ərlə tamaşaçının sevincinə və fərə- hin
ə səbəb oldu. G əncədə təşkil olunan “Azərbaycan ozan- aşıq muzeyi” hamını sevindirir, tamaşaçılara və iştirakçılara çox gözəl təsir bağışlayır. Az ərbaycan xalqının folklor incilərini s əmərəli toplayan, araşdıran, tədqiq edən, şair, publisist, mahir pedaqoq kimi sevil ən və hörmət qazanan filologiya elml əri doktoru, professor 439
S ədnik Paşa Pirsultanlının bu şərəfli fəaliyyəti- nin əsasını onun elmi-nəzəri ideyası təşkil edir. Ona gör ə ki, onun elmi-nəzəri ideyası mütərəqqi ideyadır, vətənə və xalqa səmərəli xidmət edən, g ənc nəslə əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan zəngin ideyadır. “Elm v
ə sənət adamları Sədnik Paşa Pirsul- tanlı haqqında” adlı kitab Gəncədə 2011-ci ildə n əşr olunmuşdur. Bu kitabın I cildi 2003-cü ildə n əşr olunmuşdur. Kitabdakı materiallar haqqında rəyini yazmış professor Sədnik Paşa Pirsultanlı elmi- n əzəri ideyası ilə əlaqədar olaraq kitabdakı mate- rialların qısa şərhini vermiş və ümumiləşdirib r əyini bildirmişəm: Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının 80 illiyi (1929-2009) münasi- b ətilə yalnız Azərbaycan Respublikasından deyil, ümumiyy ətlə, başqa ölkələrdən gələn təbrik m əktublarını da bu cilddə toplayıb vermişlər. Folklorşünas alimin əsərləri və şəxsiyyəti ilə əlaqədar yazılmış yazılar, həm də ona həsr edilmiş şeirlər və onun tərcümeyi-halı bu kitabda toplanmışdır. M ən bu nəticəyə gəldim ki, həmin təbrik m əktublarını eynilə bu yazdığım kitabda oxucu- lara çatdırsam daha əhəmiyyətli və faydalı olar.
440
Bundan sonra h əmin yazılara və şeirlərə müna- sib ətimi bildirməli oldum. Bu vəzifəni də imka- nım daxilində həll etməyə çalışıb, kitabda həllini verdim.
Folklorşünas alim, filologiya elmləri dok- toru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı sözün h əqiqi mənasında vətən sevgili, vətən istəkli s ənətkardır. Buna gör ə də onun vətənə həsr etdiyi şeirləri oxuculara t əqdim etməyi, onların mütaliəsinə verm əyi, daha doğrusu, həmin şeirləri şərh etm əyi lazım bildim. M ənim yeganə məqsədim, daha doğrusu, arzum v ə istəyim folklorşünas Sədnik Paşa Pir- sul tanlının elmi-nəzəri ideyasının şərhini ver- m əkdən, xüsusilə bu müqəddəs ideyanın əsasını oxuculara çatdırmaqdan ibarət olmuşdur. Əminəm ki, mənim qarşıma qoyduğum v əzifəni həyata keçirdiyimi və icra etdiyimi oxucular düzgün qiym ətləndirəcək və mülahi- z ələrini, ədəbi-tənqidi qeydlərini bildirəcəklər. Görk əmli folklorşünas, qabaqcıl təhsil işçisi, əməkdar müəllim, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında lirik növün geniş yayılmış janrlarından biri olan bayatıların tədqi- qind
ə və “Çeşmə” folklor teatrının inkişafında 441
s əmərəli fəaliyyəti şərəfli olmuş, ona parlaq uğurlar qazandırmışdır. Filologiya elml əri doktoru, Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının bayatı və “Çeşmə” folklor teatrı ilə fəaliyyəti çox şərəfli olmuş, Vətənə və xalqa s
əmərəli xidmət etməyin parlaq nümunəsi kimi sevilmişdir.
VII FƏSİL Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının xarici ölk ələrə elmi səfərləri Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının 1990- cı ildən sonra Almaniyaya səfəri başlamış, orada 442
Türk v ə Azərbaycan kültür dərnəklərində çox- saylı mühazirələr oxumuşdur. Onun hazırlamış olduğu “Türk dilli xalqların ozan-aşıq sənəti”, “Əski türk soyları və əfsanələri”, “Güney və Quzey Azərbaycanında milli şüurun oyanışı və dinə münasibət məsə- l ələri” kimi mühazirələri dinləyicilər tərəfindən sonsuz r əğbətlə və diqqətlə qarşılanmışdır. “Türk dilli xalqlarda oxşar oyun havaları v ə toy ənənləri” mövzusunda silsilə mülahizələri d ə böyük marağa səbəb olmuş, ona parlaq uğurlar qazandırmışdır.
Professor S ədnik Paşa Almaniyanı gəzib- dolanaraq, Frankfurt, Dördmunt, Fulta, Köln v ə başqa şəhərlərdə türkdilli xalqlarla görüşmüş, onların qarşısında maraqlı mülahizələrlə çıxış etm
əklə yanaşı, adət-ənənələri ilə də köklü bir şəkildə maraqlanmışdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Frankfurt şəhərində “Yunis İmrəyə sevgi ili” devizi altında türk aşıqlarının yarışında iştirak etmiş, bu yarışdakı məruzəsi böyük rəğbətlə qarşılanmış, onun f əaliyyəti təqdir edilmişdir. Bu yarışa Ərzurum, İstambul, Qars, Ana- dolu v ə Türkiyənin başqa-başqa bölgələrindən m əşhur aşıqlar gəlmişdi. Professor Sədnik müəl- lim münsifl ər heyətinin tərkibinə seçilmişdir. 443
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı burada m əşhur aşıq Reyhani ilə görüşmüş və onlarla s əmimi dost olmuşdur. Onun Azərbaycandan Avropaya d əvət olunduğunu Türkiyədə çıxan “Zaman” v ə “Türkiyə” qəzetləri dönə-dönə elan etmiş və qiymətləndirmişlər. Almaniya s əfəri geniş işıqlandırıldığına gör
ə Sədnik Paşa hələ özü Türkiyəyə getməmiş artıq orada məşhurlaşmışdır. Məhz buna görə də Almaniya s əfərindən geri dönən kimi Azərbay- can nümay əndə heyətinin tərkibində Türkiyəyə yaradıcılıq ezamiyyətinə yollanmışdır. Az ərbaycan nümayəndə heyətinin tərki- bind ə Samsun Universiteti, Nevşəhrdə, Hacı Vəli B əktaşi törəninə dəvət olunan Sədnik Paşa orada “Hacı Vəli Bəktaşi və ozan-aşıq sənəti” mövzu- sunda maraqlı məruzə ilə çəxəş etmişdir. O, Gülşəhrində dolanmış, Qırşəhrində adı ədəbi aləmdə əfsanələşmiş Yunis İmrənin məza- rını ziyarət etmiş, burada “Sarı çiçək” adlı bir şeir qələmə almış, mətbuatda nəşr etdirmişdir. S ədnik müəllimin bu elmi səfəri çox mənalı keçmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının həmin şeirini oxucuların mütaliəsinə veririk:
M
444
Bilm əm hansı cəmənzarda bitmisən. Ay Yunus İmrənin sarı çiçəyi, Nec
ə olub ürəyimdə bitmisən?
Göz əlliyin valeh edir insanı, İlqara düz, sənin kimi dost hanı? Ay Yunus İmrənin dini-imanı, El ə bilmə xəyalımdan getmisən. Qırşəhrində boz təpənin başında, Sarı çiçək gördüm məzar daşında. S ədnik kimi baş əyən çox qarşında, Yunus İmrəm, xoş vüsala yetmisən.
Professor S ədnik Paşa Sivasın Banaz kö- yün ə də getmiş, ulu babası Pirsultan Abdalı zi- yar ət etmiş, məzarın başında keçirilən mərasim zamanı Pirsultan Abdala yazdığı şeirini oxu- muşdur.
Türk dünyasında artıq məhşurlaşmağa başlayan folklorşünas alim ardıcıl olaraq bir neçə il Hacı Vəli Bəktaşi törəninə çağırılmış, Sivra- landa Aşıq Veysəlin yubileyinə dəvət olunmuş, burada “Aşıq Veysəlin yaradıcılığınının özünə- m əxsusluğu” mövzusunda məruzə oxumuşdu. Filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının dərin məzmunlu, par- laq ideyalı bu məruzəsi sonsuz bir hərarətlə 445
qarşılanmış, “Aşıq Veysəlin şerlərindəki özünə- m əxsusluqlar” adı altında “Aşıq Veysəl” kitabına daxil edilmişdir. 1
Ümumiyy
ətlə, 1990-cı ildən başlayaraq S ədnik Paşa türk mətbuatında geniş yayılmağa başlamış, “Türk dünyası”, “Milli folklor”, “Xalq ozanının səsi”, “Dost, dost” dərgisində, “Yeni düşüncə”, “Gur səs”, “Xocatəpə” qəzetlərində münt
əzəm çap olunmuşdur. Alimin “Türk ip ək yolu və ozan-aşıq s ənəti” məruzəsi Türkiyədə çox yüksək qiymət- l əndirilmişdir. O, burada ipək yolunda yaranan dastan v ə şeirlərdən söz açmış, ozanın çalğı aləti qopuzun çağdaş dövründə tuluq, qumuq və noqaylar arasında ağac-komuz, qırğızlar arasında d əmir-komuz, bolqar və qaraçaylar arasında qıl- ko muz adı ilə yaşadığını, əski durumunu saxladığını şərh etmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Milli folklor” v ə “Dost, dost” dərgilərinin redaksiya hey
ətinin üzvü seçilmiş, dərin hörmət qazan- mışdır.
S ədnik Paşanın türk mətbuatında “Azəri və qazax əfsanələrində bənzərliklər”, 2 Türk xalqla- rında ozan-aşıq sənəti və onun milli xüsusiy-
1 “Milli folklor”, 1991 N10 (Türkiy ə). 2
“Yeni düşüncə”, 13 iyul 1991. (Türkiyə). 446
y ətləri”,
3
“Türk xalqlarında aşıq ənənələrinin bağlılıqları”, 4 “Heca v əznli şeir və mənzum atalar sözl əri” 5
ozan- aşıq sənətinin əski və çağdaş durumu” 6 ,
“Aşıq Veysəl poeziyasında qeyri-adilik və özü- n əməxsusluq” 7 kimi elmi m əqalələri dərc olun- muş, geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazan- mışdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının türk dünyasında geniş tanınması onun yaradıcılığının ədəbi mühitdə tədqiqat obyektinə çevrilməsinə g ətirib çıxarmışdır. Hacett əpə universitetinin türk dili və ədəbiyyatı fakültəsinin dörd nəfər son kurs t ələbəsi Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığından diplom işi yazmışdır. İmmixan Emre “XIX əsr Azərbaycan aşıq yaradıcılığı”, Nesrin Alkan “Professor S ədnik Paşayev (Pir- sultanlı) şeirləri”, Rifat Alişiroğlu “Azərbaycan xalq söyl əmələri”, Aynur Akarsu “Azərbaycan xalq yaradıcılığının inkişafı” mövzularında diplom işi yazaraq folklorşünas Oğuz Ocalın
3
“Yeni düşüncə”, 27 iyul 1991. (Türkiyə). 4
“Türk dünyası”, 1 saylı, Kasım, 1992 (Türkiyə). 5
“Xalq ozanlarının səsi”, II saylı, mart 1993 6
“İpək yolu uluslararası xalq ədəbiyyatı simpozium”, (kitabça şəklində) Ankara, 1993, (Türkiyə). 7
447
r əhbərliyi altında müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişlər. 8
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının İran s əfəri də bir sıra yaddaqalan xatirələrlə bağlıdır. O, T əbrizdə yüzdən artıq aşığın iştirak etdiyi müsabiq ədə münsiflər heyətinə üzv seçilmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Tehran və T əbrizdə “Güney və Quzey Azərbaycanında aşıq ifaçılığı məsələləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. Onun bu məruzəsi İran ədəbi icti- maiyy əti arasında böyük məhəbbətlə qarşı- lanmışdır.
Ümumiyy ətlə, folklorşünas alim Sədnik mü əllim Qazaxıstana, Orta Asiyaya, Dağıstana, Türkiy əyə və İrana səfərlərindən heç zaman əliboş qayıtmamışdır. Yeni-yeni ədəbiyyatlar əldə etmiş, yeni-yeni folklor materialları toplayıb g ətirmişdir. Onun İran və Türkiyədən toplayıb gətirdiyi “Yaralı Mahmud”, “Şah İsmayıl”, “Əsli-Kərəm” dastan larının yeni variantlarını Azərbaycan folk- loruna ən gözəl töhfə hesab etmək olar, çünki çox d əyərli mənbələrdir. Professor S ədnik müəllim səfərləri zamanı Ankara v
ə Təbriz radiosu və televiziyaları ilə
8 “ Milli folklor”, 1995, N 25 (Türkiy ə). 448
çıxışlar etmiş, türk dünyasının folkloru ilə bağlı bir sıra problem doğuran məsələlərə toxunmuş- dur. Onun bu çıxışları da dinləyici və tamaşaçılar t ərəfindən hərarətlə qarşılanmışdır. Folklorşünas alim 22 oktyabr 1993-cü ildə Şəkidə keçirilmiş respublika folkloru müşavi- r əsində “Türkiyə və İranda aşıq mühiti” mövzu- sunda geniş məruzə etmişdir. Məruzədə Türkiyə v ə İran aşıqlarının mühiti, həyatı, yaradıcılıq yolu, z əngin bədii irsi tarixilik və elmilik prinsipl əri əsasında təhlil edilmişdir. Filologiya elml əri doktoru, professor Səd- nik Paşa Pirsultanlının həmin məruzəsinin mətni “Az
ərbaycan folkloru” adlı elmi məqalələr toplusunda çapdan buraxılmışdır. 1
Professor S ədnik Paşanın elmi və ictimai f əaliyyət dairəsi olduqca genişdir. Gəncəbasar Aşıqlar Birliyinin və “Çeşmə” folklor ansanb- lının təşkili də onun adı ilə bağlıdır. Bünövrədən ozanın, aşığın meydan açdığı Gəncədə bu qədim s ənəti, onun ənənlərini yaratmaqda folklorşünas alimin xidm ətləri böyükdür. S ədnik müəllimin ozan-aşıq sənəti muzeyi G əncə mədəni həyatında bir əlamətdar hadisə
1 “Az ərbaycan folkloru”, Bakı, 1994. 449
kimi qiym ətləndirilməlidir. Bu muzeydə ən nadir eksponatlar saxlanılır. Şah İsmayıl Xətainin 1515-ci ildə şair Miskin Abdala verdiyi şəhadətnaməsinin surəti, XIX
əsrdə yaşayıb, yaratmış türk aşığı Şenliyin h əyat yoldaşı ilə birlikdə naməlum rəssam tərə- find ən çəkilmiş şəkilləri, ilk aşıqlar qurultayı nümay əndələrinin kütləvi fotoşəkili də muzeyin qiym ətli sənədlərindəndir.
Adı dillər əzbəri olan sənətkarlardan Aşıq Əsəd, Aşıq Mirzə, Aşıq Şəmşir, Morullu Tey- mur, Miskin V əli, Mikayıl Azaflı, Aşıq Başat, Aşıq Əkbər, Aşıq İmran, Bozalqanlı Hüceyn, Alm ərdanlı Nəcəf, Aşıq Kamandar, Aşıq Əmrah v ə başqaları üçün xüsusi guşə düzəldilmişdir.
Qadın aşıqlarımıızdan Nabatın, Cəvahirin, Əskinazın,Qəndabın, Narınc Xatunun,Ulduzun, Gülar
ə Əzaflının, şəkilləri və hər birinin haq- qında ətraflı məlumatlar da muzeyin gözəlliyini daha da artırır və onu zənginləşdirir.
Müxt əlif illərdə el cənətkarlarına verilmiş şəhadətnamələr, fəxri fərmanlar və s. sənədlər də muzeyin b əzəyidir. Onu da bildirmək istərdik ki, bünövr əsi Gəncədə qoyulmuş ozan-aşıq sənəti muzeyi h ələlik yalnız Tovuz və Qazax rayon- larında yaradılmışdır.
450
1981-ci ild ə Gəncə Dövlət Universitetinin n əzdində yaradılan “Çeşmə” folklor ansamblının repertuarı hələ ilk gündən geniş tamaşaçı kütləsi- nin q
əlbini ovlaya bilmiş, ətrafına çoxlu pərəs- tişkarlar toplamışdır. “Çeşmə”də ən çox qədimi, unudulmaqda olan xalq mahnıları, xalq havaları yenidən bərpa edilmiş, yenidən xalqa qaytarılmışdır. “Çeşmə” haqqında mətbuatda, ümumiyyətlə, əksər infor- masiya vasit ələrində ürək dolusu söz açılmış, onun f əaliyyəti yüksək qiymətləndirilmişdir. Bütün tamaşalarda aparıcı qız və oğlanın xüsusi bir intonasiya il ə söylədikləri şux misralar tamaşaçıların qəlbini sevindirmiş, onlara yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılamışdır. Bu baxımdan bir maraqlı nümunə veririk:
“Çeşmə”, gəlir, Ayaq saxla, keçm ə, gəlir. “Çeşmə” hara çeşməsidir, Çeşmələrin seçməsidir. Ruhu inci çeşməsidir,
“Çeşmə” Gəncə “Çeşmə”sidir.
451
Bel
əliklə, “Çeşmə” folklor ansamblının f əaliyyəti dəfələrlə yüksək qiymətləndirilmiş, f əxri fərmanlarla təltif olunmuşdur.
S
d ən müxtəsər də olsa bəhs etdik və onun yara- dıcılıq yoluna həsr olunmuş kitabdan bəhs etdik. Bu kitab m əzmunlu və ideyalı olduğuna görə faydalı tədqiqat əsəridir. ədnik müəllimin yaradıcılıq aləminə ilk səyahətidir. Gələcəkdə bu s əyahətin sayı yəqin ki, artırılacaq, tədqiqat- çıların diqqətini özünə cəlb edəcəkdir. Ona görə ki, S
ədnik müəllimin yaradıcılığının hələ ətraflı şərh olunmamış problemləri çoxdur və şərh edilm əsi vacibdir. Q ədim və zəngin tarixə malik olan Az ərbaycan folklorunun yolu milli düşüncənin v ə milli mənəviyyatın müqəddəsilik yoludur. Bu yolda Hümb ət Əlizadə, Hənəfi Zeynallı, Salman Mümtaz v ə başqa folklorşünasların şərəfli ömür- l əri 1937-ci ildə yarımçıq qalıb, Azərbaycan xalqının ömrünə qovuşubdur.
Bu müt əfəkkirlərin folklora həsr etdikləri şərəfli həyatları, müqəddəs və səmərəli ömürləri əbədi yaşayır və yaşayacaqdır.
452
Az ərbaycan folklorşünaslarının fəaliyyəti- ni filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı şərəflə davam etdirir. Onun mayası folklorla tutulmuş, şəxsiyyəti folklorla formalaşmış, alimliyi də folklorun təd- qiqi il
ə təsdiq edilmiş və parlaq uğurlar qazan- mışdır.
Seyf
əddin Rzasoy 2008-ci ildə Bakıda çap etdirdiyi “Az ərbaycan folklorşünaslıq tarixi və S ədnik Paşa Pirsultanlı” adlı əsərində yazır: “S ədnik Paşa Pirsultanlı öz folklor məkanından qopmağı ağlına belə gətirmədi. Zaman-zaman folklor yurdundan uzaq düşəndə bağrının başı göyn ədi. Boşluğu kimlərisə darıxdıran Daşkəsən dağlarını görmək üçün ürəyi çırpındı, Göygölün sükutunu dinl əmək, ruhuna çiləmək üçün vətənə doğru əsən rüzgarlara qoşuldu. O, folklordan ayrı dura bilm ədi: dağların, meşələrin insanı sehrə salan sükutunu Bakının səs-küyünə, göz qa- maşdıran işıqla dolu gecələrinə dəyişə bilmədi... Doğmalarının yaşadığı Bakı onun ruhunda yaşayan folklor doğmalığına üstün gələ bilmədi: o, folklorun h əsrətlisi olaraq qaldı... Alim ömrünü G əncədə yaşadı: insan ömründə sazdan, sözd ən bir an belə uzaq düşməmək üçün.... O, sovet epoxasının içindən Sədnik Paşayev kimi keçib, lakin daim öz varlığında Sədnik Paşa 453
ömrün ə proyeksiya olunmuş “Pirsultanlı” zaman kodunu da g əzdirib. Zamanı, zamanın içində gizl ədib. Zahiri ilə sovet zamanının ritminə kök- l ənsə də, batini ilə “Pirsultanlı” kodunun zaman fövqünd ə olub”
1
Görk əmli folklorşünas Oğuz türklərinin mifologiyasına dair orijinal araşdırmalar aparan, professor Paşa Əfəndiyev, professor Hüseyn İsmayılov Ələsgər Əli oğlu haqqında qiymətli t ədqiqat əsərləri yazan Seyfəddin Rzasoy pro- fessor S ədnik Paşayev haqqında qiymətli ömür ç ələngi yazmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı ilk m əqaləsini 1955-ci ildə yazmış “Azərbaycan g əncləri” qəzetinin 26 avqust nömrəsində dərc etmişdir. Professor Sədnik Paşayev “Xalq ədə- biyyatı nümunələri nə vaxt nəşr ediləcəkdir?” adlı həmin ilk məqaləsini 2006-cı ildə çap etdirdiyi “Az ərbaycan folkloruna dair tədqiqlər” adlı kitabında vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı bu kita- bındakı məqalələrini “Əfsanələrin tədqiqi”, “Az ərbaycan eposunun tədqiqi”, “Nağıl və təm- sill ərin tədqiqi”, “Aşıq yaradıcılığının tədqiqi”, “Heca v əzninin tədqiqi” adlı bölmələrdə topla- 1 Seyf əddin Rzasoy. Azərbaycan folklorşünaslıq tarixi və Sədnik Paşa Pirsultanlı. Bakı, 2008, səh. 16 454
mışdır. Ancaq ilk məqaləsini bu bölmələrə daxil etm
əmiş, kitabın əvvəlində vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı kitaba yazdığı “Əlli bir il yollarda, uluslarda, ellərdə” adlı ön sözünü bu fikirlə bitirir: “Yaşımın yetmiş yeddinci baharını yaşayıram, yaradıcılığım əvvəl olduğu kimi yenə də bulaq kimi qaynayır. Mən ilhamı qədirbilən xalqımdan, bitib-tükənməyən z əngin folklorumuzdan alıram. Əhsən mənim istedadlı xalqıma!” 1
Professor h əmin ilk məqaləsini iyrimi yeddi y
aşında yaşmış, folklorun nəşr edilməsinin vacib olduğunu əsaslandırmışdır.
Alovlu q
əlbi vətəninə, xalqına, onun təbii v ə mənəvi sərvətlərinə vurğulanan Sədnik Paşa h əmin məqaləsində yazmışdır: “Şifahi ədəbiyyat öz r əngarəngliyi, zəhmətkeş adamların istək və arzularını tərənnüm etdirməsi etibarilə hər bir xalqın mədəni və ədəbi irsində böyük yer tutur. Nağıllar, dastanlar, qoşmalar, bayatılar, atalar sözl
əri, zərbi-məsəllər və s. xalq ədəbiyyatının ən z əngin və gözəl nümunələrindəndir. Bunlarda xalqın qəlb çırpıntıları, ümidləri, maraq v
ə meylləri öz parlaq əksini tapmışdır. Xalqımız bu gün də öz işi və həyatı ilə əlaqədar
1 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. G əncə, 2006, səh. 5 455
olan çoxlu mahnılar bəstələyir, qoşmalar qoşur, yeni-
yeni bayatılar yaradır. Buna görə də xalq ədəbiyyatının bu nümunələrini toplayıb nəşr etm əyin böyük əhəmiyyəti vardır” 2
Professor S ədnik müəllim mənalı ömrünü bu müq əddəs ideyasına həsr etmiş, görkəmli folk lorşünas alim, məsuliyyətli publisist, təd- qiqatç ı və mahir pedaqoq kimi yazıb yaratmaqla m əşğul olmuş və indi də səmərəli məşğul olur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həmişə istirah
ət etməyi şeir yazmaqda görür, yorulanda lirik şeirlər yazır. O, şeirlərində oxucuları və ümumiyy ətlə insanları sevgiyə çağırır, onları böyük mill ət sevgisinə çağırmağı poetik dillə t əbliğ edirdi. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Ədə- biyyat v
ə incəsənət” qəzetinin 2 sentyabr 1955-ci il tarixli sayında “Aşıq havalarını diqqətlə toplamalı” adlı məqaləsi dərc edilir. Məqalədə Az ərbaycan milli mədəniyyətinin əsas meyarı olan saz-söz s ənətindən bəhs edilir, onun top- lanması, nəşr edilib təbliğ olunması haqqında h əyəcan təbili çalınır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həmin m əqaləsində yazır: “Aşıqlıq sənətinə sadə bir iş 2 S ədnik Paşayev “Azərbaycan gəncləri” qəzeti, 26 avqust, 1955-ci il. 456
kimi baxmaq olmaz. H ər saz götürənə aşıq de- m ək qəbahətdir. Son zamanlar şəhərlərdə, rayonların yeməkxanalarında və çayxanalarında “aşıqların” əlindən tərpənmək olmur. Həqiqətdə bunlar aşıq deyil, bir-iki yarımçıq hava çalan, bir-
iki qatar şeir əzbərləmiş xalturaçılardır” 3
S ədnik Paşa həmişə yaradıcılıq fəaliyyə- tind ə miskin Abdal, Qurbani, Pirsultan Abdalın ilahi yolunun müq əddəsliyini dərk edir, “Pirsul- tan” adlanan sevgisin ə qovuşmağa çalışır, sazın v ə aşığın, folklorun azad olub inkişaf etməsinə inanır, “Pirsultan” günəşinin parlaq işığını gör
əcəyinə və səmərəli yaradıcılıq yolunu inkişaf etdirib s ənət inciləri, tədqiqat əsərləri yarada- cağına inanır.
Folklorşünas tədqiqatçı Seyfəddin Rzasoy “Xalq ozanı” dərsliyinin 2007-ci il tarixli birinci sayında “Azərbaycan əfsanə və rəvayətləri professor S ədnik Paşa Pirsultanlının baxışlar sistemind ə” adlı resenziyasında Sədnik müəlli- min f əaliyyətini yüksək dəyərləndirmişdir. S ədnik Paşanın yeniyetməliyinin, gəncli- yinin v ə elmi fəaliyyətinin folklorda keçməsi çox m ənalıdır. Sədnik Paşa mahir pedaqoq kimi G əncə Dövlət Universitetində gənc nəslin təlim-
3 S ədnik Paşayev “Ə.dəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 2 sentyabr, 1955- ci il.
457
t ərbiyəsi ilə məşğul olduğu dövrdə də folklor- şünaslıqla ciddi məşgul olmuş və altımışdan artıq kitab çap etdirmişdir.
Onun çap etdirib ali v ə orta məktəblərə verdiyi “Yaşayan əfsanələr” (1973), “Yurdu- muzun əfsanələri” (1976), “Nizami və folklor” (1976); “Yanardağ əfsanələri” (1978); “Nizami v ə xalq əfsanələri” (1983); “Azərbaycan əfsanələrinin öyrənilməsi” (1985); “Azərbaycan xalq
əfsanələri” (1985); “Azərbaycan mifoloji m ətnləri” (1988); “Azərbaycan xalq söyləmələri” (1992), “ Əfsanələr, rəvayətlər” (2005), “Azər- baycan əfsanə və rəvayətlərinin ədəbi abidə- l ərimizlə müqayisəli tədqiqi” (2007), “Azərbay- can türkl ərinin xalq əfsanələri” (2009), “Az ərbaycan yazarlar alımində əfsanə inciləri” (2010) bu kitablarda əfsanə və rəvayətlər toplan mışdır.
Az ərbaycan folklorşünaslıq elminin nadir aliml ərindən biri olan professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Azərbaycan və ümumtürk folklorunun bir çox fundamental m əsələləri ilə bağlı müstə- qil, orjinal v ə polemik tədqiqat əsərləri yaz- mışdır. Bu baxımdan onun “Azərbaycan əfsanə və r əvayətlərinin ədəbi abidələrimizlə müqayisəli t ədqiqi” (2007) adlı monoqrafiyası çox əhəmiy- 458
y ətlidir, həm də səmərəli araşdırmaların nəti- c əsidir.
Beş fəsildən ibarət olan bu monoqrafiyada mü əllif yazır: “Azərbaycan folklorunun müstəqil janrlarından sayılan əfsanə və rəvayətlər özü- n əməxsus yaranma, formalaşma və yayılma m ərhələləri keşirmişdir. Bu janrlı ideya-məzmun tutumuna gör ə yüzilliklərə yoldaşlıq etmiş, c əmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrə bigan ə qalmamışdır”.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Azər- baycan xalq poeziyasının inkişaf tarixini tədqiq ed ərkən əhəmiyyətli nəzəri nəticələrə gəlmiş, fundamental tezisl ər göstərmiş və yazmışdır:
“İlk mənzum şeir hesab etdiyimiz atalar sözü daxilind ə qafiyələnmə sistemi getmiş, r ədiflər yaranmış, lakin Azərbaycan milli şeiri dörd qafiy əli olduğundan bunlar mənzum tapmacalar daxilind ə öz formasını tapmış, hətta tapmacaların daxilində gələcəkdə yaradılacaq şeirlərin, cinasların rüşeymləri, ünsürləri və elementl əri yaranmışdır. H ətta tapmacaların daxilində öz məzmun v ə forması ilə seçilən bayatı-tapmacalar, cinas 459
sözl ərlə bəzənmiş bayatı-bağlama şeir şəklinin bitkin nümun ələri yaranıb meydana çıxmışdır.” 1
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azər- baycan xalq poeziyasının inkişafı” problemi ilə bağlı “Heca vəznli şer və mənzum ata sözləri” (2001), “Heca v əznli tapmacaların inkişafı” (2001) v ə “Heca vəzninin bayatı və qoşma möcüz ələri” (2003) adlı tədqiqat əsərlərini yazıb çap etdirmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Az
ərbaycan xalq poeziyasının inkişafı” prob- lemi üzr
ə apardığı araşdırmalar folklor poeziya- sının bazası üzərində təşəkkül tapdığına görə folklor poetikasının xüsusiyyətlərini və qanuna- uyğunluqlarını özündə əks etdirmiş faydalı t ədqiqat əsəridir. Görk
əmli tədqiqatçı, folklorşünas-peda- qoq, ustad-alim S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Aşığın sazı ilə sözü əkiz doğulmuşdur. Bizə m əlum olan aşıq şeirinin bütün formaları: g əraylı, qoşma, divani, təcnis və müxəmməs sazla əlaqəli yaranmış, hər şeir janrı sazın qoluna öz danışan pərdəsini bağlamışdır. Sazın qolunda
1 S
ədnik Paşa Pirsultanlı. Heca vəzninin bayatı və qoşma möcüz
ələri. Bakı, 2003, səh.30 460
qoşmanın öz danışan Şah pərdəsi, divaninin və t əcnisin də öz müstəqil pərdələri vardır”. 1
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, aşıq poeziyasında olduğu kimi, saz havaları da janr v
ə növlərdən yəni kök və budaqlardan asılıdır. O, fikrini daha aydın şərh edərək yazır: “Aşıq şeirini sazla və saz havaları ilə əla- q əli öyrəndikdə, nəinki təkcə onun şəkli xüsusiy- y ətləri, hətta tarixən bu xalq sənətinin hansı ruhda yaşadığı da, şifahi və yazılı poeziyamızla əlaqəsi də, onun əsas mövzuları da aydınlaşır”. 2
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həm m əzmun baxımından, həm də kəmiyyət baxı- mından zəngin yaradıcılığa malik tədqiqatçıdır. Onun s
əmərəli tədqiqatları Azərbaycan folklor
şünaslığının inkişaf perspektivləri ilə bağlı aktual problemin h əllini və öyrənilməsini folk- lor
şünaslığın əsas və aktual vəzifəsinə çevirir, müasir dövrümüzd ə həll olunmasını qarşıya qoyur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının yara- dıcılığında türk xalq musiqi alətləri mövzusu əsas yer tutur. Onun yaradıcılığında türk dünya-
1 S
G əncə, 2006, səh. 393. 2 Yen
ə orada, səh. 395. 461
sının saz, qopuz, tənbur, setar, dütar kimi alətlə- rinin t
əhlili çox ardıcıl, aydın və ətraflı verilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı göstərir ki, saz folklor dünyasının başlanğıcıdır, mədə- niyy əti yaradan ana qucağıdır. Sazsız mədəniyyət olmaz, ona gör ə ki, “Aşığın sazı və sözü ekiz doğulmuşdur.
Biz ə məlum olan əsas aşıq şeir formaları... sazla
əlaqəli yaranmış, hər aşıq şeiri sazın-qoluna öz danışan pərdəsini bağlamışdır.” 3
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı türk xalqıarının folklorunun mükəmməl araşdıran v ə ətraflı tədqiq edən sənətkardır. O, Azərbaycan folklor dünyasının sərhədlərini keçib türk dünyasının bütün əngəllərini öyrənməyə xüsusi h əvəs göstərmiş və məqsədinə nail olmuşdur. O, tarixi-müqayis əli təhlillərinin birində yazır: “Aşığın üç növ: cürə, tavar və böyük sazı olduğu kimi, ozanın da qopuzu və qolça qopuzu olmuşdur. Qolça qopuz, bizcə, qopuzun xeyli sonra meydana g əlmiş və qismən təkmilləşmiş formasıdır.” 4
3 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Saz və aşıq. “Ədəbiyyat və incəsənət q əzeti”, 13 yanvar, 1973-cü il. 4 S
G əncə, 2006, səh.222. 462
Folklorşünas tədqiqatçı Sədnik Paşa Pirsul tanlı Balakən və Zaqatalada axtarışlar apar- mış, həmin alətlərlə dərindən tanış olmuş və onun elmi t əsvirini vermişdir: “Həmin musiqi al əti, yəni tambur Balakən rayonunun Qabaqçöl, Zaqatala rayonunun Car, Göy əm və Tala kənd- l ərində indi də mövcuddur.... Tambur, əsasən, cök ə və çəkil (gər) ağaclarından düzəldilir. Tamburun əsasən iki simi, yeddi bəndi və iki kökü vardır. “Tək tel” kökü ilə əsasən mah- nılar çalınıb oxunulur, “Cüt tel” kökü ilə isə bəzi oyun havaları çalınır. Tamburun telləri mizrabla, t əzənə ilə deyil, barmaqlarla ehtizaza gətirilir” 1 .
Ümumiyy ətlə alimin verdiyi məlumatlar d ərin mənalı və çox məzmunludur. Buna görə onun t ədqiqat əsərləri oxuculara gözəl əxlaqi keyfiyy ətlər aşılayır, bilik verir və müəllifə dərin hörm ət qazandırır.
Görk
əmli folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yalnız Az ərbaycanda deyil, dünyanın bir çox ölkələ- rind ə mahir tədqiqatçı, məsuliyyətli publisist, elmi n əzəri məqalələr müəllifi kimi tanınır və d ərin ümumxalq hörmət qazanır.
1 Yen ə orada, səh 170 463
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 1992-ci ild
ə Türkiyənin Ankara şəhərində təşkil olunmuş “Türk-
İpək yolu”, Almaniyanın Frankfurt şəhə- rind
ə “Yunis İmrəyə sevgi ili” simpoziumlarında f əal iştirak etmiş, məzmunlu məruzələr söylə- mi şdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Türk- iy ədə keçirilən “Hacı Bəktaşi”, “Aşıq Veysəl lirikası” adlı elmi-nəzəri konfranslarda dərin m əzmunlu, parlaq ideyalı məruzələri konfransın müxt əlif ölkələrdən gəlmiş professor və akademikl ərinə gözəl təsir bağışlamışdır.
S
iştirakçıları yüksək qiymətləndirmiş, məsələlərin m ətnləri, elmi əsərlərdə dərc olunmuş, oxuculara ərməğan edilmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı simpo- zium v
ə konfranslarda iştirak etmək, məzurələr söyl
əməklə kifayətlənməmişdir. Folklorşünas alim Amerika, Almaniya, Avstriya v ə Türkiyə dövrü m
ətbuatında elmi-nəzəri məqalələrini dərc etdirmiş, tədqiqatçı alim kimi tanınmış və həmin ölk ələrin mütəxəsusləri tərəfindən yüksək qiy- m ətləndirilmişdir.
T
Paşa Pirsultanlı Amerikanın Viskonsin Univer- sitetinin aliml əri ilə səmimi dost olmuş, elmi
464
əməkdaşlığını möhkəmləndirmiş, səmərəli müna- sib
ət yaratmışdır. Mahir pedaqoq şifahi xalq ədəbiyyatına, ümumiyy ətlə, folklora aid özünün əsərlərini və görk əmli folklorşünas alimlərin əsərlərini Ameri- kanın Viskonsin Universitetinə hədiyyə vermiş, universitetd ə “Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı kitabxanası” adlı çox faydalı bir şöbə yaradılmasına nail olmuşdur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Ameri- kanın səfirliyinin vasitəsi ilə həmişə həmin kitab- xanasına kitablar göndərir, kitabxanasını zəngin- l əşdirir. M əhz buna görə də xarici ölkələrin dövrü m ətbuatında, xüsusilə Amerika və Türkiyə mət- bu atında onun yaradıcılıq yolu və əmək fəaliy- y əti, kitabxanasına qaygısı haqqında maraqlı m əqalələr dərc olunub oxucuların mütailəsinə verilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının kitab- xanasında yalnız Azərbaycanın, azəri-türk xalq- la rının, daha doğrusu, türkdilli xalqların deyil, h əm də Misir, Çin, Hind, folkloruna, mifo- logiyasına aid kitablar vardır. əl təsir ba- ğışladığına görə, professor Sədnik Paşayevə yeni 465
kitablar gönd ərməsi haqqında məktublar yazı- lır,ona müraciət edilir.
Sev indirici haldır ki, folklorşünas tədqiqat- çı Sədnik Paşa Pirsultanlının “Azərbaycan türk- l ərinin xalq əfsanələri” (“Azərbaycan Türklərinin Halk efsaneleri”) kitabı 2011-ci ildə, “Azərbay- can
əfsanə və rəvayətlərinin müqayisəli tədqiqi” monoqrafiyası 2009-cu ildə, “Ana maral və qızıl beşik” adlı hekayələr toplusu, “Lilpar çeşməsi” adlı şeirlər kitabı türk dilinə tərcümə edilib çap olunmuşdur.
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultan- lının Türkiyədə nəşr olunan “Yeni düşüncə”, “Türk dünyası”, “Xalq ozanının səsi”, “Türk folkloru”, “Hacı təpə”, “Gur səs” adlı qəzet və jurnallarda şeirlərini dərc etdirib oxucuların mü- tail əsinə hədiyyə verməsi çox səmərəli və sevindirici haldır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Madison Universitetinin pedaqoji kollektivi, pro fessorları il ə çox səmimi münasibət yaratmış, onun haq- qında universitetin “Elmi əsərlər”ində maraqlı m əqalələr dərc edilmiş, onun əfsanələr toplaması v ə əfsanələr haqqında tədqiqat əsərləri yazması yüks ək dəyərləndirilmişdir. Professor S ədnik Paşanın Azərbaycan qolları haqqında çap etdirdiyi əfsanələr ingilis di- 466
lin ə tərcümə edilmiş bə kitab şəklində çap olunmuşdur.
Maraqlı və sevindirici haldır ki, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Koroğlu” eposu” və “Xalq əfsanələri” adlı məqalələri Amerikada d ərc olunmuşdur. Həmin məqalələr 2008-ci ildə ingilis dilin ə tərcümə olunmuş və Frankfurt Universitetind ə dərsliyə salınmış, proqram əsa- sında tədris olunmasına icazə verilmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Azər- baycan xalq əfsanələri haqqında elmi və az ərbaycan qollarının əfsanələri, həm də qol- larının şəkilləri “Azərbaycan international” jur- nal
larında dərc olunmuş, oxucuların mütailəsinə verilmişdir.
H
rind ə qalalardan “Qəbələ” qalasının, “Beş barmaq” dağının, Bakıdakı “Ramana” qalasının, D ərbənd qalasının və “Qanlı göl” əfsanəsi öz əksini tapmışdır. Dövrü mətbuatda bu tədqiqat mahiyy
ətli əsər yüksək dəyərləndirilmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Almaniyanın Berlin şəhərində Nuridə Atəşinin dir ektoru olduğu Nizami Gəncəvi adına mədə- niyy ət İnstitutunun “Elmi xəbərlər”ində ingilis dilind ə dərc olunan “Azərbaycan əfsanələrində 467
Nizami motivl əri” adlı məqaləsi maraqlı tədqiqat əsəridir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Nizami G əncəvinin zəngin bədii irsində, xüsusilə, “Xəm- s ə”sinə daxil olan “Sirlər xəzinəsi”, “Xosov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İs- g əndərnamə” poemalarında şifahi xalq ədəbiyya- tından, əfsanələrdən bəhrələnməsi yolalrını diqq
ətlə araşdırır, tədqiq edir və ümumiləşdirir.
T ədqiqatçı alimin verdiyi izahatlar çox m əzmunlu və əhatəlidir. Ona görə ki, Nizaminin əsərlərində onun tərcümeyi halı, şəxsiyyəti, z əmanəyə münasibəti, əxlaqı, dolanışığı, bədii yaradıcılığa baxışı, övladı və qohumları haqqında fikirl
əri çoxdur.
Misilsiz s ənəti, çoxcəhətli sağlam, huma- nist fikirl əri ilə Yaxın və Orta Şərq poeziyasının ən yüksək nümunələrini yaradan Nizami öz s ənətinin ölməzliyinə inanmış, həqiqi intibah şairi kimi, şeirə yeni istiqamət verdiyini qürurla, iftixarla qeyd etmişdir.
Nizami G
əncəvinin poemalarında həssas, n əcib, gözütox, dərin düşüncəli, parlaq əqidəli, cavanlığından özünü müdrik bir qoca kimi apa- ran, nurani, müq əddəs bir insanın heykəli ucalır.
Nizami G əncəvinin hər bir beyti səkkiz yüz ild
ən çoxdur ki, oxuculara cavab verir, Niza- 468
minin burada olduğunu onlara bildirir, Nizami G əncəvi buradadır deyir. Nizami G
əncəvinin ən düzgün və zəngin t ərcümeyi-halı onun yaşadığı əsərlərdədir. Bu əsərlərdə şairin mənalı ömür yolu, yaradıcılığı, f əaliyyəti ətraflı bədii ifadəsini tapır. Xalqın yazılmış tarixi olan dastan tarixə yoldaşlıq edir, folklorun epik-lirik növünə daxil olub xalqın qəlbində onun canlı tarixini yaşadır.
Dastanların tarixi əhəmiyyəti dahi Nizami G əncəvinin və görkəmli bəstəkar Üzeyir Hacı- b əylinin zəngin ədəbi irsində ətraflı bədii ifa- d əsini tapmışdır.
Nizami G
əncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında dastan ənənələri ətraflı ifadəsini tapmışdır. Bu poemada Nizami Gəncəvi Bərdədə eşitdiyi aşıq vücudnaməsinin bədii tərənnümünü cilalamışdır.
“Xosrov v ə Şirin” poemasında qəhrəmanın on yaşından yüz yaşına qədər keçirdiyi fizioloji, psixoloji hallar etap-etap göst ərilir, təsirli bədii ifad əsini tapır. Professor S ədnik Paşa buna görə də “Xosrov v ə Şirin”i “dastan-poema” adlandırır. Nizami G
əncəvi bu poemada “Yanıq Kərəmi” havasının ilkin nümunəsi olan “Novruz” saz havasından və muğam havalarından bəhs edir.
469
Nizami G
əncəvi “Leyli və Məcnun” poemasında xalq əfsanələrindəki “Qanlı göl” və “P ərvanə” əfsanələrindən də bəhrələnmişdir. Dahi s ənətkar bu poemasında qədim zamanlarda yaşayan ozanlar və aşıqların ədəbi irsindən də istifad
ə etmişdir.
Az ərbaycanın görkəmli bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyli yazılı mənbələrlə yanaşı, xalq dastan- larından da yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. “Leyli v
ə Məcnun”, “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu” dastanlarından bəhrələnən Üzeyir Hacıbəyli qüdr ətli sənət əsərləri yaratmış, dünya şöhrəti qazanmışdır.
Az ərbaycanın dahi sənətkarları Nizami G əncəvi və Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan das- tanlarından istifadə etməklə bu dastanların qüd- r ətini, tarixi əhəmiyyətini və əzəmətini nümayiş etdirmişlər.
Böyük rus t ənqidçisi V.Q. Belinski yazır: “Tarix h
əmişə hər xalqda olmuşdur. Tarixsiz xalq yoxdur v ə bu tarix bir xalqın yaradıcılığında əfsanə şəklində, başqasında nağıl, üçüncüsündə poema, dördüncüsünd ə isə xronika şəklində olmuşdur” 1
1
. V.Q.Belinski. Seçilmiş əsərləri, üç cilddə, ikinci cild. Moskva, 1972, s
əh. 150 470
Qafqaz folklorşünası, böyük həcminə, mür əkkəb quruluşuna, janrların müxtəlifliyinə gör ə başqa folklor nümunələrindən fərqlənir”
Bu fikirl ərdən aydın olur ki, dastan xalq yaradıcılığı örnəklərini özündə cəmləşdirən və yaşadan epik-lirik əsərdir. Məclislərdə söylənən dastanlar xalqın dərsliyi şer və musiqi rolunu oynayır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Ozan-
aşıq sənətinin nəzəri məsələləri” adlı monoqrafiyasında yüzdən artıq saz havası ya- zıya alınmış, haqqında bəhs edilmişdir. Folk- lorşünas müəllif qeyd edir ki, hər bir dastanda ifa zamanı on saz havasından istifadə edilir. Ancaq mü əllif yazır ki, “Əsli və Kərəm” dastanı ilə on iki, “Koroğlu” dastanı ilə on dörd saz havası bağlıdır.
Görk
əmli bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli bu ilham m
ənəbyi olan dastanlardan bəhrələnmiş, qiym
ətli sənət inciləri yaratmış və ümumxalq m əhəbbəti qazanıb məhşurlaşmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı tədqi- qatlarında Nizami Gəncəvinin və Üzeyir Hacı- b əylinin xalq yaradıcılığından, xüsusilə dastan- lardan s əmərəli və yaradıcı şəkildə istifadə etdik- l ərini tarixi mənbələr əsasında ətraflı vurğulayır. 471
Az ərbaycan xalqının aşıq sənəti, telli saz v ə onun nümayəndələri dövrün zülmkarlığına h əmişə cavab vermişdir. Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığında dastanlar geniş yer tutur. Ona gör
ə ki, dastanlarda Azərbaycan xalqının tarixi, ad ət-ənənələri, qəhrəmanlıq mübarizələri, saz və söz s ənəti, məişət ətraflı bədii ifadəsini tapmış- dır.
əhz bu yüksək keyfiyyətlərinə görə Az ərbaycan dastanları xalqın canlı və bədii ta- rixidir. Az ərbaycan xalqı bu zəngin təlim-tərbi- y əvi və bədii-estetik mahiyyətli dastanlardan b ədii zövq alır, ənənəvi dünyasını zənginləşdirir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Almani- yanın Frank-Furt Mayns şəhərindəki Gete adına Universitetin “Elmi əsərlər”ində “Koroğlu eposu v ə onun inkişaf mərhələləri” adlı məqaləsini dərc etdirmiş, “Koroğlu” dastanının yaranması, inki- şaf yolu, məzmunu, ideyası, təlim-tərbiyəvi ma- hiyy əti haqqında ətraflı məlumat vermiş, oxu- cuları razı salmış və dərin hörmət qazanmışdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Almatı axşamı” qəzetində” Biz beytərək budağıq” (“Biz hamımız bir ağacın budaqlarıyıq”), Türkmənis- tanda n
əşr olunan “Ədəbiyyat və Sunqat” qəze- tind
ə “Türkmən və Azərbaycan folklor əlaqələri” 472
adlı məqalələrini dərc etdirmiş, oxuculara ma- raqlı məlumat vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Hol- landiyada “Türk-islam t əşkilatı”nın buraxdığı “Yeni gün” jurnalında “Türk dünyasında aşıq s ənəti” adlı on iki səhifədən ibarət dərc olunan m əqaləsində ozan-aşıq yaradıcılığının inkişaf yo- lu, Az ərbaycandakı aşıq yaradıcılığının inkişaf tarixi, Az ərbaycanda təşkil olunmuş aşıq mək- t əbləri, xüsusilə poeziya zirvəsində Aşıq Ələsgər duran Göyç ə aşıq məktəbi, onun nümayəndələri haqqında ətraflı məlumat verilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Ameri- ka da çap olunan “İnternet Azərbaycan” jurna- lında “Azərbaycan əfsanələri”, “Azərbaycan qalaları əfsanəsi”, “Azərbaycanda Molla Nəsrəd- din l ətifələri”adlı elmi-nəzəri məqalələrini dərc etdirmiş, hadisələrin elmi-nəzəri şərhini tarixilik v ə elmilik prinsipləri əsasında ətraflı vermişdir. H əmin jurnalda “Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlının tərcümeyi-halı” adlı məqalə d ərc olunmuş, onun həyatı, yaradıcılığı, əmək f əaliyyəti, mahir pedaqoq olduğu, dərsliklər, dərs v əsaitləri, tədqiqat monoqrafiyaları yazıb çap etdirdiyi ətraflı göstərilmiş, kitabının siyahısı verilmişdir.
473
H əmin məqalədə professor Sədnik Paşa Pirsultanlının əməkdar mədəniyyət işçisi, Azər- bay
can Yazıçılar və Aşıqlar Birliyinin üzvü ol- ma sı, otuz ildir ki, Gəncə Dövlət Universitetində g ənc nəslin təlim-tərbiyəsilə məşğul olması, müxt əlif qəzetlərdə redaktorluq etməsi və zəngin m ənəviyyatlı ailə başçısı kimi üç oğluna və üç qızına ali təhsil verməsi, onların xoşbəxt həyat qurmasına şərait yaratması, on üç nəvə və beş n əticəsinin olması haqqında gözəl məlumat verilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının ki- tabları Amerika, Almaniya, Yaponiya, Türkiyə, Orta Asiya v ə başqa ölkələrdə yayılmış, onun haqqında 2005-ci ildə “Pirsultanlı” adlı film ç əkilmişdir. “Ozan”, “S əhər”, “Ovqat” verilişlərində professor S ədnik Paşa Pirsultanlı maraqlı veri- lişlər aparır, dərin hörmət qazanır.
Folklorşünas, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının türk dilində nəşr olunan kitabları dövrü m
ətbuatda yüksək qiymətləndirilmişdir. H əmin kitablar bunlardır: 1.S ədnik Paşa Pirsultanlı. Lilpar çeşməsi. Genc ə, 2011, 147 səhifə. 2. S ədnik Paşa Pirsultanlı. Altın beşik ve Anne Geğik (düzyazı). Gence, 2010, 159 səhifə.
474
Görk
əmli folklorşünas, mahir pedaqoq və publisi
st, istedadlı tədqiqatçı, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının xa- rici ölk
ələrə səfərləri çox səmərəli olmuş, yara- dıcı fəaliyyət göstərmiş, simpozium və konfrans- larda f əal iştirak etmiş, məruzələr söyləmiş, qabiliyy ətli mütəxəssis kimi tanınmış, sevilmiş v ə hörmət qazanmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Novruz-Q əndab” və digər məhəbbət dastanla- rının tədqiqi” adlı tədqiqat əsəri professor Abbas S əmədovun redaktorluğu ilə 2009-cu ildə Bakıda “Az ərnəşr” nəşriyyatında yüz on səhifədən ibarət n əşr edilmiş və dövrü mətbuatda professor Sadıq Şükürov tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, “folklorşünas tədqiqatının şərəfli əməyinin n əticəsi” adlandırılmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının bu monoqrafiyası ali məktəblərin filologiya fakültə- sinin t ələbələri, tədqiqatçı müəllimlər, aspi- rantlar, dissertantlar, magistrl ər, orta ümumtəhsil v ə peşə məktəblərinin müəllimləri üçün çox faydalı dərc vəsaitidir.
Monoqrafiyada “Novruz v ə Qəndab” q əhrəmanlıq dastanı örnək götürülmüş, digər m əhəbbət dastanları ilə müqayisəli şəkildə araş- 475
dırılmış, tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında t əhlil edilmişdir. Türk xalq yaradıcılığı çox zəngindir, həm d ə tarixdə türk xalqları qədər dastan yaradan ikinci bir xalq olmamışdır. Ona görə ki, türk xalqları qədim xalqdır, türk tayfaları çoxdur, onların yayıldıqları ərazinin genişliyi yüzlərlə dastana mövzu olmuş, onun yaranmasına təkan vermişdir.
Əlliyə qədər kitabın müəllifi kimi tanınıb hörm ət qazanan Sədnik müəllim “Novruz və Q əndab”, “Səyyad və Sədət”, “Abdullah və Cahan”, “M əsim və Diləfrüz” dastanlarını qəhrə- man lığın hüdüdlarında dayanan məhəbbət das- tan ları adlandırır, həm də bununla yeni elmi fik- rin inkişaf yollarını şərh edir, “Şah İsmayıl” das- tanının da bu dastanlara bağlı olduğunu göstərir.
T
dastanının həm qəhrəmanlıq və həm də məhəbbət dastanı kimi ətraflı şərhi verlir, dastanın əhəmiy- y ətini artırır. Novruzu dərin dəryalardan Xızır İlyas qurtarır. Qəribi üç aylıq yoldan üç günə Xızır İlyas gətirir. Novruz Misirdən üç gözəllə v ətəninə qayıdır. Şah İsmayıl da atasının yanına qayıdanda özü il
ə üç gözəl gətirmişdi. Şəhriyar da bu göz
əlin dalınca gedib üç gözəllə rastlaşmışdı. 476
Novruz Sultan Mahmudla Abdulla Ağa xanla qarşılaşır. Hər ikisi qalıb gəlir. Bu problemin ç ətin şərhini Sədnik müəllim gözəl verir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqat əsərinin birinci fəslində “Novruz və Qəndab” q əhrəmanlığın sərhəddində dayanan məhəbbət dastanıdır”, ikinci fəslində “Novruz və Qəndab” v ə digər məhəbbət dastanlarının müqayisəli təd- qiqi”, üçüncü f əslində “Novruz və Qəndab” və dig ər dastanların poetikası” adlı problemlərin elmi-n əzəri şərhini verir.
T
bay can folkloru”, Paşa Əfəndiyevin “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” M.H.Təhmasibin “Azər- baycan xalq dastanları” (orta əsrlər), Həmid Aras lının “Aşıq yaradıcılığı” adlı monoqrafiya- larından bəhs edilmiş, həmin problemin şərhi ilə bağlı məsələlərdən bəhrələnmişdir.
S
ta nını “Abdullah və Cahan”, “Səyyad və Sədət”, “M əsim və Diləfrüz”, “Məhəmməd və Gülən- dam”, “Əmrah” dastanları ilə müqayisəli şəkildə araşdırmış, “Novruz və Qəndab” dastanının sonu nikbinlikl ə bitən, Azərbaycan xalqının məişətinə daxil olan, aşıqların repertuarından düşməyən faydalı dastan olduğunu göstərmişdir. 477
“Novruz v ə Qəndab” dastanı işlək das- tandır, xalqın mənimsədiyi sənət incisidir, dillər əzbəridir, gözəl bədii sənət abidəsidir.
“Novruz” dastanında Qəndab anasına müra- ci ətlə deyir ki, “Ay ana, mənim dərdim Novruz d ərdidir”, “Abdullah və Cahan” dastanınıda Abdullah anasına deyir ki, “Ay ana, mənim dərdim Cahan d
ərdidir”... Hər bir folklor janrı bir çeşmə v ə bulaqdır. Buna görə də bu zəngin irmaqlara çevrilmiş, nəhirlənmiş, dərya, dəniz olmuş folklor okeanını dərindən və şüurlu öyrənib dərk etmək lazımdır. Bunu mükəmməl öyrənməyən şagird g ələcəkdə mahir aşıq ola bilməz. Sədnik müəllimin verdiyi n əticə və yekun çox əhəmiyyətlidir.
Filologiya elml əri doktoru, əməkdar mədə- niyy
ət işçisi, əməkdar müəllim, görkəmli folk- lorşünas, Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının xarici ölk ələrə elmi səfərləri çox mənalı, məz- munlu, əhəmiyyətli və faydalı olmuşdur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı xarici ölk
ələrə elmi səfərlərində görkəmli elm və mədə- niyy
ət xadimləri, tarixşünaslar, ədəbiyyatşünaslar, folklorşünaslar ilə görüşmüş, səmimi dost olmuş, folklor nümun ələri toplamış, fəaliyyətini zəngin- l əşdirmişdir. Ümumiyy
ətlə, professor Sədnik Paşa Pirsul- tanlının xarici ölkələrə elmi səfərləri çox şərəfli olmuşdur.
|