T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DÜŞÜNCƏLƏR. 407
|
AŞIQ ƏLƏSGƏR POEZİYASI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR. 407
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının yara- dıcılığında Göyçə aşıq məktəbinin parlaq zirvəsi Aşıq Ələsgərin fəaliyyəti və poeziyası haqqında apardığı araşdırmalar və tədqiqatlar çox əhəmiy- y ətlidir. Aşıq Ələsgər və onun ədəbi irsi Sədnik mü əllim üçün folklora, aşıq poeziyasına sevgi, m əhəbbət və möcüzə mənbəyidir. Buna görə də t ədqiqatçı Sədnik Paşa Aşıq Ələsgər poeziya dünyasının elmi-nəzəri şərhini verməyə səmərəli s əy göstərmişdir. Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlının “Ələsgərşünaslıq” araşdırmalarını diqqətlə nəzər- d ən keçirdikdə məlum olur ki, Aşıq Ələsgər poeziyası aktualdır, təlim-tərbiyəvi və bədii- estetik mahiyy ətli poeziyadır.
Əsrlərin və minilliklərin qovşağında öz milli müst əqilliyinə qovuşmuş Azərbaycan xalqı sab ahını qorumaq üçün milli, mənəvi, mədəni, ictimai, siyasi d əyərlərinə yenidən nəzər salmaq, onları saf-çürük edib gələcəyə həmişəyaşar d əyərlərlə yollanmaq zərurəti ilə üzbəüz qalmış- dır. G ələcəyə gedən yol millətdən öz mənəvi- m ədəni potensialını aktivləşdirməyi tələb edir. Aşıq Ələsgər yaradıcılığına marağın güclənməsi, televiziya ekranlarında onun şəxsiyyəti və yara- 408
dıcılığı ilə bağlı müzakirələrin açılması təsadüfi tamamil
ə təbii və çox əhəmiyyətlidir.
Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında milli aşıq s ənəti və yaradıcılığı etalon səviyyəsinə çatmış- dır.Tədqiqatçı yazır:
“Aşıq poeziyasının Nizamisi sayılan Aşıq Ələsgər Alməmməd oğlu XIX əsrdə yaşamış el s ənətkarlarının ən istedadlısıdır. Aşıq sənətini bir dağa bənzətsək, haradan baxırsan bax, ancaq oradan yen ə Ələsgər zirvəsi görünür” 1 . Folklorşünas tədqiqatçı, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı zəngin Azərbaycan mədəniyyəti tarixind
ə Aşıq Ələsgər poeziyasının, Aşıq Ələsgər sənətinin tükənməz və aktual, tərbiyəvi v ə təsirli, orijinal və estetik mahiyyətli olmasını tarixi m ənbələr və rəsmi materiallar əsasında aydın şərh edir. Mü əllif iftixar hissilə yazır: “Aşıq Ələs- g ərdən çox öyrənilən, nəşr olunan, araşdırılan, haqqında yazılan sənətkar olmamışdur. Lakin bununla bel ə, bu qüdrətli saz-söz azmanının bitib-tük ənməyən zəngin ədəbi irsi elmi nəzəri baxımdan layiqincə öyrənilməmiş və onun haq- qında müasir tələblər səviyyəsində monoqrafik əsərlər yazılıb çap olunmamışdır. Aşıq Ələsgər
1 S ədnik Paşayev. XXəsr Azərbaycan aşıq yaradıcılığı. Bakı, 1990, s əh 67 409
xalq yaradıcılığı, aşıq ədəbiyyatı və sənəti tarixind
ə xüsusi yeri olan görkəmli bir sənətkar kimi dön
ə-dönə araşdırılmalı, tədqiq edilib öyr
ənilməlidir” 1
Aşıq Ələsgər özünün haqqında deyir:
Adım Ələsgərdi, mərdi-mərdanə, On iki şəyirdim işlər hər yana.
Aşıq Ələsgərin şagirdlərindən Göyçədə- Daşkənddən Aşıq Nəcəf, Qızılvəngdən Aşıq Mustafa v ə Aşıq Yusif, Nərimanlıdan Aşıq Mikayıl, Aşıq İsa, Zoddan Aşıq Qasım və Aşıq Ağayar, Böyük Qaraqoyunludan Aşıq Əsəd, Böyük M əzrədən Aşıq Qiyas, Zərzibildən Aşıq Nağı və Aşıq Sayad, Ağkilsədən Aşıq Qurban və başqalarının adı qeydə alınmışdır. Əsl mənada qardaş oğlanlarından Növrəs İman və Aşıq Musa da onun istedadlı şəyirdlərindən idilər.
Aşıq Ələsgər “Xalq akademiyasında” t əhsil almış, həm də “akademiyanın” yaşamasın- da v ə inkişaf etməsində var qüvvəsini əsirgəmə- mişdir. Ustadı Aşıq Alıdan dərs almış, sənət al əmində yetişmiş Aşıq Ələsgər gözəl şəyirdlər yetişdirmiş və zəngin ədəbi irs yaratmışdır.
1 S
s əh. 67
410
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır:
“Aşıq Ələsgər aşıqlıq sənətinin bütün sirl ərinə bələd idi. O aşıqlıq sənətində savadsız deyildi. Aşıq Ələsgər müəyyən bir məktəbdə təh- sil almasa da, yazı-pozu bilməsə də, dövrünün, mühitinin alimi idi. O, Aşıq Alı kimi kamil bir ustaddan dərs almış, köhnəliklə yeniliyin mübarizə apardığı, oyanmış Göyçə mühitində yetişmişdi. Əgər belə dem ək olarsa, Aşıq Ələsgər xalq akademiyasını bitirmiş bir dahi idi” 2
S ədnik müəllim yazır ki, Aşıq Ələsgər bizim q əlbimizdə, şüurumuzda, zehnimizdə, yad- daşımızda, sazımızda və sözümüzdədir. Aşıq Ələsgərin poeziyası Azərbaycan mədəniyyətinin hissiyyat zirv əsidir, varlığın bədii söz vasitəsidir, estetik duyğu kəhkəşanıdır.
Ələsgər poeziyası milli düşüncənin intel- let kual potensiyası ilə idrak olunan şüur hadisə- sidir. Milli zehinin intellektual imkanları bu poeziyada b ədii düşüncə kodu ilə dərk olunmuş estetik reallığa çevrilmişdir.
Aşıq Ələsgər poeziyası milli düşüncənin bütün fiziki-m ənəvi təcrübəsini özündə kodlaş- dıran bədii yaddaş potensiyasıdır. Bu poeziyanın
2 Yen
ə orada, səh. 115 411
daşıyıcısı olan etnik-mədəni sistem həm bir fərd (yaradıcı subyekt), həm də bir kollektiv (etnos) olaraq bütün kosmoetnik atributları səviyyəsində Ələsgər yaradıcılığında tarixə-yaddaşa kodlaşıb;
Aşıq Ələsgər poeziyası Azərbaycan xalqı- nın bədii düşüncə stixiyasının mayasını-arxitek- tonik estetikasını, ruhunu- etnopsixoloji struktur estetikasını özündə birləşdiribdir.
Göründüyü kimi, S ədnik Paşa Pirsultanlı Ələsgəri “qəlbimizdə, şüurumuzda, zehnimizdə, yaddaşımızda, sazımızda, sözümüzdə” axtarıb k əşf etməklə onun sözü, sazı və sənətinin möcüz ələr aləminə gedən yolu bütün dünyaya göst ərmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Ələs- g ərin etnik-mədəni düşüncə sistemində yaddaş- laşmış obrazının struktur paradiqmalarını bərpa ed ərək yazmışdır: “Ələsgər dedikdə, Göyçə, Göyç ə gölü, Çalmalı dağı, Miskin Abdal ocağı, Aşıq Ələsgərin ustadı Aşıq Alı, Daşkəndli M əmmədhüseyn, Daşkəndli Aşıq Nəcəf, Aşıq Musa, Alıncalı Məhərrəm, Şişqayalı Aydın, Zodlu S
ənətkar Abdulla, Növrəs İman, Ağkilsəli Şair Nəcəf, Ağbulaqlı Aşıq Kazım, Aqil, neçə- neç ə saz-söz sərrafı göz önünə gəlir”. Alimin bu intellektual izahatı bir bədii ric
ətdən çox uzaq məna sistemidir. Əslində, bu 412
sistemd ə Aşıq Ələsgər bir yaradıcı fərd olaraq öz f əlsəfi obrazı ilə boy verir və yaşayır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Ələsgəri Göyçə yurduna və Göyçə gölünə, Çal- ma lı dağına bənzətməsi intellektual təşbeh deyildir: insanın təbiətlə vəhdətinin ilahi-fəlsəfi idrakıdır. Alim Aşıq Ələsgər şəxsiyyətini ana yurda bağlayan telləri bərpa etmiş, Göyçə təbiətinin- havasının, suyunun, dağının, meşəsinin Aşıq Ələsgərin varlığından keçərək necə səsə, sözə, musiqiy
ə kodlaşmasını göstərmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Miskin Abdalı, Aşıq Alını, onun şagirdi Aşıq Ələsgəri, müasirl əri Daşkəndli Məmmədhüseyni, Daş- k əndli Aşıq Nəcəfi, Aşıq Musanı, Alıncanlı M əhərrəmi, Şişqayalı Aydını, Zodlu Sənətkar Aabdul lanı, Növrəs İmanı, Ağkilsəli Şair Nəcəfi, Ağbulaqlı Aşıq Kazımı, Ağbulaqlı şair və neçə- neç
ə saz-söz sərrafını bir zaman müstəvisinə g ətirib, zamanın geneoloji modelini Aşıq Ələsgər s ənəti səviyyəsində bərpa edə bilmişdir.
S
kosmoetnik düşüncə kodu müstəvisində təhlil etdiyimiz zaman aydın olur ki, onun intellektual sistemind ə “Ələsgər” işarəsinin iki əsas qatı var: 413
1.
Az ərbaycan-türk bədii düşüncəsinin Ələs- g ər adlı insanının varlığında işarələnmiş səviyyə: 2.
Az ərbaycan-türk bədii düşüncəsinin Ələs- g ər adlı obrazında (simvolunda) işarələnmiş s əviyyə.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlıya görə, Ələs- g ər bir insan olaraq saz-söz şəcərəsinin konkret h əlqəsi, bir simvol olaraq həmin şəcərənin özüdür. Onun varlığında, sözündə və sazında milli m
ədəniyyətin keçmişi də, bu günü də, g ələcəyi də simvollaşıbdır. Milli mədəniyyətin zamandan, m əqamdan asılı olmayaraq, bütün s əviyyələri bizə Aşıq Ələsgəri nişan verir. “O taylı, bu taylı çoxəsirlik aşıq poeziyasını əlçatmaz, əzəmətli bir dağa bənzətsək, bu dağa hansı səmtdən baxırsan bax, bu dağın zirvəsində s ənət qartalı olan Aşıq Ələsgər görünər”. 1 2
Az ərbaycan elmi-intellektual düşüncəsində Aşıq Ələsgər sənətkarlığının humanizm qay- nağını görüb dəyərləndirmək professor Sədnik mü əllimə qismət olmuşdur. O, Ələsgər yaradıcı- lığının zirvəsində-sənət kodlarının mayasında duran humanist nüv əni kəşf etmişdir: “Aşıq Ələsgər bu ucalığı təkcə sənətkarlıqla yaratdığı
1 S ədnik Paşayev. XX əsr Azərbaycan aşıq yaradıcılığı. Bakı, 1990, s əh.176 414
göz əl qoşma və gəraylılarına, təcnis və dodaqd- əyməz təcnislərinə, divani və müxəmməslərinə gör
ə deyil, o bu zirvəni həm də öz yüksək insani keyfiyy
ətləri ilə qazanmışdır. Öz yurdunu sevə- sev
ə gəzən, ona hərarətli nəğmələr qoşan s ənətkar ömrü boyu həm öyrətmiş, həm də xalqdan öyr ənmişdir.” 1
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələsgərin poeziyasını mükəmməl oxuyub dərk etmiş, bu poeziyadan bədii-estetik zövq almış, onu şüurlu mənimsəmişdir. S ədnik müəllim göstərmişdir ki, Aşıq Ələsgərin poeziyasındakı ictimai motivlər həqi- q əti əks etdirir. Ölkədəki iqtisadi və ictimai- siyasi b ərabərsizlik o qədər güclənib ki, “biri al geyinir, tirm ə qurşayır, biri üryan gəzir qarın içind ə”.
Aşıq Ələsgərin həyata açıq gözlü baxışı h əmişə tam aydındır. Hətta bu yoxsulluq onun m ənalı ömrünə, şəfalı həyatına çox ağır zərbələr vurduğuna görə demişdir: Ələsgərəm, qərq olmuşam bu qəmə, Yoxsulluğum dağ çəkibdir sinəmə.
1 . S
ədnik Paşayev. XX əsr Azərbaycan aşıq yaradıcılığı. Bakı, 1990, s əh.177. 415
Bahalıqdan, aclıqdan, xalqın acınacaqlı v əziyyətindən şikayət edən Aşıq Ələsgər poetik dilin qüvv əsi ilə demişdir:
Bar-ilahi, kim döz əcək, Bu c
əfaya dalbadal?
İstismarçı ictimai quruluşdan hamı nara- zıdır, hamı bu quruluşa və onun nümayən- d ələrinə nifrət edir. Buna görə də Aşıq Ələsgər deyir: Ələsgər qəlbinə saldın işığı, M əclislər zinyəti, el yaraşığı, Əzizliklə saxladığın aşığı, Z əlilliklə imtahana çəkirsən.
Aşıq Ələsgər yaşadığı əsrdə “mərd igid- l ər” yoxsulluqdan ölüm axtarır, ahuzar çəkir. Qüdr ətli sənətkar alçalıb yaşamaqdansa, şərəfli ölümü üstün tutur v ə deyir:
M
Yoxsul olub ahuzarı çəkməyə”.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır:
“
çoxc əhətlidir. Onun şeirlərini mövzu əhatəsinə 416
v ə məzmun prinsipinə görə əsasən üç qismə ayırmaq olar: 1.
“Qüdr ətdən səngərli, qadalı dağların” t ərənnümü ( təbiət təsvirləri). 2.
Göz əllərin vəsfi (lirik- aşiqanə motivlər). 3.
İctimai məzmunlu şeirlər (sosial-siyasi motivl
ər)”. Aşıq Ələsgərin adı çəkiləndə Göyçə mahalı, Göyçə gölü, Çalmalı dağı xatırlanır və oxucuya t əsir edir. Aşıq Ələsgər deyir:
B əylik, köylük, səylik olan məclisdə, Qaç ki, orda xeyir, b ərəkət olmaz.
Ələsgər elmində olma nabələd, Düz danış sözündən qıxmasın qələt. Şahiddə iman yox, bəydə ədalət, Alimin d ə düz bazarın görmədim.
ə aşıq məktəbinin zirvəsi, dahi söz s ənətkarı Aşıq Ələsgər istismar dünyasına, ha- ramkorlara, ziyankarlara, i stismarçılara, talan- çılara nifrət edir və deyir:
Aldanma dövl ətə, uyma dünyaya, Halaldan k əsb eylə özünə maya.
417
“İmkanı olanları insafa, imana, düz yola, “fağırın qeydinə” qalmağa çağıran Aşıq Ələs- g ərin bu qəbildən söylədiyi öyüd-örnəklərdə və n əsihətlərdə Nizami didaktikasının ruhu görühür:
Zülm il
ə enməz haqdan ucalan, Yüks
ələr fağırın qeydinə qalan.
Filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Ələsgərin sosial didak- tikasında sözlə subyekt arasındakı münasibətlərin psixoloji s əviyyədə olduğunu müəyyənləşdirmiş v ə göstərmişdir ki, Aşıq Ələsgər öz sözünə, şeirinin qüdrətinə, təsiredici gücünə tam inanır v ə buna görə də tam qətiyyətlə təəssüblə deyir: M ənim sözüm yoldan azan mollanı, Qaytarar yoluna müs əlman eylər.
ədnik Paşa Pirsultanlıya bütün bunlar Aşıq Ələsgərin poetik söz kodu vasitəsi il ə qurulmuş mənəvi-əxlaqi dünya modelini b ədii-didaktik təsəvvürlər sistemində müəyyən- l əşdirməyə və düzgün təsvir etməyə imkan vermişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Ustad s ənətkarın özünəməxsus həyat fəlsəfəsi
418
var. Onun q ənaətinə görə haqq ilə nahaqqı bir- birind ən ayırmaq istəyirsənsə, hər deyilənə inan- ma, gözünl ə gör, qulağınla eşit, sonra inan:
Haqq il
ə nahaqqı axtaran hakim, Tapar qulaq il ə göz arasında.
Professor S ədnik müəllim yazır ki, Aşıq Ələsgər nəinki saz-söz meydanına çıxan ustadları, həm də yerini bilməyən, qarşısındakını yaxşı tanımayanları özünün kəskin hərbə- zorbaları ilə susdurmuş, onları ifşa etmiş və demişdir:
Söz uzansa h əcv çıxar qurşağa, Sözün dalın çox uzatma, hayıfsan.
ədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələsgər yaradıcılığını həm estetik möcüzəsi, həm d ə poetik intellektualizmi baxımından “sirlər dünyası” hesab edir. Ustad aşığın “Yeddidi”, “Ay n
ədən oldu”, “Deyilmi”, “Olur”, “Danışaq” v ə başqa qıfılbəndlərinin hələ də açılmadığını qeyd edir v ə bu iki misranı nümunə göstərir: Bir kasa içind ə on dörd irəng var, Qarası yeddidi, ağı yeddidi.
Bir kasanın dünya, on dörd rəngin gecə- gündüz, yeddi gec ənin qara, yeddi ağın gündüz
419
olduğunu deyənlər olubdur. Lakin bunlar dərya- dan bir damladır.
Professor S ədnik Paşa yazır: “Aşıq Ələsgərdən çox öyrənilən, nəşr olunan, araş- dırılan, haqqında yazılan sənətkar olmamışdır. Lakin bununla bel ə bu qüdrətli saz-söz azmanının bitib-tükənməyən zəngin ədəbi irsi elmi-n əzəri baxımdan layiqincə öyrənilməmiş və onun haqqında müasir tələblər səviyyəsində monoqrafik əsərlər yazılıb çap olunmamışdır. Aşıq Ələsgər Azərbaycan xalq yaradıcılığı, aşıq ədəbiyyatı və sənət tarixində xüsusi yeri olan görk əmli bir sənətkar kimi dönə-dönə araş- dırılmalı, tədqiq edilib öyrənilməlidir” 1
ərbaycan folklorşünaslıq elminin görk
əmli nümayəndəsi professor Sədnik Paşa Pirsultanlının 1990-cı ildə bu elmi həqiqət onun on s əkkiz ildən sonra çapdan çıxmış “Aşıq Ələsgər sənətkarlığı, Aşıq Ələsgər ucalığı” adlı m əqaləsində göstərmiş və yazmışdır: “H ər bir sənətkarın sənət meydanında yerini mü əyyənləşdirən onun sənətkarlığıdır, s ənətə bələdçiliyidir. Dərin biliyinə, zəkasına və fitri istedadına görə Aşıq Ələsgəri aşıq sənətinin mema
rı hesab edirlər”. 2
XVI əsrdə Dirili Qurbani, XVII əsrdə Tufarqanlı Abbas, XVII-XVIII əsrdə Tikmədaşlı
420
X əstə Qasım, XVIII əsərdə Abdalgülablı Valeh, XIX əsrdə şəmkirli Hüseyn kimi sənətkarlar arasında sənətin fövqünə, sənətin zirvəsinə qalxa bil
ən Aşıq Ələsgər aşıq sənətinin həqiqi me- marıdır.
Ona gör
ə ki, Aşıq Ələsgər aşıq yaradıcılı- ğının poetik və melodik sistemini,üsullarını, qay- dalarını çox əsaslı mənimsəmiş, aşıqlıq sənətinin zirv
əsinə yüksəlmişdir. Aşıq Ələsgər Qurbaninin yaratdığı altımış üç m əsaili ilə, təcnis və divani şeir formaları ilə tanış olduqdan sonra, həmin səpkidə, yəni bu şəkildə gözəl şeirlər qoşmuşdur.
Dirili Qurbani öz yaradıcılığında iki təcnis yaratmışdırsa, Aşıq Ələsgər buna cavab olaraq iyrimi beş təcnis yaratmışdır. Görk əmli sənətkar Tufarqanlı Abbas cığalı t əcnisin bir nümunəsini (“Gözəl, göz ola”) yaratmışdırsa, Aşıq Ələsgər bunun müqabilində dörd cığalı təcnis yaratmışdır.
Aşıq Ələsgər sələflərindən və xələflərin- d ən irəli gedərək aşıq poeziyasına dodaqdəyməz t əcnislər və cığalı təcnislər gətirmişdir. Şeirin bu sənət növlərini, dilin qanunlarını, samit v
ə sait səsləri bir-birindən seçməyi baca- ran, cinaslarda gizl ənən məna yükünü, məna çalarını bir-birindən fərqləndirməyi bacaran Aşıq 421
Ələsgər bu işi həll etmiş, gözəl sənət inciləri yaratmışdır.
Aşıq Ələsgər cinaslardan istifadə edib t əkcə cinas yaratmır, həm də təcnislər vasitəsilə cinasları yeni biliklərlə zənginləşdirir, dünya- görü
şünü artırır.
Q ədim və zəngin Azərbaycan aşıq yaradı- cılığına ətraflı diqqət edib tədqiqat aparanda aydın olur ki, aşıq şeirinin bənzərsiz yaradıl- masında və təcnislərin inkişaf etdirilməsində Tikm ədaşlı Xəstə Qasımın və Göyçə aşıq məktə- binin görk əmli nümayəndəsi Aşıq Ələsgərin şərəfli xidmətləri olmuşdur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələsgərin yetişməsində Tikmədaşlı Xəstə Qası- mın zəngin yaradıcılığının rolunu yüksək qiy- m ətləndirmiş və yazmışdır: “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın məharətlə yazdığı qıfılbəndləri özündən sonra s
ənət meydanına gəlmiş neçə-neçə ustad aşığı çətinlik qarşısında qoymuş, günlərlə, aylarla düşünməyə, baş sındırmağa vadar etmişdir. Onlardan bir neç əsini Aşıq Ələsgər və onun qardaşı oğlu Növrəs İman açmış, bir sıra qıfılbəndləri hələ də bağlı qalmaqdadır” 1
əlumdur ki, aşıqların Xəstə Qasımdan t əsirlənməsi təsadüfi deyildir. Çünki Xəstə 422
Qasım elə bir sənətkar olmuşdur ki, Aşıq Ələsgər kimi saz-söz s ərrafı ona biganə qala bilməmişdir. X əstə Qasım şeirləri zəngin həyat müşahi- d ələrinin məntiqi nəticələri kimi səslənir, insanı düşündürür, bədii zəvq verir, onun idrakına, şüuruna təsir edir, mənəvi aləmini saflaşdırır.
Aşıq Ələsgər bu şeir növü ilə tanış olandan sonra çox göz əl təcnislər yaratmışdır. Təcnisin v ə cığalı təcnisin memarı olan Aşıq Ələsgər müst əzad təcnisinin də ilk nümunəsini yarat- mışdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, Aşıq Ələsgər yaratdığı dodaqdəyməzi, dodaq- d əyməz cığalı təcnisi, müstəzad təcnisi, divan t əcnisi heç kəs indiyə qədər yarada bilməmişdir. Aşıq Ələsgər bu yaradıcılığı ilə sənətin fövqün
ə ucalaraq möcüzələr yaratmış, kəşflər et mişdir. Bu baxımdan, Aşıq Ələsgər novator aşıq yaradıcılığına yenilik gətirən, sənətkardır. Aşıq Ələsgər anonim-cinaslar vasitəsilə təcnis binaları qurmuş, söz kərpiclərinin üst-üstə, yan- yana düzülüşündə də ustad olmuşdur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, Aşıq Ələsgərin dodaqdəyməz təcnis sahəsindəki yaradıcılığını heç bir sənətkar bacarmamışdır. “H ələ Azərbaycan aşıq poeziyasında, Türk dünya sının ozan-aşıq poeziyasında Aşıq Ələsgər 423
kimi dodaqd əyməz təcnisləri Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Nəbati kimi təcnis yazmağa girişən sənətkarlar ərsəyə gətirmişlər. Yazılı və şifahi ədəbiyyatın sirrinə bələd olan bu s ənətkarlar dodaqdəyməz təcnis, dodaqdəyməz cığalı təcnis yaratmağa girişmişlər. H ələlik Ələsgərin bu şeir dənizinə qəvvas kimi gir ən, ordan üzüb çıxan, dodaqdəyməz t əcnis binaları yaradan olmamışdır. Bu cəhətdən Aşıq Ələsgər sənət meydanına tək gəlib, tək gedibdir. Onun yaradıcılıq yolunu Seyfəli Pənah, Molla Cüm ə, Növrəs İman izləmişlər. Lakin Ələsgər zirvəsinə can atsalar da, zirvə yenə də Ələsgərə qalmışdır. Az ərbaycan aşıq şeirinin inkişafında Aşıq Ələsgərin yaratdığı şeirlər çox qiymətli, dəyərli, əhəmiyyətli və əbədiyaşar sənət inciləridir. Azər- baycan aşıq yaradıcılığında dodaqdəyməz t əcnislərinin bünövrə daşlarını cinaslardan yo- nan, tağ daşlarını seçib cinas kərpiclərdən hörən Aşıq Ələsgər möhtəşəm təcnis binaları qurmuş, b u şeir şəklinin memarı və bənnası olmuş, Türk dünyasında tanınmışdır.
Professor S ədnik müəllim Aşıq Ələsgər poeziyasını yüksək qiymətləndirir: “Mən qırx ild ən artıq bir zaman içərisində Türk, Qazax və Qırğız, Uyğur və Qaraqalpaq, Türkmən və Öz- 424
b ək, Qaqauz və Qaraçay, Dağıstanda qumuk və noqay türkl ərinin ozan-aşıq yaradıcılığını, poezi- yasını incələyib öyrənmişəm. Qoşquları və qırları izləmişəm, lakin onların ədəbi irsləri içərisində Aşıq Ələsgərin dodaqd
əyməz şeirlərinə bənzər bir nümunəyə rast g
əlməmişəm. Aşıq Ələsgər xüsusi fitri istedada malik bir novator aşıqdır. Onun poeziyası daxilində kəşflər v ə Ələsgər irsinin pəncərəsini açıb tanıtmışdır. Göyç
ə aşıq məktəbinin görkəmli nüma- y əndəsi Aşıq Ələsgər müdrik insan olmuşdur. Ona gör ə də tədqiqatçı yazır: “Aşıq Ələsgər irsi çox z əngindir. Ona görə də Aşıq Ələsgəri öyrən- m ək bir nəfərin, iki nəfərin işi deyil. Bunun üçün bir şöbə, bir institut lazımdır. Qazaxıstanda bir şöbə təkcə Canbulu öyrənir. Aşıq Ələsgərin sazı var, r əssam kimi fırçası yoxdur. Göyç ə aşıq məktəbinin ustadı Aşıq Ələsgərin ilhamı təbiətdən rəng alıb, obraz seçib, göz
əl rəsm tablosu yaradıb oxuculara ərməğan vermişdir.
Görk
əmli folklorşünas Sədnik Paşayev Aşıq Ələsgərin dastan yaradıcılığı ilə bağlı elmdə mövcud olan mübahis ələrə aydınlıq gətirir və yazır: “Aşıq Ələsgərin sələflərindən Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Xəstə Qasım, Abdalgülablı 425
Valeh v ə Şəmkirli Aşıq Hüseyn iri həcmli dastanlar yaradmışlar. B əs nə üçün aşıq sənətinin zirvəsində dayanan, aşıq şerinin hər növünü yaradanlar yeni şeirləri şəkilləndirib meydana
çıxaran, dodaqd
əyməz təcnislərin ilk nümunələrini yara- dan Aşıq Ələsgər iri həcmli dastan yaratmağa meyl göst ərməyib? Burada xüsusi qeyd etm ək lazımdır ki, Aşıq Ələsgər XIX əsrdə yetişmiş realist bir sənət- kardır. Ələsgərə məclislərdə dastan söyləməyə macal qalma mışdır. Toyu olan b əyə Aşıq Ələsgər hər məclisdə t ərif demişdir. Hamı arzu etmişdir ki onun toyunu Aşıq Ələsgər etsin. Ona da qiymətli şeirlər düzüb-qoşsun. Aşıq Ələsgərin bütün de- yişmələri bir dastan qədər qiymətlidir. Həmin deyişmələrlə tanış olan aşıqlar ona rəngarəng, bir-birind ən gözəl yurdlar düzəltmişlər. H əcər xanım haqqında, Zöhrə xanım haq- qında, Nəfslə Mərifət haqqında şeirləri və deyişmələri real tarixi dastanlardır. D əli Alı haqqında, Səhnəbanu haqqında yazılan şeirlər hərəsi ayrı-ayrılıqda yaddaşlardan silinm
əyən bir dastandır. Göyçə aşıq mühitində realist dastanın ilkin nümunəsini Aşıq Ələsgərin ustadı Aşıq Alı yaratmışdır.
426
Aşıq Alının “Səfərnamə”sindən sonra Çoban M əhəmmədin “Qars səfəri” meydana çıxmışdır. Bunlar n ə qədər ürəkaçan olsa da, Aşıq Ələsgər dastan yaradıcılığının poetik və melodik siste- mini hamıdan gözəl bilmiş və özünün dastan ya- radıcılığını bu real ənənə üzərində qurmuşdur”.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı folklora b əslədiyi sevgi və məhəbbətlə folklorşünaslığa g əlmiş, Azərbaycan saz-söz sənətinə bağlı olmuş, sənətlə yaşamış və yaşayır. Onun Aşıq Ələsgər poeziyasına dərin məhəbbəti sənətkarlığı v ə alimliyi ilə əlaqədardır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələsgər haqqında həmişə yüksək poetik zövqlə b əhs etmişdir. O, bu mənada, Aşıq Ələsgər yaradıcılığını bir sənət məbədinə bənzədəndə də, bir sö
z ümmanına oxşadanda da bu böyük s ənətkarın yaradıcılığına elmi qiymət verməklə yanaşı, bu qiymətə həm də poetik zinət ver- mişdir. Aşıq Ələsgərin yaradıcı ilhamını kükrəyib daşan dağ selinə rəngarəng şeir çiçəklərinə b ənzətmişdir. Böyük el n əğməkarı Aşıq Ələsgərin sağlığında həyatı və yaradıcılığı haqqında təd- qiqat aparan, əsər yazan olmamışdır. Onun 427
haqqında yalnız qocaların yaddaşında yaşayan nağıllar, xatirələr qalmışdır.
Göyç
ə mahalının Ağkilsə kəndində anadan olan Aşıq Ələsgər Alməmməd oğlu (1821-1926) z əngin ədəbi irs yaratmışdır. Əkinçi və dülgər olan Alm əmməd kişi saz çalıb söz qoşurmuş. Alm əmməd kişi oğlanları Ələsgər, Salah, Xəlid, M əhəmmədi və qızları Fatma ilə Qızxanımı göz əl tərbiyə etmişdir. Ail
ənin ilki Aşıq Ələsgər Kərbəlayi Qurban a
dlı bir varlıya nökərçilik edirdi. Onun S əhnəbanudan başqa övladı olmamışdır. K əlbəcərli Qurban Ələsgərin xatirini istəyir. Ələsgər də Səhnəbanını sevir. Səhnəbanı da Ələsgərin vurğunu olur.
K
r əm aranı qarışdırır, Səhnəbanını zorla oğlu Mustafaya alır. Aşıq Ələsgər dörd il nökərçilik el əmiş, yalnız bir inək qazanmışdı. Alm
əmməd kişi Ələsgərə saz bağlatmış, onu qızılvəngli Aşıq Alıya şəyird vermişdi. Ələs- g ər Aşıq Alıya beş il şəyird olmuş, klassik aşıq poeziyasını və saz havalarını mükəmməl öyrən- mişdir. 1845-1846-cı illərdə Göyçənin Qızıl- bulaq, indiki Çuxurlu k əndində qızılbulaqlı Böyük Ağa ilə Aşıq Alının təşkil etdikləri “im- tahan m
əclisi”ndə Ələsgər birincilik qazanmış, 428
el-oba iç ərisində tanınmış və aşıqlıq fəaliyyətinə başlamışdır.
Aşıq Ələsgər Kəlbəcərin Yanşaq kən- dind ən Nəbinin qızı Anaxanımla ailə həyatı qur- muşdur.
Aşıq Ələsgər istedadlı aşıq kimi tanınır və deyir:
Yaxşı hörmətinən, təmiz adınan, M ən dolandım bu Qafqazın elini. Pir ə ata dedim, cavana qardaş, Ana- bacı bildim qızı-gəlini.
Aşıq Ələsgərin Həsən, Bəşir, Həşim, Əbdüləzim, Talıb adlı beş oğlu, Nigar, Xeyransa, Gülnis ə, Bəsti, Əsli və Zümrüd adlı altı qızı ol- muşdur. O, övladlarını məhəbbətlə böyütmüş, xoşbəxt ailə sahibi etmişdir.
Aşıq Ələsgər 1926-cı il mart ayının 7-də v əfat etmiş, Ağkilsə kəndində dəfn olunmuşdur.
Aşıq Ələsgərin anadan olmasının 150 illiyi münasib ətilə 1971-ci ildə qəbrinin üzərində daş büstü qoyulmuşdur.
Aşıq Ələsgərin əsərləri nəşr edilmiş, haq- qında tədqiqat əsərləri yazılmış, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə edilmiş, adı əbədiləşdirilmiş, müqəddəs məzarı ziyarətgaha çevrilmişdir. 429
Q ədim və zəngin tarixə malik olan Azər- baycan aşıq yaradıcılığı dünyada şöhrət qazanan v ə ədəbi irs yaradan ustad aşıqlar yetişdirmişdir. Az ərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümay əndələrinin həyatından, yaradıcılığından, poeziyasından ətraflı bəhs edən professor Sədnik Paşa Pirsultanlı onların fəaliyyətini ətraflı şərh edir v ə düzgün qiymətləndirir. Aşıq Ələsgər haqqında professor Qara Namazov, professor Rüst əm Rüstəmzadə faydalı m əqalələr yazmış, onun fəaliyyətini yüksək qiym ətləndirmişlər. Böyük el n əğməkarı, qüdrətli söz sərrafı, u stad Aşıq Ələsgərin dillər əzbəri olmuş müdrik k əlamlarından, hikmətli deyimlərindən Eldar İsmayıl çox maraqlı nümunələr toplayıb 1997-ci ild
ə nəşr etdirmiş və oxuculara hədiyyə vermişdir. Aşıq Ələsgərin poeziyası hikmət dünyası, t ərbiyə xəzinəsidir. Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|