T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VIII f
əsil Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Az ərbaycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada t əcnisin inkişaf tarixi haqqında ideyası Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının elmi- n əzəri ideyası 2010-cu ildə nəşr etdirdiyi “Azər- baycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada t əcnisin inkişaf tarixi” adlı tədqiqat monoq- rafiyasında səmərəli bədii ifadəsini tapır.
Tarixi m ənbələr, arxiv materialları, həyat hadis
ələri, şifahi aşıq poeziyası və yazılı poeziya əsasında araşdırılan, diqqətlə nəzərdən keçirilib t ədqiq edilən və rəsmi sənədlərlə əsaslandırılan bu elmi-m ənəvi tədqiqat əsəri zəngin təlim- t ərbiyəvi və bədii-estetik mahiyyətli bilik x əzinəsidir.
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultan- lının elmi-tədqiqat əsəri tarixilik, elmlilik, müa- sirlik, ideyalılıq, müqayisəlilik, ardıcıllıq, sadə- lik, yüks ək əxlaqi keyfiyyətlər, pedaqoji- meto- dik prinsipl ər əsasında yazılmış, elmi-nəzəri ideyaların şərhinə geniş yer verilmişdir.
479
Monoqrafiya “Aşıq yaradıcılığına- onun poetik v ə metodik sisteminə bir baxış” adlı m əzmunlu ön sözdən, dörd fəsildən və nəticədən ibar ətdir.
Birinci f əsil “XVI-XVIII əsrlərdə şifahi və yazılı poeziyamızda təcnis”, ikinci fəsil “XIX əsrdə aşıq yaradıcılığı və yazılı ədəbiyyatda t əcnis”, üçüncü fəsil “XIX-XX əsrlərdə təcnis yaradıcılığı”, dördüncü fəsil “Müasirlərimizin yaradıcılığında təcnis” adlanır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı fəsillərdə hadis
ələri tarixilik, elmlilik, ideyalılıq, pedaqoji- metodik prinsipl ər əsasında tərtib etdiyi mövzu- lar üzr
ə təhlil edilir, ümumiləşdirilib yekun- laşdırır və yekunda maraqlı tövsiyyələr verir.
Az
janrının araşdırılması, diqqətlə nəzərdən keçiril- m əsi və öyrənilməsi aşıq yaradıcılığının səmərəli t ədqiq edilməsidir.
Aşıq şeiri ilə yazılı poeziya arasındakı əlaqəni tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında şərh etmək çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Ona gör ə ki, yazılı və şifahi poeziyanın vəhdətdə t ədiq edilib öyrənilməsi bu yazıların düzgün şərhini vermək deməkdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Yazılı ədəbiyyatda daha çox qoşma və gəraylı- 480
lara meyl edilmişdir. Gəraylı və qoşma şeir se- v ənlərin ilham bulağıdır. Təcnis özlüyündə söz x əzinəsidir, söz dənizidir.
T
mirvaridir. T əcnis sözün qızıl külçəsidir, xəzinə- d ə əvəzi olmayan daş-qaşdır”. Yazılı ədəbiyyatın görkəmli nümayəndələ- rinin t əcnisi, qoşmanı və gəraylını yazılı ədəbiy- yata g ətirməkdə məqsədləri şeirin sərhədlərini genişləndirməkdən ibarət olmuşdur.
Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığının əsas hiss əsi heca vəznində olan əsərlərdən və aşıq t ərzində yazılmış qoşmalardan ibarətdir. Bu da onun xalq yaradıcılığı ənənələrinə sadiq olma- sının nəticəsidir.
Şah İsmayıl Xətai bununla da xalq yaradıcılığına, folklora dərin təsir göstərmişdir. Onun heca v əznində yazdığı əsərləri uzun zaman aşıqların ustadnaməsinə çevrilmiş, xalqın dilinin əzbəri olmuş, ona dərin hörmət qazandırmışdır. Seyid Əzim Şirvani Xətainin qəzəllərini xanən- d ələrin musiqiyə uyğunlaşdırıb oxumasını gös- t ərmişdir.
Akademik H əmid Araslı yazmışdır ki, Aşıq Əsəd Xətainin bu şeirini həmişə divani üstünd ə oxumuşdur: 481
Şah Xətai seyrə çıxdı, açdı Hürün qəbrini, Ya ilahi s ən bilirsən, günahkaram doğrusu. 1
Görk əmli sənətkar Mir Möhsün Nəvvab “Şah Xətai” adlı saz havasının xalq arasında m əşhur olduğunu qeyd etmiş, onun poeziyasını yüks ək dəyərləndirmişdir.
XIV
əsrdə yaşamış Qazi Bürhanəddin və İmaməddin Nəsimi kimi böyük sənətkarlar əruz v əzni ilə yanaşı, heca vəznində də gözəl sənət incil əri yaratmış, oxucuya yüksək əxlaqi keyfiy- y ətlər aşılamışlar. Nəsimi yazmışdır: Bax bu dilb ərin oynuna, Günahın almış boynuna, S əhərdə aşıq qoynuna, Gir ən dilbərin quluyam.
Şah İsmayıl Xətayi həm hökümdar və həm d ə aşıq poeziyasının görkəmli nümayəndəsi kimi şərəfli fəaliyyət göstərmiş, xalq içərisində tanın- mış və sevilmişdir.
Şah İsmayıl Xətai el şairlərini, aşıqları ətrafına toplamış, onlara səmərəli qayğı göstər- miş, möhkəm dayaq olmuş, onları ilhama
1 .H əmid Araslı. Aşıq yaradıcılığı. Bakı,1960, səh.33 482
g ətirmək üçün aşıq şeiri tərzində qoşma, gəraylı v ə bayatılar yazmışdır. Şah İsmayıl Xətai şeirlərinin birində Şeyx S ədi Şirazinin (1184-1291) məşhur “Gülüs- t an”ındakı “Bir tabaq gül nəyinə lazımdır, gəl m ənim gülüstanımdan bir vərəq apar. Çünki gül dörd- beş günlükdür, mənim gülüstanım isə h əmişə bahardır”- yazmışdır: Ey X
ətai, afərin qılmaq gərək idrakına, Bel
ə tər sözlər məgər kim Sədiyi-Şiraz edər.
Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixində şifahi ədəbiyyatdan, xalq yaradıcılığından bəhrələnən Şah İsmayıl Xətainin ədəbi irsi özündən sonrakı s ənətkarlara qüvvətli təsir göstərmişdir. Ona görə ki, Şahİsmayıl Xətainin dil və üslubuna görə “tər sözl
ər” gülüstanı, sözün həqiqi mənasında saf incil
ər xəzinəsidir, müqəddəs sənət abidəsidir.
Az ərbaycan yazılı ədəbiyyatının görkəmli nümay
əndələri Ş.İ.Xətai, M.P.Vaqif, Q.Zakir, Ə.Nəbati kimi dahi sənətkarların aşıq şeirlərin- d ən istifadə yolu ilə fars dilli şeirindən uzaqlaşıb, anadilli şerə keçmək, aşıq şeirinin nikbin ruhun- dan faydalanmaq əsas məqsədləri olmuşdur.
Az ərbaycan muğamın və aşıq sənətinin beşiyi olmuş, dünya incəsənətinə böyük tövhələr 483
vermişdir. Azərbaycanda ozan-aşıq sənəti qədim tarix
ə malik inkişaf yolu keçmiş, formalaşmış və parlar uğurlar qazanmışdır.
Az
sah əsində, heca vəznli, ana dilli şeirimizin for- ma laşmasında klassik sənətkarlarımız çox səmə- r əli fəaliyyət göstərmişlər.
Dahi b
əstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyov, dünya şöhrətli müğənnimiz Bülbül, istedadlı s ənətkar Qara Qarayev, Fikrət Əmirov və baş- qaları muğam və aşıq sənətinə dərindən bələd olmuşlar. Az ərbaycan xalq musiqisinin saz havaları v ə muğamlar adlı iki qolu vardır. Birincilər saza v ə ikincilər tara bağlıdır. Aşıq sənəti aşıq yaradıcılığının canı, qanı, sözün əsl mənasında, onun həyatıdır.Aşığın m əlahətli səsi və sazı onun varlığıdır.
Muğamın yeddi əsas ladı (kökü), sazın isə altı musiqi kökü vardır. Muğamın kökü “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Şüştər”, “Cahargah”, “Baya- şiraz” və “hümayun”dan ibarətdir.
Böyük b əstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli yazır: “Rast” dinləyicidə mərdlik və gümrahlıq hissi, “Şur”, şən, lirik əhvali-ruhiyyə, “Segah” m əhəbbət hissi, “Şüştər” dərin kədər, “Cahar- 484
gah” h əyəcan və ehtiras, “Humayun” isə “Şüş- t ər”ə nisbətən daha dərin kədər hissi oyadır.” 1
M əlum həqiqətdir ki, muğam da, aşıq musiqisi d ə Azərbaycan xalqının varlığından doğmuşdur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 1969-cu ild
ə müdafiə etdiyi “Ağdabanlı Qurban və müasirl
əri” adlı namizədlik dissertasiyasında yazır: “Təcnis aşıq poeziyasının tacıdır, əvəzsiz incisidir. Z ərif və cilalanmış ifadələr, cinas qafiy ələr ona xüsusi gözəllik və bədii ahəng bəxş etmişdir”.
Forma v ə məzmun gözəlliyinə malik t əcnislər yaratmaq üçün sənətkarın söz xəzinəsi z əngin olmalı, aşıq poeziyasının incəliklərini şüurlu dərk etməli və bilməlidir.
Akademik Feyzulla Qasımzadə yazır: “Qoşmanın bir şəkli də təcnisdir. Təcnis, ümu- miyy
ətlə, qafiyələri cinaslardan qurulan qoş- madır.”
2
XVI əsrdə Dirili Qurbani, XVII əsrdə Tufarqanlı Abbas XVII-XVIII əsrdə Tikmədaşlı X əstə Qasım, XVIII əsrdə Abdalgülablı Valeh 1
Üzeyir Hacıbəyov. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı, 1950, s
əh. 13 2
F.Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1974, s əh. 24 485
XIX əsrdə Şəmkirli Hüseyn kimi sənətkarlar şərəfli fəaliyyət göstərmiş, zəngin ədəbi irs yaratmışlar.
Göyç
ə aşıq məktəbinin görkəmli nüma- y əndəsi, ustad Aşıq Ələsgər bu sənətkarların arasında sənətin zirvəsinə yüksəlmiş, zəngin ədəbi irs yaratmağa nail olmuş, aşıq yaradıcı- lığının poetik və melodik sistemini gözəl bilmişdir.
Qurbani yaradıcılığında iki təcnis yarat- mışdırsa, Aşıq Ələsgər iyrimi beş təcnis yarat- mışdır.
Tufarqanlı Abbas Cığalı təcnisin bir nümu- n əsini yaratmışdırsa, Aşıq Ələsgər dörd cığalı t əcnis yaratmışdır.
Aşıq Ələsgər sələflərindən və xələf- l ərindən irəli gedərək aşıq poeziyasına dodaq- d əyməz təcnislər də dodaqdəyməz cığalı t əcnislər gətirmişdir.
Aşıq Ələsgər şeirin məna dərinliyinə və m əna çalarlarına bələd olmuş, onları fərqlən- dirm əyi bacarmış və demişdir: Q əsri- eyvan tikdirmisən oda sən, O, sevdiyin, o nök ərin, o da sən, Qıya baxdın məni saldın oda sən, İnsaf eylə, gəl könlümün narın üz. 486
Az ərbaycan aşıq yaradıcılığında ustad Aşıq Ələsgərin görkəmli yeri, zəngin irsi vardır. Aşıq Ələsgər parlaq zəkalı, fitri istedadlı, görk
əmli sənətkar olmuş, ümumxalq məhəbbəti qazanmışdır. Aşıq Ələsgər Qafqaz elini başa-baş dolanmış, pirə ata demiş, cavana qardaş, ana-bacı bilmiş qızı, gəlini, bacarıqlı şəyirdlər yetiş- dirmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azər- baycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada t əcnisin inkişaf tarixi” (2010) adlı tədqiqat monoqrafiyasının “XVI-XVII əsrlərdə şifahi və yazılı poeziyada təcnis” adlı birinci fəslində “XVI əsrdə Dirili Qurbani yaradıcılığında təcnis şeir şəklinin görüntüləri”, “XVI əsrdə Dədə K ərəm yaradıcılığında təcnis”, “Tufarqanlı Ab- bas poeziyasında təcnisin mürəkkəb formalarının meydana g əlməsi (cığalı, müəmmə və təkrar g əraylı təcnisləri)”, “Sarı Aşığın cinas bayatı- larının bir küll halında meydana gəlməsi”, “X əstə Qasım, Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, N əbatı yaradıcılığında təcnis” problem- l ərinin elmi-nəzəri şərhini tarixilik və elmilik prinsipl əri əsasında qısa şərh edir, ümumiləşdirib yekunlaşdırır.
487
T ədqiqatçı alim bu problemlərin həllində özünün elmi-n əzəri ideyasının təhlilinin ön plana ç əkir, oxuculara təlim-tərbiyəvi, bədii-estetik mahiyy ətli və yüksək insani keyfiyyətlərlə zən- gin fikirl ərini təbliğ edir.
Mü
edilm əsində yüksək elmi-nəzəri ideyanın aşıq yaradıcılığı ilə vəhdətdə şərhinə üstünlük verir, Az ərbaycan şifahi və yazılı poeziyasının məz- mun v ə ideyasını, təlim-tərbiyəvi mahiyyətini v əhdətdə təhlil edir. T ədqiqat əsərində hadisələrin elmi-nəzəri inkişaf yolu, yazılı və şifahi poeziyasının gör- k əmli nümayəndələrinin səmərəli fəaliyyəti, t əcnislərin təlim-tərbiyəvi, bədii-estetik mahiy- y əti elmi-nəzəri prinsiplər əsasında, vahid v əhdətdə ətraflı şərh edilib ümumiləşdirilir.
Maraqlı və çox əhəmiyyətlidir ki, oxucu m ənəvi aləmini, əqidəsini,dünyagörüşünü, bili- yini v əhdətdə zənginləşdirir, tədqiqat əsəsrindən h əm bilik və həm də mənəvi tərbiyə alır.
Dirili Qurbani XVI əsrdə yaşamış və aşıq şeirində təcnisin ilk nümunəsini yaratmışdır. Dirili Qurbaninin “Üz indi”, “Yara yüz”, “Bir d ə yaz” r ədifli təcnisləri gözəl sənət inciləridir:
488
Göz əllər yığılıb qıya baxanda, Zülfi dal g ərdəndə qıya baxanda, Nigar p əncərədən qıya baxanda, Ömrümün rişəsin bircə üz indi.
Dirili Qurbaninın təcnisləri gözəl və təsirli s ənət nümunələri olduğuna görə oxuculara çox t ərbiyəvi və estetik zövq aşılayır:
X
Bir bir kims əm yoxdu oyada məni. O siyah tell əri, şirin dilləri, Salıbdı sönməyən oy, oda məni. 1
Dirili Qurbani h əqiqəti poetik dillə cila- layır və deyir ki, xəstələnib qürbət eldə yatıram. Ancaq çox acınacaqlı haldır ki, məni oyadan, m ənə kömək olan bir kimsəm yoxdur. Müəllif ikinci beytd ə qara tellərin, şirin dillərin onu sönm əyən oda saldığını alovlu qəlbinin təsiri ilə çox qüvv ətli verir.
Ümumiyy
ətlə, Dirili Qurbaninin təcnisləri yüks
ək sənətkarlığa, dərin məzmuna, təsirli ideyaya malik s ənət inciləridir. Təəssüflər olsun ki, Dirili Qurbaninin z əngin ədəbi irsi toplanma- mış, tapılmamış, tam şəkildə çap edilib oxu- cuların mütailəsinə verilməmişdir. Şübhəsiz ki,
1 Az
ərbaycan aşıqları və el şairləri. Bakı, 1983, səh 54. 489
ədəbiyyatşünaslar və folklorşünaslar bu prob- lemin h
əlli ilə səmərəli məşğul olacaqlar.
XVI əsrin görkəmli nümayəndəsi Dədə K ərəmin yaradıcılığında bitgin, kamil qoşmalar v ə gəraylılarla yanaşı, müəyyən təcnislər də vardır. Onun dili sadə, aydın və rəvandır. Dədə K ərəmin cinasları çox təsirlidir: Aylar, ill ər həsrətini çəkdiyim, Üzü dönmüş bivəfa yar, belə bax! Göz əllərdə sərxoş gəzmək ar deyil, Asılıbdı gümüş kəmər belə, bax!
Oxudum əlifi, yetdim yasinə, Şux məmələr əcub yaraşır ya sinə, Kamil ovçu b ərəsinə ya sinə, R əncbərinəm, dayanmışam belə, bax! K ərəm deyər, kam almadım dünyada, C əfa çəkdim, ömür verdim dünyada, M əcnun kimi dolanıram dünyada, Qocalmışam, piran oldum belə, bax! 1
Anlaşıqlı dildə yazılmış bu təcnisi təhlil etm əyə ehtiyac yoxdur, çünki məzmun və ideyası tamamil ə aydındır. 1 Az ərbaycan dastanları. Bakı, 2005, səh. 97. 490
Tufarqanlı Abbas XVII əsrin əvvəllərində yaşamış, sənət aləmində xüsusi yer tutmuş, t əcnisin ən gözəl nümunələrini yaratmışdır. Onun yaratdığı cığalı, müləmmə və təkrar gəraylı t əcnisləri gözəl sənət inciləridir. Tufarqanlı Abbas Dirili Qurbaninin cinas qafiy ələrindən bəhrələnmiş, qiymətli təcnislər yaratmışdır. Tufarqanlı Abbasın cinas qafiyəli bayatısı da nadir sənət incilərindəndir:
M
Gül axtara, gül g əzə.
Abbas bir gül gönd ərdi,
Nişanlısı Gülgəzə.
X əstə Qasımın və Aşıq Ələsgərin yaradı- cılığında Tufarqanlı Abbasın cığalı və cığasız t əcnislərindən faydalandıqları aydın nəzərə çarpır.
XVII əsrdə Sarı Aşıq cinas qafiyəli bayatıların klassik nümunələrini yaratmışdır:
M
El ə vur, balta sına, Yaxşının ağ əlləri, Batıbdı bal tasına.
491
Sarı Aşıq bayatı yaradıcılığının zirvəsinə yüks əlmiş, gözəl bayatılar yaratmışdır. Onun z əngin və çoxcəhətli yaradıcılığına ənənəvi bayatılar, bağlama bayatılar, cinaslı bayatılar, bayatı-deyişmələr, bayatılı rəvayətlər, dastan və hekay ələr daxildir. Sarı Aşıq Azərbaycan ədəbiyyatının baya- tı, Aşıq Ələsgər isə qoşma qanadıdır.
Sarı Aşıqdan sonra sənət meydanına gəl- miş Xəstə Qasım, Molla Vəli Vidadi, Molla P ənah Vaqif, Kazım Ağa Salik, Qasım bəy Zakir, Aşıq Həmayıl, Aşıq Pəri, Məhəmməd bəy Aşıq, Aşıq Bəsti və başqaları onun bayatı yaradı- cılığına xüsusi maraq göstərmişlər. Yaxşıya olan ülvi m
əhəbbətini və istəyini yüksək qiymət- l əndirmişlər.
Sarı Aşıq deyir: M ən aşıq, dərdi məndə, De d ərdin, dərdi məndə, Eşqdən cunun olanın, Tapılar dərdi məndə.
əmli sənətkar Qasım bəy Zakir Sarı Aşığın alovlu qəlbini dərindən duymuş və bir bayatısında demişdir:
492
G əldi bir yaxşı suvar, Gir bağa, yaxşı suvar. Al əmin malı, mülkü, Aşiqin Yaxşısı var.
Qasım bəy Zakir deyir ki, “Aləmin malı, mülkü var” Ancaq Sarı Aşığın bircə Yaxşısı var. Sarı Aşığın nəfəsi, amalı yaşayır. Qasım bəy Zakir bu bayatıda Sarı Aşığın öz eşqindən dönm əzliyini, yar yolunda mətnliyini poetik dillə ifad ə etmişdir.
M
şının eşqi ilə yaşadığını göstərmiş və demişdir:
Qarşıda yaxşı Pəri, T ərlanın yaxşı pəri. M ən aşiqəm yaxşıyam, Yaxşıdan yaxşı, Pəri.
Sarı Aşıq bayatı ustasıdır. Onun bayatıları dill
ər əzbəri olmuş, yaşayır və yaşayacaqdır. Sarı Aşıq, Xəstə Qasım və Aşıq Ələsgər möhtəşəm t əcnis sarayları qurmuşlar, yəni təcnis inciləri yaratmışlar.
Zodlu Abdulla v ə Növrəs İman onların yaradıcılığından səmərəli bəhrələnmiş, gözəl s ənət inciləri yaratmışlar. |