T. C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

2.2.2. Aiskhylos, Prometheus’u Zincire Vurduran Sebep: Başkaldırı 
Azra  Erhat  ve  Sebahattin  Eyüboğlu  tarafından  Türkçeye  çevrilen  Aiskhylos’un 
[Eshilos(d.  yak.  M.Ö.  525/524  -  öl.  yak.  M.Ö.  456/455)]
281
  Prometheus  desmostes  (Zincire 
Vurulmuş  Prometheus)
282
  adlı  eseri  tıpkı  Sofokles’in  Antigone’si  gibi  bir  üçlemenin 
parçasıdır.  Trajedi  üçlemenin  ilk  oyunudur.  Diğer  ikisi  ise  (Kurtulmuş  Prometheus  ve  Ateş 
Taşıyan Prometheus) yine Antigone’de olduğu gibi zamanımıza ulaşmayı başaramamıştır. 
Azra  Erhat,  Prometheus  trajedisini  bir  politik  dram  olarak  nitelendirir.
283
  Ona  göre 
trajedide  canlandırılan  olayların  hepsi  bugün  hükümet  darbesi  olarak  nitelendirilen  olaylar 
zincirini akla getirmektedir. Bir kuşağın kendinden önceki kuşağı devirip yönetim gücünü ele 
geçirmesi  burada  işlenen  genel  temadır.  Eserde  geçen  “Gücü  yeni  elde  eden  sert  olur.
284
 
ifadesi de Erhat’ın bu savını doğrular niteliktedir. Aynı temayı Aiskhylos’tan iki yüzyıl önce 
                                                           
278
 Sofokles, A.g.e., s.95. 
279
 Bkz. Yasanın amaca uygun bir biçimde daha üstün bir yasa tarafından askıya alınabileceği fikri, bütün doğal 
hukuk  düşüncesinin  de  temelidir.  Aykut  Çelebi,  Demokrasinin  Derinleşmesi:  Bir  Yöntem  Olarak  Sivil 
İtaatsizlik, Cogito Sivil İtaatsizlik, Sayı 67, Yaz 2011, s.82. 
280
  Bkz.  Ökçesiz  doğal  hukuk’un  iki  önemli  işlevine,  özellikle  direnme  ve  sivil  itaatsizlik  olguları  karşısında 
taşıdıkları  anlama  değinir.  Kaufmann’dan  mülhem  sivil  itaatsizlik’i  diğer  direnmelerden  ayırarak  “küçük  bir 
direnme  hakkı”  olarak  görür.  İki  direnmenin  tamamen  ortak  paydada  buluştuğu  nokta  ise  Kaufmann’ın 
antropolojik bir tespitle dile getirdiği  hukukun özü olmak niteliğidir. Hayrettin Ökçesiz, Sivil İtaatsizlik, Legal 
Yayınları, İstanbul, 2011, s.161-166 
281
https://tr.wikipedia.org/wiki/Eshilos
, 06.01.2016. 
282
  Aiskhylos,  Zincire  Vurulmuş  Prometheus,  Çev.  Azra  Erhat-Sebahattin  Eyüboğlu,  İş  Bankası  Yayınları, 
İstanbul, 2013. 
283
 Azra Erhat, “Önsöz”, Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2013, s.VI. 
284
 Aiskhylos, A.g.m., s.2. 

81 
 
Hesiodos da işlemiştir.
285
 Ve binlerce yıl sonra da Goethe, Prometheus adlı şiiri ile
286
 bizlere 
seslenir.  Öyleyse  trajedinin  konusu  her  ne  kadar  karakterleri  bakımından  Tanrısal  nitelikler 
taşısa  da  her  çağda  karşımıza  çıkabilecek  türden  insani  bir  temadır.  Zira  Erhat  da 
Prometheus’un  Zeus’a  başkaldırışını  şöyle  değerlendirir:  Yönetimi  ele  geçirmiş  nice  iktidar 
sahibi  kişi  ya  da  partiler  vardır  ki  karşılarına  dikilip  direnen  tek  tük  düşünce  sahiplerini 
susturup yok edebileceklerini sanırlar, oysa sonuç umduklarının tersi çıkar: İktidar sahipleri 
devrilir  gider, düşünce sahipleri  yener ve kalır.
287
  Bizim  bu  temayı  doğru  algılayabilmemiz 
için Erhat’ın Önsöz’de değindiği mitolojiyi ana hatlarıyla bilmemiz yerinde olacaktır. 
Prometheus, Titanlar soyundan gelme bir Tanrı’dır. Aynı zamanda geleceği görebilme 
yetisine sahip bir kâhindir. İsminin etimolojik anlamı da bu yüzden “geleceği gören”dir. Akıl 
gücünü  kullanabildiği  için  de  diğer  üç  kardeşi  ile  birlikte  Zeus’un  öfkesini  üzerine  çeker; 
tavırlarıyla  da  bu  öfkeyi  körüklemekten  geri  durmaz.
288
Geleceği  görebilmektedir.  Kâhin 
olmasından  ötürü  de  Zeus’u  sürekli  tedirgin  eder.  Çünkü  nasıl  geçmişte  Gaia,  Kronos’un 
devrileceğini  haber  verdiyse  Prometheus  da  gelecekte  Zeus’un  tahttan  indirileceğini 
bilmektedir. Bu yüzden sivri aklını Zeus’u aldatmak, kuşkulandırmak ve küçük düşürmek için 
kullanır.
289
 Bu eylemine gerekçe olarak ise bütün tanrıların biat ettiği Zeus’un, despot oluşunu 
gösterir.  
Titanları  yenip  yönetimi  ele  aldıktan  sonra  kurduğu  düzende  diğer  bütün  tanrıları 
buyruğu altında toplamış olan Zeus; onlara egemenlik alanları dağıtmış ve istediğini koşulsuz 
yaptırmıştır.  Ona  tek  başkaldıran  ise  Prometheus  olmuştur.  Bu  nedenle  kavga  Zeus’la 
Prometheus  arasındadır  ve  bir  özgürlük-kölelik  kavgasıdır.
290
  Bu  hususa  dikkat  edilmesi 
gerekir.  Çünkü  özgürlük-kölelik  mücadelesi  (bu  trajediden  iki  bin  beş  yüz  yıl  sonra)  Henry 
David Thoreau’nun da sivil itaatsizlik kavramını temellendirmesine kapı aralayan genel tema 
olarak  karşımıza  çıkacaktır.  Öyleyse  sorunun  boyutu  evrenseldir  ve  çağlar  ötesine 
taşınmaktadır.  Şöyle  ki;  Prometheus’un  despot  Tanrı  Zeus’a  karşı  olan  itaatsizliği; 
                                                           
285
 Erhat, Agm., s.VI-VII. 
286
 Goethe, “Prometheus” şiiri, Çev. Sebahattin Eyüboğlu, Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, Türkiye İş 
Bankası Yayınları, İstanbul, 2013, s.59-61. 
287
 Erhat, A.g.m., s.XIV. 
288
 Bkz. Hesiodos’a göre Prometheus, İapetos’la Okeanos kızı Klymene’nin oğludur. Bu Titan çiftinin dört oğlu 
olur:  Atlas,  Menoitios,  Prometheus  ve  Epimetheus.  Dördünün  de  kaderi  tüyler  ürperticidir.  Zeus,  Atlas’ı 
dünyanın  ucuna  dikip  gök  kubbesini  omuzlarına  yükler,  Menoitios’u  yıldırımla  çarparak  yerin  dibine  kapatır, 
Prometheus’u  zincirlerle  bir  sütuna  bağlar  ve  karaciğerini  bir  kartala  yedirir,  Epimetheus’un  başına  kadın 
belasını salar. Erhat’a göre Zeus’un bu kardeşlere öfkesi onların Titan soyundan olmalarından ötürü değildir; bu 
kardeşlerin  dördü  de  akıl  gücünden  pay  almışlardır,  akıldan  yana  üstündürler  ve  bu  üstünlükleriyle  övünüp 
Zeus’a karşı gelmeye yeltenirler. Akıl gücüyse Zeus’un tekelindedir; çünkü Zeus akıl gücünü kullanarak dünya 
egemenliğini ele geçirmiştir. Agm, s.IX-X 
289
 Erhat, A.g.m., s.X 
290
 Erhat, A.g.m., s. XIII. 

82 
 
Thoreau’nun  (kölelik  hususunda)  adil  olmayan  Amerikan  yasalarına  karşı  vermiş  olduğu 
onurlu direnişine-sivil itaatsizliğine-dönüşecektir. 
Prometheus, ölümsüzlere ait olan ateşi çalarak ölümlülere – yani insanlara- vermiştir. 
Bir nevi kurulu düzeni çiğnemiştir. Bunun için Zeus tarafından şiddetle cezalandırılır: 
 
 
PROMETHEUS: 
 
İnsanlara iyilik edeyim derken 
 
Bir gün bir rezene sapı içinde 
 
Çaldım götürdüm insanlara ateşin tohumunu. 
 
Bu tohum bütün sanatların anahtarı oldu, 
 
Bütün yolları açtı insanlara. 
 
Suçum bu işte benim tanrılara karşı, 
 
Bu yüzden zincire vuruldum bu göklerin altında.
291
 
 
 
Kratos (Güç) ve Bia’nın (Zor) yardımıyla Hephaistos, Prometheus’u işlediği bu cürmü 
nedeniyle  dünyanın  bir  ucundaki  okyanus  dalgalarının  yaladığı  ıssız  bir  kayalığa  prangalar. 
Prometheus,  Tanrı  olmasından  ötürü  ölümsüzdür;  cezası  son  bulmaz.  Her  gün  yenilenen 
karaciğerini  bir  kartal  gelip  didiklemekte,  bu  eyleminden  ötürü  ağır  bedeller  ödemekte; 
işkencelere maruz kalmaktadır. 
 
KRATOS: 
 
… 
 
Çalar da armağan eder mi ölümlülere 
 
Senin şeref payını, kıvılcımlı ateşi,    
 
Bütün sanatların kaynağı olan ateşi! 
 
Böyle bir suçu cezasız bırakmaz Tanrılar. 
 
Öğrensin Zeus’un buyruğuna girmeyi
292
 
 
Prometheus, ateşi insanlara vermekle bu ölümlü yaratıklara bir nevi Tanrısal güçler de 
vermektedir. Çünkü Prometheus’tan önce kendi varlıklarının bile bilincinde olmayan insanlar 
her şeyden habersiz hayvanlar gibi yaşamaktadırlar. Prometheus tabiri caizse insan sever bir 
Tanrı’dır;  Zeus’un  onlara  reva  gördüğü  kötü  muamelelere  karşı  çıkar.  Bütün  sanatları 
                                                           
291
 Aiskhylos, A.g.e., s.6. 
292
  Aiskhylos,  Zincire  Vurulmuş  Prometheus,  Çev.  Azra  Erhat-Sebahattin  Eyüboğlu,  İş  Bankası  Yayınları, 
İstanbul, 2013, s.1 

83 
 
Prometheus verdi insanlara.
293
 mısra’ında dile getirilmek istenen de budur. İnsanların henüz 
farkında olmadıkları birtakım melekelerini gün yüzüne çıkaracak olan ateşi (Tanrısal yasalara 
karşı da olsa) yine aynı gaye ile keskin zekâsını kullanarak onlara hediye eder. 
 
  
PROMETHEUS: 
 
… dinleyin ne kadar düşkündü ölümlüler 
 
Ve ben bu ağızsız dilsiz, çocuksu varlıklara 
 
Nasıl verdim aklı, düşünceyi, 
 
Anlatayım bunu, insanları küçültmek için değil, 
 
Onlara ne büyük iyilikler ettiğimi göstermek için, 
 
Önceleri insanlar görmeden bakıyor, 
 
Dinlediklerini anlamıyorlardı, 
 
Uzun ömürleri boyunca düş görüntüleri gibi 
 
Düzensiz, gelişigüzel yaşıyorlardı. 
 
Bilmiyorlardı duvar örmesini. 
 
İçine gün ışığı giren evler yapmasını, 
 
Ağacı kullanmasını bilmiyorlardı. 
 
Yerin altında, karanlık mağaralarda 
 
Karınca sürüleri gibi yaşıyorlardı 
 
Ne kışın geleceği belliydi onlar için. 
 
Ne çiçekli baharın ne bereketli yazın 
 
Bilinç yoktu hiçbir yaptıklarında 
 
Ben gösterinceye kadar onlara yıldızların 
 
Doğuş batışlarını kestirmenin yolunu. 
 
Sonra sayı bilgisini verdim onlara, 
 
Bu kaynak bilgiyi onlar için ben bulup çıkardım. 
 
O diziler ki belleğidir her şeyin, 
 
Anasıdır bilimlerin ve sanatların.
294
 
 
 
 
Hephaistos  her  ne  kadar  kendisi  gibi  Tanrı  olan  Prometheus’a  üzülse  de  elinden  bir 
şey  gelmez;  kadercidir.  Bu  ediminin  (itaatsizliğinin)  nelere  yol  açtığını  Prometheus’a  şöyle 
izah eder: 
                                                           
293
 Aiskhylos, A.g.e., s.21. 
294
 Aiskhylos, A.g.e., s.20. 

84 
 
 
HEPHAİSTOS: 
 
… 
Çünkü seni kurtaracak yiğit doğmadı henüz. 
İşte bunu kazandırdı sana insanseverliğin! 
Tanrıyken tanrı öfkesinden korkmadın, 
Şeref payını ölümlülere vermekle 
Kurulu düzeni çiğnemiş oldun. 
Gör işte bunun karşılığını şimdi
295
 
 
Trajedide  Zeus  dışında  tüm  varlıkların  bir  kaderle  yükümlü  olduğu  Kratos’un 
ağzından  dinleyiciye  aksettirilir.    Ancak  bir  kâhin  olan  Prometheus,  Zeus’un  da  olacakların 
önüne geçemeyeceğini bildirir. O da yazgısına boyun eğecek ve zamanı geldiğinde yukarıda 
bahsi  geçen  politik  drama  maruz  kalacaktır.  Geleceği  görebilme  yetisinden  ötürü  aslında 
kendisine  olacakları  da  bilen  Prometheus,  edimine  devam  etmiş;  bile  bile  lades  demiştir.  O 
halde bilerek ve isteyerek Zeus’un buyruğuna itaatsizlik etmiş ve bunun bedelini de ödemiştir: 
 
PROMETHEUS: 
 
Bütün bu işkencelerden sonra 
 
Kurtulacak mıyım bir gün? 
 
Ama neler söylüyorum, her şeyi önceden bilmiyor muydum? 
 
Hepsini biliyordum başıma geleceklerin. 
 
Payıma düşeni gönül ferahlığıyla taşımalıyım, 
 
Kaderin önüne durulmaz, bilmeliyim bunu.
296
 
 
O  halde  Aiskhylos’un  Zincire  Vurulmuş  Prometheus  adlı  eseri  de  tıpkı  Sofokles’in 
Antigone’si gibi Antik Çağ Yunan trajedisinde tema bakımından itaatsizlik konusunu işleyen 
bir diğer metin olarak karşımıza çıkar. Ancak bu iki trajedi arasında itaatsizlik olgusunun ele 
alınışı açısından dikkat çekici bir fark vardır. Şöyle ki: 
 
Sofokles,  Antigone’de  eylemin  gerekçesi  olarak  Kreon’un  keyfi  buyruğunu  gösterir. 
Polüneikes’in cesedinin defnedilmemesi bilindiği üzere Tanrı buyruğu değildir. Buyruk veren 
Kreon’dur; Kreon insandır ve ölümlüdür. Eğer buyruk Tanrısal bir yasayı içerseydi Antigone 
muhtemeldir ki buna karşı gelmeyecekti. Takdir-i İlahi deyip razı olacaktı. Öyleyse kendisi de 
                                                           
295
 Aiskhylos, A.g.e., s.2 
296
 Aiskhylos, A.g.e., s.6. 

85 
 
bir  ölümlü  olan  Kreon’un  kararı  keyfidir  ve  adil  değildir;  bu  yüzden  de  Antigone  buyruğa 
itaat etmez ve kardeşini defneder.  
 
Prometheus’ta ise Aiskhylos, itaatsizlik temasını Tanrısal buyruğa bir başkaldırı olarak 
işler.  Çünkü  burada  zorba,  keyfî  olarak  diğer  tanrılara  ve  insanlara  adil  davranmayan,  tanrı 
Zeus’un ta kendisidir. Bu durumda da Prometheus, hiyerarşide kendisinden üstün olan (aşkın) 
ve emir almakla mükellef olduğu Zeus’a karşı gelir, bütün sanatların menşei olan ateşi çalarak 
insanlara hediye eder. Her iki trajedinin ortak noktası ise faillerin (Antigone ve Prometheus) 
işledikleri edimlerin sonuçlarına rıza gösteriyor oluşlarıdır. 
2.2.3 Kur’an’da İtaatsizliğin Metafizik Temelleri  
 
İslam,  kendinden  önceki  şeriatlerin  bir  devamı;  Yaratıcı  tarafından  taahhüt  edildiği 
üzere  de  sonuncusudur.  Doğrudan  ilahi  kaynaktan  beslenen  dört  kutsal  kitaptan  birisi  olan 
Kur’an-ı  Kerim  içlem  ve  kaplam  bakımından  İslam  üzere  indirilmiş  sonuncu  metindir.  Bu 
anlamda  Hz.  Âdem’den  itibaren  gönderilen  vahiylerin  en  son  şekli  olup  öncekilerin  ana 
temalarını (Tevhid-Nübüvvet ve Mead) vurgular. Cebrail vasıtası ile son peygamber olan Hz. 
Muhammed’e  iletilen  vahiylerden  müteşekkildir.  İlahi  kaynaktan  neşet  etmesi  bakımından 
Kur’an  metafizik  temellidir;  ezeli  ve  ebedi  hakikatin  bilgisi  insanlara  kıssalar  aracılığı  ile 
sunulmuştur.
297
  Geçmiş  milletlerin  hayat  tarzlarını  ele  almış;  bu  toplulukların  güçlerini 
kaybetmelerinin  nedenini  Allah’ın  belirlediği  yoldan  sapma  olarak  belirlemiştir.  Bunun  için 
sistem,  Allah’ın  yöntemine  ve  şeriatine  uygun  hale  getirilen  ilke  ve  esaslar  çerçevesinde 
yapılmalıdır. Bu ilke ve esaslar Mevlüt Uyanık’a göre adalet, eşitlik ve emanet’tir.
298
 
 
İnsanların dünyada refahlarını ahirette de felahlarını sağlayacak bilgiler/ilkeler bütünü 
olan  İslam,  Kur’an’da  kıssalar  aracılığıyla  insanlara  bu  sözünü  ettiğimiz  bilgileri/ilkeleri 
sunmaktadır.  Kıssalar  söylenti  değildir;  hakikattir.  Neyi  yapıp  neyi  yapmamaları  gerektiği 
hususunda  Yaratıcı,  insanlara  kıssalarla  uyarılarda  bulunmuştur.  Geçmiş  toplulukların 
akıbetleri  gözler  önüne  serilmiş  ve  dikey  müdahaleyi  gerektirecek  kırılma  anları  bu  dinin 
müntesiplerine hatırlatılmış; aynı hatalara düşmemeleri için inananların önüne bir yol haritası  
serilmiştir.
299
 
 
Bu  bağlamda  bize  göre  Kur’an’da  işlenen  en  önemli  konulardan  birisi  de 
isyan/itaatsizlik’tir.  Muhtelif  kıssalar  aracılığı  ile  Yaratıcı,  insanlara  bu  konuda  da  birtakım 
                                                           
297
 K.K, Maide.5, 44; Ahzab, 44; bkz. Mevlüt Uyanık, İslam’ın İnanç İlkeleri, Esin yay. Ankara. 1997, s.9-10 
298
 Bkz. Mevlüt Uyanık, İslam Siyaset Felsefesinde Sivil İtaatsizlik, Otorite Yayınları, İstanbul, 2014. 
299
 Kur’an’ın esatirul evvelin olmadığı çeşitli ayetlerde zikrolunmaktadır. Bkz. KK. el-Enfâl 8/31; KK. en-Nahl 
16/24; KK. el-Muminûn 23/83; KK. el-Enam 6/25.
 

86 
 
uyarılarda  bulunmuştur.  Ancak  burada  karşılık  bulan  ‘itaatsizlik’  (fiziki  temeli  olmayan) 
seküler  yapıdakinden  oldukça  farklıdır;  doğrudan  Yaratıcı’ya  (müteal/aşkın  olana) 
isyanı/itaatsizliği 
konu 
edindiğinden  muhatapları  şiddetle  cezalandırılmış  yahut 
cezalandırılacakları taahhüt edilmiştir. Çünkü Allah adildir ve yeryüzünde adaleti tesis etmek 
adına kurallar koyar. İslam toplumlarının itaatsizlik algısına bakışının genel anlamda olumsuz 
olmasının  gerekçesi  de  işte  burada  yatmaktadır.  Kanun  koyucu  olarak  Allah,  bu  kanunların 
uygulayıcılarına  (yaratılmışlara)  açık  seçik  beyan  edilen  ilkelerini  (düşünmeyi  değil  ama) 
sorgulamayı/tartışmaya kapatmıştır.  
 
Bu metafiziğin fiziki düzlemde karşılık bulması; ilahi nizamın beşeri düzlemde nasıl 
tezahür  edeceği  Kur’an’da  anlatılmıştır.  Buna  göre  yeryüzünde  Allah’ın  halifesi  olarak 
görülen  Sultana/devlet  başkanına  itaatsizlik  de  bir  anlamda  Yaratıcı’ya  itaatsizlikle  eşdeğer 
tutulmuş;  bu  nedenle  de  İslam  toplumlarında  (yöneticiye)  itaatsizlik  edimine  pek  de  sıcak 
bakılmamıştır. Kutsal metinde (Kur’an-ı Kerim) Nisa Suresi 59. ayette şöyle buyrulmaktadır: 
 
“Ey iman edenler, Allah’a itaat edin, Peygambere de itaat edin, sizden olan yetkililere 
de.  Sonra  bir  şeyde  anlaşmazlığa  düştünüz  mü,  hemen  Allah’a  ve  Peygamberinize  arz  edin 
onu, eğer Allah’a ve ahiret gününe gerçekten inanan müminler iseniz. Bu hem hayırlı hem de 
netice itibarıyla daha güzeldir.”
300
 
 
Ayette  de  görüleceği  üzere  Allah,  zatının  yeryüzündeki  sözcüsü  olarak  resulü  ile 
birlikte (ondan sonra gelecekler için) kendilerinden olan yetkililere/yöneticilere de itaati salık 
vermektedir.  Ancak  ayetten  aldıkları  güçle  iktidarlarını  kötüye  kullanan;  adaletten  şaşan 
yöneticiler  için  durumun  ne  olacağı  hususu  ayrı  bir  tartışma  konusudur.  Biz  burada  bu 
tartışmalara derinlemesine inmeyeceğiz, zira bu husus çalışmamızın sınırları dışındadır; ancak 
burada  yüzeysel  olarak  Nişancı’nın  incelemesiyle  iktifa  edelim.  Meşru  olarak  hukuku  ele 
geçiren yöneticinin İslam hukukuna göre bir irade ortaya koyması gerekir. Nişancı’ya göre bu 
iradeyi  ortaya  koyamayan  yönetici  otomatikman  meşruluğunu  da  kaybedecektir.  “Günahta 
itaat  yoktur.”  hadisinden  hareketle;  yönetilenler  “Yaratıcıya  karşı  yaratılana  itaat  edilmez.” 
düsturuyla hareket edeceklerdir.
301
 
                                                           
300
  KK.,  Nisa,  4/59.  Bkz.  Elmalılı  Hamdi  Yazır,  Kur’an-ı  Kerim  ve  Yüce  Meali,  Sadeleştiren  Sadi  Cögenli- 
Nevzat H. Yanık, Huzur Yayınevi, İstanbul. 
301
 Bkz. Bu prensiplerin devrimleri meşru kılacak bir yapıya kapı araladığını belirtmekle birlikte kötü yönetime 
karşı  çıkma  hakkının  pratik  değerinin  önünde  iki  önemli  engel  olduğunu  düşünmektedir.  Birincisi  hukukçular 
yöneticinin  günahkârlığını  sınayacak  objektif  kriterleri  ortaya  koymamışlardır;  ikincisi  ise  yöneticilere  karşı 
hukuku  zorlayacak  hiçbir  yasal  prosedür  ya  da  cihaz  keşfedilmemiştir.  Yine  de  XIV.  yüzyıl  kadısı  el-Ici’nin 
direnme  hakkını  iki  şarta  bağlayarak  meşru  kıldığını  dile  getirir.  Bu  şartlardan  birincisi  ‘fitne’ye  kapı 
aralamaması;  ikincisi  ise  iktidarın  yönetim  kusurlarının  araştırılıp  bu  kusurların  meydana  çıkarılma-ma-sıdır. 
Nişancı’ya  göre  Kadı’nın  belirlediği  bu  şartlar  zaten  direnmeyi  pratikte  imkânsız  hale  getirmektedir.  İslam 
tarihinden  bir  diğer  örnek  ise  İbn  Mukaffa’nın  Halife  Mansur’a  mektubudur.  İbn  Mukaffa,  Halife  Mansur’a 
Allah’ın buyruklarına aykırı hareket eden yöneticinin buyruklarına “Günahta itaat yoktur” diyerek hemen karşı 

87 
 
 
Fiziki  düzlem  olarak  addettiğimiz  coğrafyalarda  farklı  zaman  ve  zeminlerde  ortaya 
çıkmış olan İslam toplumlarında böylesi bir muhalefet kültürünün gelişmemesindeki en büyük 
etken de Müslümanların bu ikilemde kalmış olmalarıdır. 
 
Ünlü  Özbek  yazar  Adil  Yakubov  (1926-2009),  Uluğbey’in  Hazinesi  adlı  romanında 
sözünü ettiğimiz bu itaat kültürünü okuyucuya şöyle aksettirmiştir: 
 
 
Ali Kuşçu’nun hayalleri, kapının açılmasıyla sona erdi. İçeriden tanıdık ince bir ses, 
Şeyhülislam Burhaneddin’in sesi geldi: 
-  Essalatin zıllullahi fil ard. (Sultanlar yeryüzünde Allah’ın gölgesidir) Ân hazretleri 
şer’i sultanımızdır. Sultanımızın fermanı, herkese emr-i vaciptir.
302
 
 
Pasajda da görüldüğü üzere Şeyhülislam, sultanın emrine dini bir vecibe yüklemiştir. 
Fermandaki  buyruğun  adil  olup  olmadığının  bir  önemi  yoktur;  sultana  itaatsizlik,  dolaylı 
yoldan Allah’a itaatsizlikle eşdeğerdir.  
 
Doğu’nun geri kalış sebebinin bu epistemolojik temele dayandığını bildiren oryantalist 
bakış açısını Şükrü Nişancı şöyle izah eder:  
 
“Bu  düşünüşe  göre,  despot  ile  toplum  arasında  aracı  kurumlar  olarak  bağımsız 
şehirlerin  hiçbir  zaman  gelişmediği  Doğulu  toplumlar,  bütünüyle  merkezî  despotik  gücün 
iradesi altında yaşamışlardır.”
303
 
 
Bu durumda sahip oldukları biat kültüründen ötürü Doğu toplumları hiçbir zaman tam 
bir  demokratik  değere  ulaşamayacaklardır.  Çünkü  oryantalist  bakış  açısına  göre  ancak  ve 
ancak  içteki  muhalefeti  tepkiye  dönüştürebilen,  devrimci  bir  kültüre  sahip  olan  Batı 
toplumları  demokratik  değere  ulaşabilirler.
304
  Oryantalistlerin  Doğu  ve  Batı  arasındaki  bu 
anlayış  farkını  Nişancı  şöyle  açıklar:“…  Batı  kültürünün  vatandaşlara  direnme  ve  kötü 
hükümetler  konusunda  açık  haklar  verdiği  ileri  sürülürken  İslam’a  tam  tersi  bir  gözle 
bakılmaktadır.”
305
 Bunun tutarlı olup olmadığını müzakere etmek yine bu çalışmanın kapsamı 
dışındadır.  Fakat  şunu  da  ifade  etmeliyiz  ki  Tolga  Yalur,  oryantalistlerin  yukarıdaki  bakış 
açısını  sarsacak  bir  çalışmada  bulunmuştur.
306
  Yalur,  tarihin  en  güçlü  İslam  devletlerinden 
birisi olan Osmanlı Devletinde, yine tarihin en güçlü İslam hükümdarlarından birisi olan Fatih 
                                                                                                                                                                                     
gelmenin yanlış olacağını belirtmiştir. Diğer yandan mutlak itaatin de tasvip edilmeyeceği belirtilmiştir. Nişancı, 
Age., s. 41-42. 
302
 Adil Yakubov, Uluğbey’in Hazinesi, İleri Yayınları, İstanbul, 2016, s.19 
 
303
 Şükrü Nişancı, Sivil İtaatsizlik, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2013, s.35. 
304
 Nişancı, A.g.e., s.35. 
305
 Nişancı, A.g.e., s.35.  
306
 Tolga Yalur, “Şarki Tarihsellik ve İtaatsiz Haller: Osmanlı’da Aktivist Bir Abdal”, Cogito Sivil İtaatsizlik, 
Yapı Kredi Yayınları, Sayı 67, Yaz 2011, İstanbul, 2015, s.247. 

88 
 
Sultan  Mehmet  Han’a  karşı  gerçekleştirilen  bir  itaatsizliği  konu  edinen  Otman  Baba’nın 
duruşunu  itaatsizliğin  tarihselleştirilmesinde  bir  başlangıç  olarak  görülebileceğini  belirtir. 
Halil  İnalcık’ın  “Velayetname-i  Sultan  Otman”
307
ı  ele  aldığı  “Otman  Baba  ve  Fatih  Sultan 
Mehmed”  makalesine  göndermede  bulunan  Yalur,  Şarkiyatçıların  (oryantalistlerin)  ve 
Avrupamerkezcilelerin Doğu’yu sınıfsız, yeknesak, durağan, despotik olarak lanse etmelerine 
atıfta bulunarak Osmanlı’da insanların her zaman kanunnamelere ve “büyük adam”lara göre 
hareket  etmediğini,  toplumun  yeknesak  ve  durağan  olduğu  yönündeki  kaynakların  ötesinde 
farklı bir hareketlilik olduğunu belirtir.
308
  
 
Yöneticiye  itaatsizliğin/isyanın  doğrudan  Yaratıcıya  isyan  olup  olmadığına  dair 
ayrıntılı çalışmaların da bulunulduğunu belirterek
309
 çalışmamızın temellendirilmesi açısından 
konuyla ilgili şu bilgilendirmeleri yapalım: