ŞƏKİ FİLİali

Zaman  zərfliyi.  Zaman  zərflikləri  hərəkət  və    ya  
əlamətin  baş vermə, meydana  çıxma,  bağlanğıc  və ya 
qurtaracaq,    həm  başlanğıc,  həm  də  qurtaracaq  zamanını  
bildirir.  Zaman  zərflikləri  nə  vaxt?  nə  zaman?  haçan?  nə 
vaxtdan?  nə  zamandan?  haçandan?  nə  zamanadək?  nə  
zamana  qədər?  nə   vaxtdan nə  zamana  kimi?    və s.  
suallardan  birinə    cavab    verir    və    həm  feli,  həm də  ismi  
xəbərlərə  aid  olur.  Məsələn,  Güney qışlaqdan çıxandan bəri 
həyatımın bu kədərli sərgüzəşti barədə    kimsəyə bir söz 
deməmişəm. (İ.Əfəndiyev)  Gözüm otağın yarıqaranlığına 
öyrəşəndən sonra adi taxtalardan düzəldilmiş  rəflərdəki 
kitabları  nəzərdən keçirdim. (İ.Əfəndiyev)  Mənim təkidimi 
gözləmədən  nəzərlərini Söyüdlü arxa dikərək “Qarabağ 
maralı”nı oxudu. (İ.Əfəndiyev)  Evə girəndə birinci onu 
görürdüm.  (İ.Əfəndiyev)  Axırda  kasıb düşüb evini satdı.      
(Ə.Haqverdiyev)   
Zaman  zərflikləri  feli  və  ismi  xəbərə  aid  olsa da,  
cümlənin  ümumi  məzmunu  ilə  bağlı  olaraq determinant  üzv 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
203 
kimi çıxış edir.  Başlıca  olaraq,  aşağıdakı  nitq   hissələri  və  
söz  birləşmələri  ilə  ifadə  olunur:  
1.  Sadə,  düzəltmə  və  mürəkkəb  zaman  zərfləri  ilə.  
Məsələn,  İndi xeyli qalxmış günəş od tökürdü.(İ.Əfəndiyev) 
2.  Yönlük,  yerlik  və  çıxışlıq  hallarında  olan  zaman  
mənalı  isimlərlə,  kimi,  qədər,  -dək,  -can
2
,  əvvəl,  sonra,  
bəri,  qabaq  qoşmalarının  qoşulduğu  zaman  mənalı  sözlər  
və    birləşmələrlə. Məsələn,    Səhərdən axşamadək yatdı.        
(Ə.Haqverdiyev)  O zamandan bəri  nə edəcəyini  bilmir.        
(Ə.Haqverdiyev)  Yoldaşları  o gələnə kimi durub getdilər.    
(Ə. Haqvediyev) 
4.  İsmi  birləşmələrlə:  
1)  O, bu,  həmin  sözlərinin  və  sayların  il, ay, gün,  
vaxt,  zaman,  an,  dəqiqə,  saniyə,  saat   sözlərinə  yanaşması  
yolu  ilə  yaranan  ismi  birləşmələrlə.  Məsələn,  Bu günlərdə 
orada Hacı Zeynal adlı bir varlı kişi vəfat  eləyibdir.              
(Ə.Haqverdiyev) .  Bu gün nahara gəlməyə macalım olmayıb. 
(İ.Əfəndiyev) Bu vaxtadək o fikirdə idi.  (N.Nərimanov) 
2) Feli  sifət  və    feli    sifət  tərkiblərinin  an,  vaxt,  
zaman  tipli  sözlərə    yanaşması    ilə.  Məsələn,    Özbəklərlə 
dava edən vaxt qoca anasını  əzabla öldürüblər.                     
(N.Nərimanov) 
3) Təyini söz birləşmələri ilə (qarşılıqlı  tabelilik  
əlaqəsində    olan    ismi    birləşmələrlə).  Məsələn,  Payızın 
sonlarında biz şəhərə qayıtdıq. (İ.Əfəndiyev) 
5.  Feli  bağlama  və  feli  bağlama  tərkibləri  ilə.  
Məsələn,  Mən gələndə  şamamalar gül idi.(“Qaçaq Nəbi") 
Mənsur içəri girəndə Sitarə üzüqoylu yerə  yıxıldı.                 
(C.Cabbarlı) Xoruzun axırıncı banından bir az keçmiş, Qəşəm 
kişi həyətə düşdü. (Elçin) İnsan üzünə baxınca biixtiyar 
fərəhindən gülümsəyir.(C.Cabbarlı) 
 6.  Nə  zaman?  nə  vaxt?  haçan?  nə    vaxtadək?  nə  
vaxtdan?    və s.  sual  əvəzlikləri  ilə.  Məsələn,  Nə vaxtadək 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
204
burada qalacaqsınız? (İ.Şıxlı) Yaxşı, bir de görüm haçan 
gəlmisən? (C.Cabbarlı) 
Səbəb  zərfliyi.  Səbəb  zərflikləri  hərəkətin icrasının  
və  ya  əlamətin  meydana  çıxmasının  səbəbini  bildirir  və  nə  
üçün?  nədən  ötrü?  niyə?  nə  səbəbə?   suallarından  birinə  
cavab  verir.  Məsələn, O məni görüb  hədsiz dərəcədə 
təəccüblənmişdi.  (İ.Əfəndiyev)  Əlacsızlıqdan  dayanmışdı.   
(Ə.Haqverdiyev) Axırda 
kasıb düşüb evini satdı.                   
(Ə.Haqverdiyev) və s. 
Səbəb  zərflikləri  aşağıdakı  nitq  hissələri  və    söz  
birləşmələri  ilə  ifadə  olunur: 
1.  Üçün, ötrü,  görə  qoşmalarının  -dığı
4 
 şəkilçili  feli  
sifətlərə  və  feli  sifət  tərkiblərinə  qoşulması  ilə.  Məsələn, 
Bibim nə Xəzər barədə bir söz soruşdu, nə də qaçdığıma görə 
məni danladı. (Ə.Əylisli) Gövhərtac özünü köməksiz gördüyü 
üçün  divara yapışdı.  (Ə.Haqverdiyev) Qızıl Arslan məktubu 
aldığı üçün Həmədana hərəkət etdi. (M.S.Ordubadi) 
 2. Çıxışlıq  halda  olan  səbəb  mənalı  sözlər  və  söz  
birləşmələri ilə. Məsələn, Şadlığından ağladı. (N. Nərimanov) 
Utandığından dərdini kimsəyə deyə bilmirdi. (C. Cabbarlı) 
3.  Niyə? nə üçün? nə    səbəbə?  nədən?    və s. sual  
əvəzlikləri  ilə.  Məsələn,    Niyə  sən məni oradan çıxartdın?   
(Ə.Haqverdiyev) Sən 
nədən ötrü 
oraya 
getdin?                   
(Ə.Haqverdiyev)   
4.  Feli  bağlama  və  feli  bağlama  tərkibləri  ilə.  
Məsələn,  Atası  onun səsini eşidib içəri  daxil  oldu.                 
(Ə.Haqverdiyev)  Əjdər  əvvəlcə Boqdanın nəyə isə  işarə 
etdiyini düşünərək özünü itirdi, utandığından nə edəcəyini 
bilmədi. (S.Rəhman) Görüşün  şirinliyindən xoşlanaraq 
gülümsündü. (Əbülhəsən) 
Məqsəd  zərfliyi.    Bu    zərfliklər  hərəkətin  icrasının,  
əlamətin meydana  çıxmasının  məqsədini  bildirir  və        nə  
üçün?  nədən  ötrü?  niyə?  nə    məqsədə?  nə  məqsədlə?   
suallarından  birinə  cavab  verir.  Məsələn,    O,    bulağa  su  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
205 
gətirməyə  getdi  (M.İbrahimov).  Yerini  rahatlamaq  üçün  
qalxıb  ona  baxdı.  (M.İbrahimov)  
Məqsəd  zərflikləri  aşağıdakı  vasitələrlə  ifadə  olunur: 
         1. Yönlük  halda  olan  məsdər  və  məsdər  tərkibləri  
ilə.  Məsələn,    Biz    bura    boş-boş  oturmağa  yox,   işləməyə  
gəlmişik. (İ.Əfəndiyev) Gəlmişəm  gəzməyə  sizin  dağları  
(S.Vurğun).  
          2. Üçün,  ötrü  qoşmalarının  ismi  birləşmələrə,  məsdər  
və  məsdər  tərkiblərinə  qoşulması  yolu  ilə.  Məsələn,  Mən  
sizin  rahatlığınız  üçün  deyirəm. (İ.Əfəndiyev) Mən  
sərinləmək  üçün    pəncərənin  qabağında  oturdum. 
 
(İ.Əfəndiyev)  Gürcü bəyi  kürdlərin müqabilinə göndərmək 
üçün çağırtdırmışam. (N.Nərimanov) 
          3.  Niyə? nə üçün? nədən ötrü?  nə  məqsədlə?   sual 
əvəzlikləri ilə. Məsələn,  Bunu  mənə  nə  üçün  deyirsiniz?  
          4.  Sonu    deyə   sözündən  ibarət    olan    tərkiblərlə.  
Məsələn,  İşi tez  qurtaraq  deyə,  Adil  bizə  əlavə  işçi  vermək   
istəyirdi  (İ.Əfəndiyev).  Əmirxanı  oyatmayır, dincəlsin  deyə,  
Bəzən  onun nəfəsinə  qulaq  da  asır.  (S.Vurğun)   
         5.  İkinci  tərəfi  məqsəd,  uğur,  yol,  niyyət,  bəhanə  
tipli  sözlərdən  ibarət      olan    ismi    birləşmələrlə.  Məsələn,  
Qonaqları qarşılamaq niyyətilə hamı  həyətə  çıxdı. 
(İ.Əfəndiyev) 
           Səbəb  və    məqsəd  zərflikləri  ifadə  vasitələrinə,  
mənasına və      suallarına  görə  bir-birinə  çox  yaxındır.  
Səbəbdə    məqsəd,  məqsəddə    səbəb  çaları  olur.  Hər  ikisi  
niyə? nə üçün?  nədən  ötrü?  suallarına  cavab  verir.  Bu  
oxşarlıqlarla  yanaşı,  səbəb  və      məqsəd  zərfliklərinin  
aşağıdakı  fərqləri  vardır:   
1. Səbəb  zərflikləri iş, hərəkətin başvernə,  əlamətin 
meydanaçıxma səbəbini, xəbər isə  bu səbəbdən doğan nəticəni 
bildirir.  Buna  görə    də    səbəb  zərfliyinin  ifadə    etdiyi    iş,  
hadisə zaman etibarilə xəbərdəki  işdən,  əlamət  və  hadisədən  
əvvələ  aid  olur.  Məqsəd  zərfliyi  ilə  ifadə  olunan  iş isə bir  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
206
məqsəd  kimi  qarşıda  durur   və  gələcəyə  aid  olur,  ona  görə  
də    xəbərdəki  iş    vaxt    etibarilə    məqsəd  zərfliyinin  ifadə  
etdiyi  işdən  əvvələ    düşür.  Məsələn,    Yaxşı oxuduğu üçün 
onu təriflədilər.  Yaxşı oxumaq üçün  çox çalışırdı.-
cümlələrindən birincidə  səbəb, ikincidə isə  məqsəd zərfliyi 
işlənmişdir. 
2.  Zərfliyin hər iki məna növü üçün, ötrü  qoşmalarının  
qoşulduğu sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur. Lakin səbəb  
zərfliyində  bu  qoşmalar   -dığı
4
  şəkilçili  feli  sifət  və  feli  
sifət  tərkiblərinə,  məqsəd  zərfliyində  isə  məsdər  və  məsdər  
tərkiblərinə  qoşulur. 
3. Səbəb  zərfliyi  olan  cümlələr  mürəkkəb  cümləyə  
çevrildikdə    səbəb  budaq  cümləli,  məqsəd  zərfliyi  olan  
cümlələr çevrildikdə isə    məqsəd  budaq  cümləli  tabeli  
mürəkkəb  cümlələr  əmələ    gəlir. Məsələn,  Yaxşı oxuduğu 
üçün onu təriflədilər - Onu təriflədilər, çünki yaxşı oxuyurdu; 
Yaxşı oxumaq  üçün çox çalışırdı.- Çox çalışırdı, çünki yaxşı 
oxumaq istəyirdi. – cümlələrindən birincisi səbəb, ikincisi isə 
məqsəd budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümləyə çevrilmişdir. 
4.  Səbəb  zərfliyində  işin  kortəbii icrası  mənası  olur.   
5. Sualları  yaxın  olsa  da,  səbəb  zərfliyi  üçün  nə  
səbəbə?    məqsəd  zərfliyi  üçün  nə    məqsədlə?    sualı  daha  
müvafiqdir. 
Miqdar, ölçü, dərəcə  zərfliyi. Miqdar, ölçü, dərəcə 
zərflikləri  hərəkət  və    ya    əlamətin  miqdarını, ölçü və 
dərəcəsini   bildirməklə  feli  və  bəzən  də  ismi  xəbərə  aid  
olub  nə    qədər?  neçəyə?  nə  qədər  vaxta?  neçədən?  nə 
dərəcə? nə dərəcədə? suallarından  birinə  cavab  verir. 
Məsələn, O,  dəfələrlə  mənə  demişdi...  (M.İbrahimov).  
Qaranlıqda  xeyli  getdim.  (Mir  Cəlal).  Min  illik  yolu  iyirmi  
ildə    keçmişlər.  (M.İbrahimov) Burada  tamamən    səninlə  
şərikəm.  (M.İbrahimov)  Haman  mənə  giley  yazan  
şagirdlərdən  mən  özüm  çox  artıq  dərəcədə  dilgirəm.  
(C.Məmmədquluzadə) Molla Səfərqulu danışmaqda  artıq 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
207 
dərəcədə  mahir bir adam idi. (N.Nərimanov) O məni görüb 
hədsiz dərəcədə təəccüblənmişdi. (İ.Əfəndiyev) və s. 
Şərt  zərfliyi.  Şərt  zərflikləri hərəkətin  icrasını  və  ya  
əlamətinin  meydana  çıxmasını  şərtləndirən  səbəbi  bildirərək,  
nə  şərtlə?   hansı    şərtlə? sualına  cavab  verir.  Bu  növ  
zərfliklər,  adətən  bir  sıra  xüsusiləşmiş    tərkiblərlə  ifadə  
olunur.  Məsələn,  Elin  adətinin  mühafizə   edilməsi  şərti  ilə  
razıyam.  (M.S.Ordubadi)  Böyük  olan  yerdə  kiçik  danışmaz.  
(Atalar  sözü)   
Şərt  zərflikləri  əsasən  xüsusiləşmiş  tərkiblərlə,  ismi  
birləşmələrlə    ifadə  olunur.  Əsas  ifadə  vasitələri  
aşağıdakılardır:   
1.  Birinci  tərəfi  ilə  (-la, -lə)  qoşmalı  şərt  sözündən  
ibarət  olan  ismi  birləşmələrlə.  Məsələn, Əbülmüzəffər Gəncə 
hakimini öz yerində qoymaq şərtilə  məmləkəti ilhaq etməyə 
çalışır. (M.S.Ordubadi) Şimali Azərbaycanı Aran məmləkəti də 
daxil olmaq şərtilə qarət etmək lazımdır. (M.S.Ordubadi)    
2.  İkinci  tərəfi  yerdə,  təqdirdə  sözlərindən  ibarət  
olub  şərt  bildirən  birləşmələrlə.  Məsələn,    Çəmən  olan  
yerdə  xalça  nə  lazım.  Lilpar  olan  yerdə  dolça  nə  lazım.  
(H.Arif)  
3. (-ma)mış
2
, -madan
2
    və s.  şəkilçili  feli  bağlama  
tərkibləri ilə.  Məsələn,  Qırat  döşünə  qatmamış,  Buraxmam  
səni  bəzirgan.  (“Koroğlu”) Görməmiş, yazmamış o böyük 
günü, Yüz illər keçsə  də ölməyəcəyəm. (S.Vurğun)  Özü  razı  
olmadan heç yerə göndərə bilmərəm. 
Şərt zərfliyi dilimizdə o qədər də çox işlənmir. Bu 
tələbat daha çox şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 
tərəfindən ödənir. 
Qarşılaşdırma  zərfliyi.  Bu  zərfliklər  hərəkətin 
icrasına  və  ya  əlamətin meydana  çıxmasına  qarşı  duran  və  
yaxud  bu  halda  güzəştə  gedən  səbəbi  bildirir.  
Qarşılaşdırma  zərfliyi  feli  xəbərə  aid  olub  nə    olduğu  
halda?  nə  ola-ola?   nəyə  baxmayaraq?  və s.  suallarından 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
208
birinə  cavab  verir.  Məsələn,  Dilşad  Fəxrəddinin görüşə 
gəlməyəcəyinə baxmayaraq, yenə həmin görüş yerinə getməyə 
tələsirdi. (M.S.Ordubadi) Son dərəcə qaranlıq bir geçə 
olmasına baxmayaraq, bu qaranlıq içindən ulduzların şəfəqləri 
görünürdü. (M.S.Ordubadi) Bu ürək  dağıdan  şübhələrə,  
tərəddüdlərə  baxmayaraq,  onlar  gedirdilər.  (M.İbrahimov)  
O  kişi  bir  söz  deməyə-deməyə,  bunlar  ona  vəkillik  
eləyirlər. (M.Hüseyn) 
Zərflik də quruluşca  iki növə  bölünür: 1. Sadə  
zərfliklər. 2. Mürəkkəb  zərfliklər.  Məna  növlərindən asılı  
olaraq,  bir  çox  zərfliklər  (tərz, zaman,  yer,  kəmiyyət, səbəb, 
məqsəd  və s.) quruluşca həm sadə,  həm də  mürəkkəb  olduğu  
halda,  bəzi  zərfliklər  (şərt  və  qarşılaşdırma  zərflikləri)  
yalnız  mürəkkəb  olur.   
Sadə    zərfliklər   ayrı-ayrı    sözlərlə    ifadə  olunur.  
Məsələn,  Furqon  astaca    cırıldayırdı.  (M.İbrahimov)  Mən  
oradan  dağın  qarına  çox  baxmışdım.  (Ə.Əyrisli) 
 Mürəkkəb  zərfliklər  sintaktik  vahidlərlə    ifadə  
olunur.   Məsələn,  Bibim  çırağın  piltəsini  alışdırıb  
samovarın  yanına qoydu, çıraq  yandı,  biz  susduq.   
(Ə.Əyrisli)  Məclis  dağıldı,  hər  kəs  öz  hesabını  anlayıb  
məyus  bir  halda  evinə  getdi.  (Y.V.Çəmənzəminli) və s.  
 
 
Cümlə üzvlərinin həmcinsliyi,  
xüsusiləşməsi, əlavəsi 
 
Cümlənin həmcins üzvləri.    Cümlədə      eyni      üzvlə  
bağlı  olub,  eyni bir  sintaktik suala cavab verən, eyni üzv 
yerində dayanan, tabesizlik yolu ilə 
əlaqələnən 
bərabərhüquqlu  üzvlərə  həmcins   üzvlər  deyilir. 
Həmcins üzvlərin xarakterik xüsusiyyətləri  
aşağıdakılardır:  həmcins  üzvlər      bir    sintaktik    vəzifədə  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
209 
işlənir;  cümlənin eyni bir  üzvü  ilə  bağlı  olur,  bir-biri  ilə  
tabesizlik  əlaqəsilə    bağlanır,  bərabərhüquqlu  olur,  asılı  
olduqları  üzvlə  eyni  tabelilik  əlaqəsilə  əlaqələnir,  sadalama    
intonasiyası      ilə    tələffüz   edilir; onların arasında  əksərən   
tabesizlik  bağlayıcıları  işlənir. Bütün  cümlə üzvləri həmcins 
ola bilir.  Məsələn,  O bütün yarpaqları ilə, budaqları ilə, 
gövdəsi ilə gülümsədi. (Elçin) Qazının otağı  yekə, uca  və  ağ 
otaqdı. (C.Məmmədquluzadə) Odlar  içində    də    yanıb  
qaralmaz.  Məhəbbət,  səadət,  həqiqət,  kamal.  (S.Vurğun) 
Cümlədə    həmcins  xəbərlər  mübtədaya,  həmcins  
tamamlıqlar  və    zərfliklər  xəbərə,  həmcins  təyinlər  
təyinlənənə  tabe  olur.  Mübtəda  həmcins  olduqda  xəbəri  
özünə  tabe  edir.  Xəbər  həmcins  olduqda  mübtədaya  tabe  
olur.  Məsələn,    Meşələr,  dağlar  sükut  içində    idi.  
(İ.Əfəndiyev)  Qarı    hər  gün  dağlara  gedir,  qucaq-qucaq  
çiçək   gətirir,  xəstəni  müalicə  edirdi.  (İ.Əfəndiyev)  Həkim  
ortaboylu, qarabuğdayı, girdəsifət bir oğlan 
idi.   
(S.Qədirzadə) 
Həmcins üzvləri  əlaqələndirən vasitələr.    Həmcins  
üzvlər  bir-biri  ilə    həm  mənaca,  həm  də  müəyyən  
qrammatik  vasitələrlə  əlaqələnir.   
Qrammatik  vasitələr  içərisində  intonasiya  və  
tabesizlik  bağlayıcıları mühüm  rola  malikdir.  Tabesizlik  
bağlayıcıları    həmcins  üzvlər  arasında  yaratdığı    məna  
xüsusiyyətlərinə  görə  aşağıdakı  növlərə  ayrılır:   
1.
  Birləşdirmə  bağlayıcıları:  və,  ilə  (-la, -lə),  
2.
   İştirak bağlayıcıları da... də, həm...   həm də və s. 
3.
  İnkar bağlayıcısı: nə ...nə də.  
Birləşdirmə bağlayıcıları  həmcins üzvlər  arasında  bir  
dəfə    işlənir,  iştirak və inkar bağlayıcıları isə  təkrar olunan 
bağlayıcılardır,  da ... də  bağlayıcısı  həmcins üzvdən  sonra,  
həm ... həm  də,  nə ... nə    də (və, nə    də,  və    nə    də  ki)  
bağlayıcısı isə  əvvəl işlənir.  Məsələn,  Məndə  qəzəb  də var, 
mehribanlıq 
da, Fəqət sındırmaram insan qəlbini.                  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
210
(N.Kəsəmənli) Eyvaz  qoyunların  döyüşməsinə  həm  sevinirdi,  
həm  də  bundan  qorxurdu  (Ə.Vəliyev).  
4.  Qarşılaşdırma  bağlayıcıları:  amma, ancaq,   lakin,  
fəqət  və s.   
Qarşılaşdırma  bağlayıcıları  ilə    əlaqələnən  həmcins  
üzvlər  adətən  ikiüzvlü  olur.  Həmcins  üzvlər  arasında  
birləşdirmə  bağlayıcılarına  nisbətən,  bunlar  az  işlənir.  
Məsələn,   Güldəstə  ali  məktəbə    girmək  istədiyini,  lakin  
imkan  tapmadığını  söyləyirdi  (Ə.Vəliyev).  Yaxşılıq  eləmək  
istədim,  amma  bacarmadım.  Siz  tətilə  gəlmişsiniz,  yoxsa  
məndən  material  toplamağa?  (Ə.Vəliyev) 
Qarşılaşdırma mənası  həmcins üzvlər arasında  yox, 
deyil sözlərinin köməyi ilə də yaradılır.  Məsələn,  Əlinə yox,  
yerə baxdı.  (Ə.Vəliyev)  İndi  isə  burada,  ulduzların  altında  
şəhəri  deyil,  onun  özünü  gözləyirdim.  (İ.Əfəndiyev) 
5.  Bölüşdürmə  bağlayıcıları:  ya,  ya  da,  ya  da  ki,  və  
ya,    yaxud,  yaxud    da,  gah,  gah  da, gah  da  ki    və s.  
Məsələn,   Heç  bir  kəsim  olmadığından  yayı  da,  qışı    da  
institutun  yataqxanasında  yaşayırdım.  (İ.Əfəndiyev) Demək,  
pullarımı  ya  Bakıda  bilet alanda,  ya  da  haradasa  yaylıq  
çıxaranda  salıb  itirmişdim.  (İ.Əfəndiyev) 
Bu bağlayıcılar  müxtəlif  iş,  hərəkət  və  hadisələrin  
növbə  ilə  bir-birini  əvəz  etdiyini,  yaxud  güman  edilən   bir  
neçə  iş  və  hadisədən  birinin  mümkünlüyünü  təxmin  etməyə  
imkan  verir.  Məsələn,  İstirahət  günləri  ya  dostunun  yanına  
gedirdi,  ya  da  onu  qonaq   çağırırdı.    (Ə.Vəliyev)   Gah  
seyrəlir,  gah  sıxlaşır  əlvan  buludlar.   (S.Vurğun) 
Cümlənin  bütün üzvləri  həmcins  ola  bilir.  Məsələn, 
Tatar da,  gürcü  də,  rus da,  türkmən  də.  Ehtiram  saxlayır  
bu  böyük  ada.    (S.Vurğun)-cümləsində  mübtədalar,  Otaqda 
stoldan, pianodan başqa divan da var. (R. İbrahimbəyov)  –
cümləsində isə tamamlıqlar  həmcinsdir.  
 Həmcins  mübtədalar   müəyyən   bir  xəbər  və  ya  
xəbər  qrupuna  aid  olub,  onunla  eyni   münasibətdə  olur.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
211 
Məsələn,  Bağçalarda çiçək açsın  alma, armud, heyva, nar.  
(Ə.Cəmil)  Əhmədlə Süleyman da burada idi. (M. Hüseyn) 
Qızlar və  oğlanlar yanaşı oturmuşdular.  (M.Hüseyn) Xalqın  
düşmənləri,  istibdadın  nökərləri  çoxdan  sınaqdan  
çıxarılmış   bir   silahı işə  salırlar.  (M.İbrahimov) 
  Həmcins  mübtədaların  ümumi  və  xüsusi  təyini  
olur.  Təyinlər  bir  qayda  olaraq  həmcins  mübtədalardan   
əvvəl,  xəbər  isə  sonra  gəlir.  Məsələn,  Sahildə   vurnuxan  
şofer  ilə   briqadir      başlarını  itirmişdilər.      (İ.Əfəndiyev)  
Həmcins   xəbərlər   eyni  bir  mübtədaya  və  ya  mübtəda  
qrupuna  aid  olur.  Məsələn,  Sən  insanın  mədəsinə  girmiş  
xərçəng    kimi    qorxulu  və    dəhşətlisən!    (M.İbrahimov)  
Mənim  ümidimin  qapılarını  neçin  gah  açırsan,    gah  
qapayırsan?  (M.Müşfiq)  və s. 
Həmcins  xəbərlər  ya  bir,  ya  da  bir  neçə  şəxsin  iş 
və hərəkətini, əlamətini bildirməklə,  əsasən,  eyni  nitq  hissəsi  
ilə  ifadə  olunub, eyni formada  çıxış   edir və ifadə vasitəsinə  
görə  iki qrupa  bölünür:  həmcins  feli  xəbərlər,  həmcins  ismi  
xəbərlər. 
Həmcins  feli xəbərlər  bir-biri  ilə    şəxsə,  kəmiyyətə  
və  zamana  görə  uyğun  olur.  Lakin  zamana  görə  uyğunluq  
bəzən  pozula  bilər,  yəni  həmcins  feli  xəbərlər  müxtəlif  
zamanlarda   da çıxış  edə bilər.  Məsələn,  Döyüş  davam  edir,  
davam  edəcək.  (Ə.Cəmil) 
Həmcins  feli  xəbərlərin  bəzən  hamısı  ya  təsdiq,  ya  
inkar  olur.  Bəzən  də  onlardan  biri  təsdiq,  digəri  inkarda  
olur. Məsələn,  Gələydin, istədiyini seçib götürəydin.               
(Ə.  Əhmədova) Səba, məndən  söylə  ol  gülüzara,  Bülbül  
gülüstana  gəlsin,  gəlməsin?  (Ə.Nəbati) 
İsmi xəbərlər də  həmcins ola bilir. Məsələn,  Danış, 
haralısan, kimsən, ay çoban? – Dağıstan  əhliyəm, ləzgiyəm, 
qardaş. (S.Vurğun)  Sevincimdə, ahımdasan, Nəfəsimdə, 
bağrımdasan, kirpiyimdə, yuxumdasan. (X.Rza) 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
212