Şamil Vəliyev – 50

Əliağa Vahid!
Elə adlar var ki, onları eşidəndə təqdim və tərif gərək olmur. Onlar nə əlavə
izahata, nə köməkçi bir əlamətə, nə də fəxri bir ada, nişana, təmtəraqlı ünvana möhtac
görünmürlər. Rütbələr, mənsəblər, vəzifələr də onları bəzəmir. Əksinə, bəlkə, onlar
tutduqları yeri, mənsəbi, daşıdıqları rütbini, vəzifəni bəzəyir, ucaldırlar. Belə adların,

---

13
bu cür adamların şöhrəti təbii, hörməti qanuni olur. Belə şəxsiyyətlərin qazandıqları
məhəbbət sonsuz, etimad isə misilsizdir. Onlara qarşı xalqın rəğbəti az qala pərəstiş
rəsminə çevrilir.
Onların yazdıqları, dedikləri
insanı
saflaşdıran, ucaldan,
nəcibləşdirən təsir və təlqin qüvvəsi kəsb edir.
XX əsr Azərbaycan qəzəl canrının ən böyük nümayəndəsi və ən qüdrətli ustası
Əliağa Vahid belə bir təlqin qüvvəsinə malikdir. Onun nə fəxri adı, nişanı, nə
mənsəbi, nə də vəzifəsi vardı. O, sadəcə olaraq xalqın dərin məhəbbətini qazanmış
şair idi.
Ə. Vahidin ömründən keçən onilliklər təsdiq edir ki, o, xalqının ən unudulmaz,
adı və xatirəsi daim əziz tutmuş, hörmətlə yad olunmuş oğullarından birdir.
Bədii ədəbiyyata satirik şerlərlə qədəm qoyan Ə. Vahid öz satirik əsərlərini
böyük Sabirin təsiri altında yazmışdır. Lakin Ə. Vahidin daxilən güvəndiyi və məhz
«yeni təzahürü», «həqiqi davamı» olduğu milli – ədəbi qaynaqların gurşad çeşməsi
başında hamıdan əvvəl və hamıdan çox böyük Füzulinin obrazını görürük. Təsadüfi
deyil ki, Vahid tədqiqatçıları, bütün Vahid şünaslar, şairin milli ədəbi təfəkkürlə,
ideya – bədii əlaqələrini, adətən iki magistral qütbünə işarə edirlər: Füzuli və Sabir.
Vaxtından 40 ildən artıq bir vaxt keçən, cismani həyatı ilə bizdən xeyli
uzaqlaşan, uzaqlaşdıqca bizə mənən daha da yaxınlaşan bu şairin sənətindəki ecazı,
bizə ildən-ilə daha çox doğmalaşmasının səbəbini tapmaq, sənətin sirrini və təsirindəki
möcüzəni tapmaq deməkdir.
Vahid şeirndə ifadəsi çətin olan, sirri çətin açıla biləcək elə böyük bir sadəlik
var ki, bu sadəlik önündə heyrət etməmək olmur. Mürəkkəblikdəki sirri açmaq,
incələmək nə qədər asandırsa, sadəlikdəki sirri açmaq, xırdalamaq bir o qədər
çətindir. Çünki sadə sadədir. İlk baxımda onu izah etmək gülünc görünür. Lakin izaha
gəlməyən sadəlikdə
elə böyük dərinlik və müdriklik gizlənib ki, onu tapıb üzə
çıxarmaq böyük qüdrət tələb edir.
Füzuli şeirindəki obrazlar silsiləsinin ecazına heyrət etdiyimiz qədər Vahid
şerindəki sadəliyə, səmimiyyətə, axıcılığa və ürəyə yatımlığa məftun oluruq.

---

14
Azərbaycanda sovetlər birliyi dövründə yetişən şairlərdən heç biri Vahid qədər
Füzuli yolunu - aşiqanə, lirik qəzəlçilik yolunu davam etdirməlidir. Bu həm də vaxtilə
sovetlər birliyi dövründə, milli dəyərlərdən uzaq, yalnız Azərbaycana bəla gətirmiş
sosializmi tərənnüm edən şüarçı şairlərin bu canrı qeyri-obyektiv münasibəti ilə də
bağlı olmuşdur. Həmin bu cəfəngiyyatdan başqa bir şey yaza bilməyən ədəbiyyatçılar
qəzəldən oddan qorxan kimi qorxmuşlar. Guya ki, qəzəl intim, subyektiv hisslərin
ifadəsindən artıq heç nəyə yaramır. Belə mülahizələrin bir qismi, şübhəsiz M. F.
Axundovun
Füzulinin «nazim-ustad»
təbirinə əsaslanırdı. Məhz
Füzuli
sənətkarlığının kimliyinə qayıtmaq mənasında, XX əsrdə ilk cığırı M.Ə.Sabir
açmışdısa, Sabirdən sonra Ə. Vahid bu cığırı bədii fəhmin işığında zəmanəmizə
gətirib çıxarmışdır.
Ə. Vahid gözəllik və məhəbbət şairidir. Lirika, xüsusilə məhəbbət lirikası, qəzəl,
rübai, şeir Vahidin poetik təbinin ən doğma, ən munis yavrusudur. İnsani hiss, ali
duyğu olan məhəbbət isə bütün dövrlərn poeziyası, ümumən ədəbiyyat üçün əzəli,
əbədi mövzulardan biri olaraq qalacaqdır.
Ə. Vahid insan qəlbinin gözəl, bakir hisslərin qədəmin qəlibində əks etdirməyi
bacarır. Ən əsası odur ki, Ə. Vahidin bütün məhəbbət şeirlərində vətən və xalq
məfhumları leytmotiv kimi səslənir:
Bu fəxrdir mənə, Vahid ki, xalq şairiyəm,
Böyük Füzulilərin xaki-payinin biriyəm.
Ə.Vahidi ədəbiyyat tariximizdə bir şair kimi tanıdan və sevdirən, şübhəsiz ki,
onun qəzəlləridir. Vahidin qəzəlləri xalqın zövqünə uyğun olaraq yaradılmışdır.
Yaşadığı keşməkeşli, ziddiyyətli bir dövrün gözəllik, məhəbbət nəğmələri olan bu
qəzəllərin bir səciyyəvi cəhəti onlarda lirik qəhrəman olan məşuqənin, onun
gözəlliyinin şərhinə geniş yer verilməsidir. Bir çox qəzəllərində şair şair bunu əsas
götürür, başdan-başa özünün gözəllik idealına çevirir. Arzuladığı, bəyəndiyi cismani

---

15
və mənəvi gözəllikləri özündə birləşdirən lirik qəhrəmanı Vahid dövranını, əxlaq
normaları, estetik baxışları ilə təqdim edir. Bu gözəl şairin dövrünün məşuqə, sevgi
surətindən reallığı, konkretliyi və s. ilə seçilir. O keçmiş şeirin mücərrəd, ancaq çox
dərin fəlsəfi ümumiləşdirmə nəticəsi olan gözəlinə oxşamır.
Naz etmə sevgilim, bilirik mahiparəsən,
Eşq əhlini kəməndə salan zülfüqarəsən.
Açdıqca gül camalını aləm işıqlanır
Aysan, günəşmisən gözəlim, ya sitarəsən.
Vahid dönə-dönə gözəllik idealını irəli sürür. Hər qəzəlində sevgilinin
gözəlliyindən danışmağı özünə borc bilir. Zahiri gözəllik canlı, insani gözəlliklə
vəhdətdə götürülür. Hisslərin təzahürü, hərarəti insanı həyəcanlandırır, heyran edir.
Hər dəfə oxunsa da, bu qəzəllər təzə, yeni görünür. Bu qəzəllərdə təkrar olunmaz bir
insanilik vardır:
Gözəllər içrə sən, ey mahiparə birdənəsən.
Gözəllərin gözüsən, zülfüqarə birdənəsən.
Gülüzlü nazlı sənəmlər düşər qədəmlərinə,
Bu çeşmi - məst ilə qılan işarə bir dənəsən.
Sən olmasan məni hicran dəmi həlak eylər,
Şikəstə könlümə aləmdə çarə bir dənəsən.
Zəmanə əhlinə məşhursan gözəllikdə,
Bu sirr gizli deyil, aşikarə bir dənəsən.
Rəqibi qoyma yaxın vəsminə, xəyanət edər
Ki, qorxuram səni çəksin kənarə birdənəsən.
O zövqü dövləti-dünyaya vermərəm hərdən
Məni fəqirə də qılsan nəzirə bir dənəsən.

---

16
Gözəl həyatını Vahid fənaya sərf etmə,
Səni zəmanə yetirməz dübarə birdənəsən.
Vahidi sevən qəlbin sevincini, kədərni, rəngarəng boyalarla qələmə alır. O,
Füzuli məktəbinin bədiilik piryomlarından məharətlə istifadə edir. Ənənəvi üsul,
obraz və təşbehlərlə səmimi insan duyğularının inikasına nail olur. Müəyyən bir fikri
və ya hissi ifadə etməklə bərabər gözəl bədii lövhələr yaradır. Şair böyük heyranlıqla
insanın gözəlliyini, daha çox bu gözəlliyin təsrindən doğan hissləri əks etdirir:
Dəli könlüm gözəlim, zülfünə olmuş mail.
Yenə zənciri-cünün əqlimi etmiş zail.
Min bahar olsa, cahan cənnətə dönsə, gözəlm
Görməyincə üzünü aşiqin olmaz zail.
Vahidin bir qisim qəzəllərində aşiqin vüsal dəmində keçirdiyi sevinci hissləri
əks olununr. Bu tipli qəzəllərdə fikirlərini kiçik lövhələr cızmaqla ifadə etməyə
çalışan şair oynaqlığa, şuxluğa xüsusi diqqət yetirir, aşiqlə məşuqənin görüşüündən
epizodlar verir, canlı mənzərələr yaradır:
Gülşəndə idim seyrdə bir yar idi, bir mən,
Bir bülbül idi, bir də çəmənzar idi, bir mən
Hər aşiq öz istəklisi eşqində yanırdı,
Pərvanə idi, şəmi-şəbi-tar idi, bir mən.
Bülbül gülə, gül bülbülə min naz eləyirdi,
Bir kəs yox idi, ol güli-bixar idi, bir mən
Göylər də həsəddən bizə baxdıqca yanırdı,
Dövrəmdə gəzən sabitü-səyyar idi bir mən.
Görsəydi, rəqibim gözü qəmdən çıxacaqdı,

---

17
Mən məst idim, ol gözləri xumar idi, bir mən.
Bir çeşmə kənarıydı, qədəh lalə tək əldə
Canan özü saqi, meyi-gülnar idi, bir mən.
Öz sirrimi əğyarə nə yaxşı deməmişdim,
Düşdü elə bir yerdə ki, əğyar idi, bir mən
Vahid, yanıram xatirə gəldikcə bu aləm
Gülşəndə idim seyrdə, bir yar idi, bir mən.
Burada real insan hərəkət və duyğuları ecazkar sənət dili ilə səmimi bir tərzdə
tərənnüm edilir. Aşiqlə məşuqə arasındakı münasibətlər o qədər insani cizgilərlə
verilmişdir ki, insanın sevmək, sevilmək, sevginin nəşəsi ilə yaşamaq hüququ obrazlı
bir şəkildə bəraət qazanır. Şair insanın mənəvi arzu və meyllərini tərənnüm etməklə
həyat eşqini, gözəlliyi təsdiq edir. Vahid bu səpgili qəzəllərində vüsal dəmlərini
sevinci və şadlıq hissləri ilə əks etdirərək oxucusunu da sevincə, şadlığa səsləyir.
Vahidin qəzəllərinin bir qədər geniş şəkildə nəzərdən keçirməsi göstərir ki, bu
qəzəllər insan haqqında dərin düşüncələrin məhsuludur. Bu qəzəllər ancaq geniş fəlsəfi
mənada aşiqanə əsərlərdir. İnsanlığın, gözəlliyin, idealın təsdiqidir. Bu qəzəllər
sadədən mürəkkəbə, müəyyənlikdn mücərrədliyə, dünyəvi məhəbbətdən fəlsəfi
məhəbbətə doğru inkişafı vermək baxımından isə ardıcıllıq, qanuna uyğunluq Vahid
irsini klassik şeirimizin ən yaxşı nümunələri kimi qiymətləndirməyə bizə haqq
qazandırır.
Vahidin qəzəlləri istər mövzusu, istərsə də bədii gözəlliklərinə görə də
səciyyəvidir. Bu qəzəllər bədii ümumiləşdirmələri, forma rəngarənglikləri ilə seçilərək
heyrətamiz bir gözəlliyi vəsf edir:
Xilqətdə sənin tək gözəlim jan ola bilməz.
Əxlaqi gözəl, sevgili janan ola bilməz
Fəxr eyləməsin öz gülünə bülbülü-şeyda

---

18
Bir gül hələ də sən kimi xəndan ola bilməz
Minlərjə gözəllər yetirib gündə təbiət
Amma sənə bənzər gözəl insan ola bilməz.
Bu tipli qəzəllərdə Ə. Vahid gözəlim təsvirinə nə qədər geniş yer versə də, bu
təsvirlər sevgi duyğularına haqq qazandırır, onu əsaslandıran bir vasitə kimi götürülür.
Füzuli ədəbi məktəbinin ən əlaçı şagirdlərindən biri olan Ə. Vahid klassik
poetika qanunlarına çox dərindən bələd olduğu üçün olduqca səti, rəvan, vahid ölçüdə
və vahid qafiyə prinsipi əsasında qəzəllər yazmışdır.
Bu qəzəllər əruzun oynaq vəznlərində yazılmış, səlist, koloritli nümunələrdir. Və
ürəyə yatımlı ahəngləri ilə nəğmə-təranə məqamındadırlar:
Gələndə sübh zamanı sədası bülbülümün,
Aşır bu canımı şuri-nəvası bülbülümün.
Ə.Vahid qəzəllərinin çox orijinal avazı vardır, sanki bu qəzəllər Azərbaycan
musiqisinin
təməli,
kökü olan muğamların hər guşəsi üçün cilalanmışdır.
Xanəndələrin muğam üstündə Vahid qəzəllərindən istifadə etməsi, onların ifa zamanı
nəfəslərinə,
zəngulələrinə,
xırdalıqlarına yardımçı olur, onların öz səslərindən
məharətlə istifadə etməsi üçün zəmin yaradır. Vahid qəzəllərinin dili olduqca rəvan,
səlist, tez anlaşılan, tez yadda qalan və sadə olduğuna görə hələ xanəndəlik sənətini
öyrənən gənc müğənnilər oxuduqları muğam şöbələrini bu qəzəllər vasitəsiylə ifa
edəndə, onun daha asan ifa olunması üçün şərait yaranır və gənc mügənnillər Vahidin
qəzəlləri vasitəsilə muğamı daha tezliklə
mənimsəyir və bir neçə il müddətində
peşəkarlığa yiyələnirlər.
Məlumdur ki, Ə.Vahid Azərbaycan milli musiqisini və muğamını çox sevdiyi
üçün muğam ifaçıları – xanəndələrlə, müğənnilərlə dostluq və əməkdaşlıq etmiş, bəzi
qəzəllərində klassik xanəndələrimizin ifaçılıq məharətini vəsf etmiş, bəzi xanəndələrin
sifarişi və xahişi ilə qəzəllər yazmışdır. Ə.Vahid xalq şairi Süleyman Rüstəmin 50

---

19
illiyinə həsr etdiyi qəzəldə korifey sənətkar Zülfü Adıgözəlovla, Xan Şuşinskini
hörmətlə yad edir:
Nə olar, Vahid, əgər məclisimiz sakit ola,
Oxusun bu qəzəli Zülfü ilə Xan bu gecə.
Uzun illər Bakı və Abşeron toylarının şah xanəndəsi olmuş Zülfü Adıgözəlovun
sənətinin heyranı olan Vahid başqa bir qəzəlində də Zülfü Adıgözəlova olan dərin
məhəbbətini belə vurğulayır:
Vahid istərsən əgər, məclisimiz xoş keçsin,
Zülfünün «orta segahı», Paşanın tarı gərək.
Ə.Vahid ustad xanəndə Əbülfət Əliyevə də yüksək qiymət verərək qəzəllərinin
birində onun adını ehtiramla dilə gətirir:
Bu şeiri Vahid, Əbülfətdən ötrü yaz, oxusun.
Gözəl vətənimizə bu şeiri yadigar edirik.
Ə.Vahid başqa bir qəzəlndə həm Əliyevi, həm də məşhur, ustad Tarzən Bəhram
Məturovu belə qiymətləndirir:
Vahid, istərsən əgər musiqidən zövq alasan,
Məclisində həm Əbülfət, həmi Bəhram olsun!
Ümumiyyətlə, musiqiyə böyük qiymət verən və musiqi ab-həvası ilə yazıb-
yaradan Ə.Vahid musiqi zövqünü, musiqidən alınan həzzi hətta min sevgili-canandan
belə artıq hesab etmişdir.

---

20
Musiqi nəşəsi min sevgili cananə dəyər,
Əsəri, naleyi-ney arif üçün cana dəyər.
Ustad şair musiqinin insan həyatında oynadığı rolu misilsiz hesab edərək,
musiqiyə həsr etdiyi qəzəllərindən birində, musiqi ecazının fəlsəfi şəhrini verir:
Musiqi məclisinin türfə əlamətləri var,
Guş qıl, gör necə cansuz hekayətləri var.
1
Musiqi zövqünə ol kəs ki, deyildir vaqif,
Bu büsatın nə bilir ki, nə şərafətləri var.
Tarı bihudə hesab etmə əgər arifsən,
Gör ki, məhrulər əlindən nə şikayətləri var!
O da bir zülfü - siyah dilbərin aludəsidir
Ki, sədasında pərişanlıq işarətləri var.
Xir zənn etmə, saqın musiqi xiditlərini
Onların zövqünə gir, gör nə nəzakətləri var!
Musiqi qəm dağıdır, zövq verir insanə,
Dərk qılmaz bunu onlar ki, səfahətləri var!
Şairin, musiqi xadimlərinin, rəssamın
İncə diqqətlə düşün, gör nə məlahətləri var!
Musiqi zövqü hakilərə təsir etmiş
Oxu tarixi, gör orda nə rəvayətləri var.
Məsçid əhli nə bilir musiqi zövqün Vahid!
Çünki cahildilər, olduqca cəhalətləri var.
1
Бейт Сямяд Гярибиндир.

---

21
Şübhəsiz ki, Ə.Vahid məscid əhlini cahil adlandıranda özünün dinsiz olduğuna
işarə eləmir, o, bununla musiqini haram hesab edən bir sıra savadsız, İslam dinindən
qətiyyən xəbərləri olmayan, lakin öznü alim sayan fanatik din xidimlərini nəzərdə
tutur. Ə.Vahidin əslində dinsiz yox, dini dəyərlərə hörmətlə yanaşan dini şəxsiyyətlərə,
eyni zamanda islam dininə hüsn-rəğbət bəsləyən bir şair adlandırmaq dahi məqsədə
uyğun olardı. Şairin Seyyidi-şühəda Həzrəti imam Hüseyn Əleyhəssəlama və Kərbəla
şəhidlərinə həsr etdiyi onlarla mərsiyədən təkcə birini misal gətirmək kifayətdir ki,
bu da onun əslində Allaha, dinə və Allahın seçdiyi müqəddəs varlıqlara olan
münasibətini aydınlaşdırsın:
Şumri-dun ilə Hüseyn eşqin düşüb sevdasına,
Rey həvasına biri, birsi bəla səhrasına.
Şumri-dun yəğmayə verdi din ilə imanını.
Mülki-reydən ötrü tərk etdi bütün vicdanını.
Təşnə öldürdü su üstə Kərbəla mehmanını,
Baxmadı nə Əsqərü nə Əkbərü Əbbasına
Badəyi-eşqi Hüseyn, bir cürə kim nuş eylədi,
Canını, övladına yeksər fəramuş eylədi.
Möhnətü dərdü qəmə öz canını tuş eylədi
Atdı bir dəmdəə özün eşqin dərin dəryasına,
Bu Hüseynə eşqndə kimsə bərabər durmasın,
Xahi İbrahimü İsmail mükərrər durmasın,
Kəbədən yağsın məqamın, bəlkə, Həcər durmasın,
Qürbdə, yetməz məqamı Kərbəla Minasına.
Ver xəbər, badi-səba, Yəquba, sonra hacərə
Ağlama İsmailə, ya Yusifi-şah peykərə,
Ölmək üçün zinət eylər Leyli oğlu Əkbərə,

---

22
Bir baxın eşqi – Hüseynə, Əkbərü Leylasına.
Eşq mülkünü Hüseyn tək kimsə abad etmədi,
Kimdi Mənsur, kimdü Məcnun böylə bir ad etmədi.
Üz verib yüz qəm ona, bir ləhzə fəryad etmədi.
Mərhəba, səd mərhəba bu aşiqin sevdasına!
Var yeri olsa əgər Şəbni-Məryəm cigəri
Bu Hüseyn Kərbü bəlanı cümlə aləm cigəri.
Məryəmü-sara kəniz ol Zeynəbi-ülyasına.
Kəbeyi-Kuyin əgər olsaydı qismət Vahidə,
Cümleyi-Huzzar ilən ol pak türbət Vahidə.
Ruzi-məşhərdə fəramuş etmə rəhmət Vahidə,
Canını etdi fəda bu ümmətin xülyasına.
Ə.Vahid Azərbaycanın bir çox şairləri ilə dostluq və yoldaşlıq edir və qəlbində
onlara qarşı olduqca səmimi bir məhəbbət bəsləyirdi. Vaxtaşırı bu söz və qələm
ustaları ilə görüşən şair onlara şeirlər və qəzəllər həsr edir və onların sənətini,
şəxsiyyətini öz əsərlərində böyük sevgi ilə hallandırmaqda xüsusi zövq alırdı. O,
dövrünün məşhur qəzəlxanları Ağadadaş Müniriyə, Məşədi Azərə, Əbdülxaliq
Yusifə, eyni zamanda ədəbiyyatşünas – alim Salman Mümtaza və s. öz əsərlərində
yer ayırmış, onlara dərin məhəbbətini bildirmişdir. Bundan başqa, Ə.Vahid qüdrətli
Azərbaycan şairləri Səməd Vurğuna, Süleyman Rüstəmə və başqalarına qəzəllər həsr
etmişdir. Səməd Vurğunun fitri istedadından, böyük sənətindən, eyni zamanda yüksək
mənəvi keyfiyyətlərindən və söhbət açan Vahid ən gözəl qəzəllərindən birini ona həsr
etmişdir.
Yüz dəfə cəfa gəlsə bizə sevgilimizdən,
Bir dəfə şikayət sözü çıxmaz dilimizdən.

---

23
Qəsd etsə həsədlə bizi məhv etməyə zalim,
Keçməz bizim ərbabi – qələm qatilimizdən.
Tufani-bəla gəlsə də, qorxan deyilik biz,
Dağlar belə sədd olsa qaçar sahilimizdən.
Baxma bizə min naz ilə, səyyadlərik biz,
Yüz gözləri ahu qaça bilməz əlimizdən.
Xaki-dəri-meyxanadə dəfn et bizi, saqi,
Min kuzə çaxır torpağımızdan, gilimizdən.
Vahid, biz o nəslik ki, bu gülzari-cahanda
Övladi-vətən zövq alacaq hasilimizdən.
Ə.Vahidin ən çox sevdiyi və hörmət bəslədiyi, eyni zamanda öz dövrünün ən
qüdrətli dramaturqu hesab etdiyi sənətkar isə dahi hüseyn Cavid idi. Hüseyn
Cavidin əlçatmaz sənətinə və yüksək şəxsiyyətinə intəhasız məhəbbət bəsləyən Ə.
Vahid Hüseyn cavid represiya qurbanı olandan sonra ürək yanğısı ilə böyük ədibi
belə xatırlayıb:
Cavid əbədidir, qalacaq nami cahanda,
Məhv etmə, cəllad onu xəlqin nəzərindən.
Ölməz o böyük dahi, böyük bir gələcək var,
Övladi-Vətən zövq alacaq hər əsərindən.
Ə.Vahid ürəyə nur çiləyən bu məşhur bir qəzəli də unudulmaz Hüseyn Cavidə
həsr etmişdir:

---

24
Biz bir qatar tutiyi-şirin sünənlərik
Öz nəğməmizlə ziynəti-sərvi-çəmənlərik
Gülüzlülər təranəmizin həsrətin çəkir
Baği-vətəndə bülbüli-xoş nəğməzənlərik,
Bir kimsə bilməyir nə xərabətilərdənik.
Meyxanələr müsafiri rindü-kuhənlərik,
Bizdən həmişə zövq alır Ərbabi-tərifət,
Biz əhli-halə ətir saçan yasəmənlərik.
Məşuqəmiz həqiqi Züleyxayi-əsrdir.
Eşq aləmində Yusifi-gülpirihənlərik
Lövh üzrə pirimiz bizi yazmış şəhidi-eşq,
Meydani-ədli-daddə gülgün nəfənlərik.
Cavid həmişə xəlqimizin xatirindədir,
Vahid, o yoxsa, ruhi ilə həmvətənlərik.
Ürəyi sevgi və məhəbbətlə dolu Vahid Azərbaycanın və Azərbaycan xalqının
vurğunu idi. Qəzəl ənənəsi üzərində böyüyən, formalaşan Vahid Füzulinin lirik
üslubuna
sədaqətlə bərabər, qəzəlin çərçivəsini məna və məzmun baxımından
zənginləşdirməyə səy göstərdi. O, özünü xalqdan ayrı hesab etmirdi, onun qəlb
tellərinin ifadəçisi adlandırırdı:
Vahidəm-xəlqimin qəzəl şairi,
Məhəbbət şairi, gözəl şairi.
Vahidin bədii yaradıcılığını nəzərdən keçirən bütöv bir Azərbaycan obrazı ilə
rastlaşır. Vahid əsərlərində yaşadığı sovetlər birliyi dövrünün bir sıra şairləri kimi elə
yerli, yersiz sosializmi, Leninizmi, bolşevizmi, kommunist partiyasını, komsomolu
təbliğ və tərənnüm etmir, onun bədii yaradıcılığında bu uydurma zorakı quruluş və

---

25
onun faşist təbliğatçıları haqqında bir kəlməyə də rast gəlmək mükün deyil. Vahid
heç bir quruluşdan asılı olmayaraq, Azərbaycanın sədaqətli övladı idi və Azərbaycanın
füsunkar təbiətinin aşiqi eyni zamanda tarixinin gözəl bilicisi, Azərbaycan xalqıının
bulaq tək qaynayan istedadının, yüksək mənəvi keyfiyyətlərnin öz möhtəşəm əsərləri
ilə nəhəng bir güzgüsü idi. Vahidin əsərləri formaca klassik poeziyanın ənənəvi
qəliblərini xatırlatsa da, məzmun və mahiyyətcə müasir tələblər, müasir zövq, duyğu
baxımından xeyli fərqlənirdi. Onun lirik qəhrəmanı Azərbaycan xalqının mənafeyi
uğrunda əlindən gələni əsirgəmir. Xüsusilə söhbət eldən, obadan, vətəndən gedəndə bu
qəhrəman mübariz ruhlu, canlı obraza çevrilir. Vahidin lirikasına ilham və qanad verən
də məhz vətən, xalq və onun səadəti mübarizəsi, azadlıq istəyi, qurub yaradan oğul və
qızlardır. Ona görə də: - Yaz yaxşı əsərlər vətənə yadigar üçün, - deməklə şairin
cəmiyyət qarşısındakı borcunu səmimi etiraf edir və istedadının tələb və imkanlarına
müvafiq oynaq qəzəllər, lirik şeirlər, şərqilər, mahnılar yazırdı:
Məni zənn etməyin Məcnundan əskik,
Mən ondan yüksəyəm əfsanələrdə.
Beləliklə Ə.Vahid sözün əsil mənasında xalqının şairi idi. Nazirindən tutmuş
fəhləsinə qədər, akademikindən tutmuş – savadsız adamına qədər, hamılıqla Vahidi
sevən Azərbaycan xalqıdır. Hər yerdə, hər şeydə gözəllik axtaran şair bütün çatışmayan
cəhətlərin, eyiblərin, nöqsanların üstündən xətt çəkərək, yalnız gözəlliyi, məhəbbəti,
müsbət əhval-ruhiyyə doğuran hissləri, duyğuları tərənnüm və təbliğ edirdi.
Bununla belə, vahid klassik poeziyamıza, muğamımıza, milli dəyərlərimizə, dil
və din azadlığımıza, insan hüquqlarını tapdalayan zorakı və istismarçı bolşevik
quruluşuna nifrətini sözaltı mənalarla daim bildirmiş, onları güclü satira atəşinə
tutmuş və ifşa etmişdir. Xalqın milli qürurunu əzməkdən, soyunu, kökünü, adət,
ənənəsini təhqir etməkdən zövq alan, fəqət öz partiya bileti ilə öyünən vətəni satan
məsləksiz və əqidəsiz nadanlara Vahid bədahətən belə müraciət edirdi:

---

26
O sizin firqənizün qırmızı dəftərçəsidir,
Hər kimin bir belə dəftərçəsi varsa, bəsidir!
Ə.Vahid daim öz oxucularını maarifə, mədəniyyətə çağıran, ədalətsizliyi, zülmü,
avamlığı, fanatizmi ilə ifşa edirdi. Buna görə də şair öz yaradıcılığında aforizm və
epitafiyalara geniş yer verirdi. Onun arxivində saxlanan üç yüzdən artıq ailənin
kədərinə həsr edilmiş əsərlər də onun xalqa yaxın olmasına sübutdur. Vahid
aforizmləri öz oxucusunda dərin fikirlər, bəşəri hisslər oyadır, yüksək mənəvi-əxlaqi
keyfiyyətlər yaradır, onun biliyini zənginləşdirir, məntiqi təfəkkürün inkişafında
mühüm rol oynayır, məqsəd və idealını oxucuya bütün təfərrüfatı ilə, həm də
olduqca sadə və aydın şəkildə çatdırır. Vahidin aforizmləri bu günümüz üçün daha
aktualdır:
Qəsd etsə həsədlə bizi məhv etməyə zalim,
Keçməz bizim ərbabi-qələm qatilimizdən.
Tufani-bəla gəlsə də qorxan deyilik biz,
Dağlar belə sədd olsa, qaçar sahilimizdən.
Aciz xəba qılırsa, ətayə ümidi var
Heç yerdə yox xilas yolu zülmkar üçün.
Qorxma, Vahid, hədə eylərsə də biganə sənə,
Nuri-həqq zülmət olan yerdə təğənna eylər.
Ziynətlə, bəzəklə qadının qiyməti artmaz,
Övlada gözəl tərbiyə qiymətli bəzəkdir.
Zalmin bir min firavanıdan Allah saxlasın,

---

27
Acizin də ahü əfqanından allah saxlasın
Qoy özü haqsızlığını göstərsin eyləsin zülmünü,
Həzrəti-həqqin də divanından Allah saxlasın!
Hörmətlə bax ətrafıva artıqca vəzifən
Əksilməsən öz xəlqivə yüksəlməyəcəksən
Alsın nəzərə bizləri Qurani-təbarək,
Olsun bütün islam olanın eydi mübarək.
Yaxşı bir ad qalır aləmdə, yamanlıq fani,
Yaxşılıq mərd ucadar daha da əlaya.
Səndən sonra Vahid, ayıq ol, qoy deməsinlər
Dünyaya gəlib getdi hayıf, bixəbər oldu.
1
Bütün bunları Ə.Vahidin yüzlərcə aforizmindən cəmi bir neçə nümunədir. İndi
isə şairin bir neçə epitafiyasını nəzərdən keçirək:
Dənizdə üç bacımı qərqdən xilas etdim,
Bu gənc yaşımda cəsarətlə məhv olub getdim.
Mənim bu mərdliyimi xəlqimiz unutmayacaq.
Vətən igidlərinə yadigar olub qalacaq.
(Bakıdakı 134-№li məktəbin VIII sinif şagirdi Tofiq Hüseynov dənizdə batan 3
nəfər kiçik yaşlı qızı xilas edir, dördüncünü xilas edə bilmir, həlak olur. Həmin məktəb
Tofiqin adını daşıyır, epitafiya onun məzar daşı üçün yazılıb)
1
Ъ.Ъаббарлы ачдыьы гафийя ясасында бядащятян дейилиб.

---

28
1. Bayram…
Mən də bir gül idim aydan da təmiz,
Ata-anam üçün olmuşdum əziz.
Balışım qayalar, yorğanım dəniz,
Qara torpaqlara olmuşam kəniz.
(Tofiq Hüseynovla birlikdə həlak olan qızın məzar daşına yazılıb)
Qəlbimdə vardı xalqıma daim məhəbbətim,
Olmuş vətən yolunda sədaqətlə xidmətim
Düşdümsə dərdə, dönmədim hərgiz əqidədən,
Getdi mənimlə qəbr evinə həqiqətim.
Mənə nə Həruq qalib gəldi, nə dəhşətli meydanlar,
Başımda bombalar, qarşımdakı atəşli vulkanlar.
Məni yalnız əcəl məğlub edib, torpağa salmışdır
Məzarımdan gərək ibrət götürsün daim insanlar.
Ey bu qəbr içrə yatan pak, müqəddəs insan,
Gündə min xeyir-dua ilə düşərsən yada.
Qəm deyildir qara torpaqlara dönsən də əgər,
Qalacaq xəlqə olan yaxşılığın dünyada.
Təbiət və insan, təbiət hadisələri ilə insan həyatı, mənəviyyatı, insanın arzu və
xəyallarının müqayisəsi Vahid şeirində obrazlılığı təşkil edən əsas canlı ünsürlərdir.
Şairin nəzərində bütün canlı və cansız təbiət, bütün psixoloci hallar, hisslər xəyallar,
düşüncələr, arzu-əməllər, nifrət, məhəbbət, şəfqət, qəhrəmanlıq və müdriklik, ədalət,
zaman, məkan, səbəb, nəticə kimi mücərrəd fəlsəfi anlayışlar düşünən, yaşayan, canlı

---

29
obrazlar silsiləsidir. Vahid şeirini bütün məcazları, təşbeh və ….. əki əsas ünsür
əsasında, təbiətlə insanın bir-birinə bənzəədilməsi yolu ilə yaradılır.
Gələndə sübh zamanı sədası bülbülümün
Alır bu canımı şuri-nəvası bülbülümün
Fədasıdır o da məntəək gülüzlü bir gözəlin
Bu xəstə canım olaydı fədası bülbülümün
Bəlayə səbr edə bilmir, şikəstə xatirdir
Nə varsa, qoy mənə gəlsin bəlası bülbülümün
Mənim kimi o da biçarədir, fələkzadədir
Nə var təbibi, nə də dərdə dəvası bülbülümün.
Burda şübhəsiz ki, bülbül yarının həsrətindən ahu-fəqan edən aşiqin canlı
obrazıdır. Bülbülün sədasından, şuri-nəvasından göz yaşı töküb, onun dərdinə şərik
olan şair, bülbülü özünə bənzədir. Bu qəzəldə də Vahidin bir çox qəzəllərində olduğu
kimi həyat həqiqəti romantik boyalara bürünür, fəlsəfi məzmun alır. Belə qəzəllərdəki
əzəli, qanadlı şeiriyyəti ancaq yüksək poetik zövqə malik olanlar duya bilərlər.
Daim dar qəfəsdən azad olmaq istəyən bülbülün timsalında , totalitar recimin
buxovlarından azad olub, hüriyyətə qovuşmaq istəyən bir xalqın arzuları bu qəzəldə
sözaltı mənalarla öz əksini tapır, eyni zamanda azadlığı əldə etməy üçü aləmləri
yoxdan yaradan Allaha dua etməyin vacibliyini böyük sənətkarlıqla qələmə alır:
Cəmali-yarə baxıb, vahid hər səhər yalvar
Ki, müstəcib olur hər bir duası bülbülümün.
Sovetlər birliyi dövründə bütün klassik sənətkarlarımızın, eləcə də Ə.Vahidin
əsərlərni təhlil edən
bəzi
ədəbiyyatşünaslar
hər vasitə ilə
klassiklərimizin
yaradıcılığına ateizm donu geydirməyə çalışmış və olduqca yalnış bir mövqe tutaraq,

---

30
klassiklərimzin ateist ruhlu sənətkarlar olmaları barədə fikir formalaşdırmağa
çalışmışlar. Şairlər şairi, böyük Füzuli bütün əsərlərini ürfani-fəlsəfəyə əsaslanaraq
yaratmışdır. Ümumiyyətlə sufi bir şair olan Füzulinin Allaha, tövhidə bağlılığına
böyük şairin hər bir lirikasında rast gəlmək olar. Lakin sovet dövrünün tədqiqatçıları
Füzuliyə böhtan ataraq, onu islam dininin düşməni kimi qələmə verməyə çalışmışlar.
Nizamini, Xəqanini, Nəsimini, Seyyid Əzimi, Sabiri materialist kimi qələmə verərək,
onların guya öz əsərlərində islam dininə qarşı üsyan etdiklərini göstərməyə
çalışmışlar. Şübhəsiz ki, Ə. Vahid də klassiklərimizə riyakarcasına atılan belə
böhtanlardan kənarda qala bilməzdi. Lakin bu bir tərəfdən Vahidin xeyrinə idi. Əks
təqdirdə Vahidə də «Xalq düşməni» damğası vurmaq vicdanlarını itirmiş bu adamlar
üçün o qədər də çətin olmayacaqdı. Çünki sosializm idealogiyasından başqa, heç bir
şeyi tərənnüm edə bilməyən və cəfəngiyyatdan başqa bir şey yaza bilməyən bu
adamlar vahid yaradıcılığının qüdrətini anlamaq iqtidarında deyildilər. Böyük vətən
müharibəsindən sonrakı illərdə onlar şairə qarşı hücuma keçir, onun şeir və
qəzəllərinə əsas tənqid obyektinə çevirir, onu ruhən sarsıdır və şərab aludəçiliyinə
vadar edirdilər. Zülmkar və zorakı sovet rəhbərliyinə yaltaqlanmaqla və özlərini əsil
kommunist, bolşevik, sədaqətli sovet vətəndaşı kimi göstərmək məqsədilə Hüseyn
Cavidə, Əhməd Cavada, Mikayıl Müşviqə, Ömər Faiq Nemanzadəyə, Əhməd Bilala
və s. kimi qabaqcıl ziyallarımıza şairlərimizə, sənət adamlarımıza ləkə yaxan, «vətən
xaini» damğası vuran, əslində özləri vətən xaini və rus şovinizminin zəncirli köləsi
olan, eyni zamanda rəhbərlikdən vəzifə almaqdan ötrü, yalançı şöhrət qazanmaqdan
ötrü dəridən-qabıqdan çıxan, yeri gələndə namus və şərəflərii hər an tapdalamağa hazır
olan bu ləyaqətsiz və əqidəsiz insanlar o dövrdəki mətbuatda Ə. Vahid haqqında da
siyasi ittihamlar irəli sürür, ona da «xalq düşməni» damğası vurmaq üçün əllərindən
gələni əsirgəmirdilər. Heç kəsə sirr deyil ki, bu adamlar NKVD-nin milliyətcə erməni
olan müstəntiqinin cəsusuna çevrilərək, öz xalqına qənim kəsilmiş, represiya dövrndə
29 min ziyalımızın günahsız yerə həbsinə, qətlinə, ən yaxşı halda sibirə sürgün
edilməsinə nail olmuşdular. Şübhəsiz ki, bütün bunlar, eyni zamanda ona qarşı olan

---

31
yersiz ittihamlar Ə. Vahidi vətən, millət, xalq sevən bir insan kimi sarsıdır, ona əzab
verirdi. Vahidin şəraba meyl etməyinin əsas səbəblərindən biri də elə bu idi.
Gözəlləri vəsf edən, xanəndələr tərəfindən böyük şövq ilə oxunan Vahid
qəzəllərinin tənqid atəşinə tutan bu insanların guya ana və bacılarımızın böyük
fədakarlığını, nəcib sifətlərini görməyən Vahidin vicdanını kor adlandıraraq,
riyakarcasına şairə qara yaxmaqdan ötrü əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Əslində öz
mənəviyyatları kor olan bu adamlar başa düşmürdülər ki, Vahidin «gözəli»
özünəməxsus, özünün axtardığı, özünün arzuladığı və qəbul etdiyi mey qədər, onu
problemlərdən, qayğılardan, dərd və fikirlərdən uzaqlaşdıran simvolik bir obrazdır ki,
Ə.Vahid kədərii, qələmini, iztirablarını, eyni zamanda sevincini, nəşəsini onun üzərində
kökləsin və onun timsalında
öz zəmanəsindən, totalitar recimindən, insan
mənəviyyatını buxovlayan quruluşdan söz altı mənalarla şikayətini bildirsin. Mənfur
quruluşu tərənnüm edib, şüurunu cəfəngiyat və şüarçılıqla zəhərləşmək istəməyən
şair gözəlləri vəsf etməklə özünü iztirablardan azad edib yüngülləşdirir, eyni zamanda
allahın ona bəxş etdiyi bədii fəhmin işığında bir-birindən gözəl nümunələr yaradırdı.
Yüksək estetik zövqə malik olan Ə.Vahid öz oxucularına, xüsusilə də məşhur
xanəndələrimiz tərəfindən ifa olunan qəzəllərinin dinləyicilərinə estetik zövq bəxş
edir, onların ruhuna ecazkar Azərbaycan muğamı ilə və … mənəvi qida verirdi. Heç
bir normal insana gizli deyil ki, sənətkar, o cümlədən şair gözəllik aşiqi deyilsə, onun
əsərləri və yaratdıqları eybəcərlikdən başqa bir şeyi tərənnüm etmək iqtidarında deyil
və o öz cılız əsərləri ilə yalnız və yalnız mənəviyyatının nə qədər puç olduğunu
sübuta yetirir. Vahid epitetinin əyani təsəvvürə sığmayan rəmzi və fəlsəfi mənası
ülvi və qanadlı duyğulardan
doğma gözəlliyin, iztirabın və hissiyatın, bütün
Azərbaycan xalqı tərəfindən təsdiq olunmuş sənədidir.
Bütün yaradıcılığı ilə Füzuli sənətinin ideya-forma sərvətindən bəhrələnən
Ə.Vahid öz əsərlərini tipoloci sxem və modelin, estetik strukturunun eyni tipi
nəticəsində meydana çıxır. Məhz buna görədir ki, Füzuli şeirinin üslub və vəzni,
tələffüz və ritmi, ahəngi, poetik model və qəlibləri, hətta ifadə tərkibi bədii sintaksisi

---

32
və leksikalı Vahid qələmi üçün bu qədər münbit və əlverişli bir zəmin yaradırdı.
Dramatik ehtiraslarla aşıb-daşan daxili aləmin lirik ifadəsi Füzulidə olduğu qədər,
Vahid də iztirabla, ruhi vəziyyətin təsviri nəticəsində meydana çıxır. Burda Füzulinin
«eylərəm» rədifli qəzəlinə və Ə.Vahidin «etmişəm» rədifli qəzəlinə nəzər yetirəndə,
eyni həsrət, iztirab və vüsal təşnəliyinin şahidi oluruq:
Ney kimi, hərdəm ki, bəzmi-vəslin yad eylərəm,
Ta nəfəs vardır quru cismimdə fəryad eylərəm.
Tap yaşım qılmaz vəfa, giryan gözüm nerafına,
Bunca kim, hərdəm cigər qanından imdad eylərəm.
İnciməm, hər gecə kim, əğyar bidad eyləsə,
Yar qövrüçün, könül bidadi mötad eylərəm
Bilmişəm bilməm vüsalın, leyk bir ümmid ilə,
Gah-gah öz xatiri naşadımı şad eylərəm.
Lövhi-aləmdən yudum eşq ilə Məcnun adını,
Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm.
1
Və Vahiddə:
Könlümü zülfün xəyalilə pərişan etmişəm,
Öz əlimlə eşq mülkün gör nə viran etmişəm!
Bir vəfasız güldən ötrü xarə çox yalvarmışam,
Hər zaman bülbül kimi min ahu-fəğan etmişəm
Eşq bir divanəlikdir, dərdə düşmüş könlümə
Eşqdən əl çəkmədi yüz dəfə dərman etmişəm
Məndən əvvəl yoxdu bir aşiq diyari-eşqdə
1
Фцзули, ясярляри 1ъ.  Бакы 1958, сящ 245.

---

33
Eşq dərsin mən gedib Məcnuna elan etmişəm
Vahidəm, mən Leylivəşlər zülfünün Məcnuniyəm,
Çox zamanlar verdiyi eşq içrə cövlan etmişəm.
Xalis formal struktur əlamətlərin səslənməsi mənasında müəyyən tipoloci
paralelləri hər iki şairin işlətdiyi bədii şəkil və növ xüsusiyyətləri arasında da davam
etdirmək olar: Şikayət, fəryad, etiraz və giley-güzar nitqinin eyni çalarlığı Füzulinin
də, Vahidin də «daxili nitq» avtobioqrafik monoloq formasına maraq göstərməsinə
səbəb olmuşdur. Füzuliyə bənzərliyi Vahidin zahirin də «Füzuli libasını» əsərlərində
axtaran tədqiqatlar, Füzuli nəfəsini, bütünlüklə Vahid ruhunun və ehtiraslarının
məzmununda, miqyas və ölçülərində aparılsa daha məqsədə uyğun olar. Məlumdur ki,
Ə. Vahid şeirlərnin və qəzəllərinin bir çoxunu əruz vəznində yazmışdır. O, əruzun
əsasən həzəc, rəməl, müzare, müctəs bəhrələrindən istifadə etmişdir. Əsərlərinin
əksəriyyətini rəməl bəhrində yazan şair, həmin bəhrin bir neçə növündən istifadə
etmişdir.
FA il - Atün FA il Atün FA il Atün Failün
Ey vətən ev - ladı, bir an dərsi-ibrət düşmənə,
Qəhrəman zər - bəldə göstər vermə-fürsət düşmənə.
Əsasən rəməl bəhrinin üç failatün, bir fəülün bölümündən istifadə edən şair bəzi
şeirlərini rəməlin üç fəülatün ölçüsündə yazmışdır. Bir çox xanəndələrimiz tərəfindən
iffa olunan «Dəli Ceyran» təsnifi rəməl bəhrinin bü ölçüsündədir.
FəilAtün fəilAtün fəilAtün
Gözəlim a şiqini sal -ma nəzərdən,
Həsrətindən ölürəm, gəl bizə hərdən!
Ə. Vahid eyni zamanda:
Müftə ilün Məfaülün Müftəilün məfA ilün

---

34
Ölçüsündə şeirlər və qəzəllər yazmışdır.
Məlumdur ki, Ə. Vahid bədii yaradıcılığa satira ilə gəlmişdir.
Satirik şeirin misilsiz sənətkarı olan M.Ə.Sabir Vahid yaradıcılığına öz güclü
təsirini göstərmişdir.
Ə.Vahid Füzulini sevdiyi qədər Sabiri də sevmiş, onu öz müəllimi adlandırmış,
çox təbii olaraq ona şeirlər həsr etmişdir.
Sabir! Ey möhtəşəm, böyük şair!
Şeirdə, nəzmü nəsrdə mahir!
Yazdığın dahiyyanə məzhəkələr
Göstərir xalq içində möcüzələr
Ə.Vahid Sabir ənənələrinə sadiq qalaraq 1914-1920-ci illərdə «Babayi-Əmir»,
«İqbal»,    «Məzəli»,    «Tuti»,    «Dirilik» kimi qəzet və curnallarda çap olunan
əsərlərində elmsizlik, cəhalət, mövhumat və məişətdəki qusurların tənqidi əsas hədəf
olmuşdur.    «Mollanın» adlı satirada Sabir ədəbi ənənələrinin davamına, Vahidin
satirik janrda Sabirlə eyni ideya-məfkurə cəbhəsinin şahidi oluruq:
Deyir bu ayda mollalar: o kəs ki, töksə göz yaşı,
Haqq ona huri lütf edər, üzü günəş, kaman qaşı
Ayağı səmti-qərbdə, keçib də şərqdən başı
Olar o huridən biri aşinası mollanın
Bu ayda müstəcəb olar bütün düası mollanın.
1
İstər 1920-ci ilə, yəni Azərbaycanı Rus Bolşevik qoşunları işğal edənə qədər,
istərsə də ondan sonrakı dövrlərdə Ə. Vahidin yaradıcılığında qəzəl canrı kimi, satira
1
«Бабайи – Ямир» 1915. № 11

---

35
canrı da özünəməxsus yer tutmuşdur. Bundan əlavə, Ə. Vahid Azərbaycan şifahi
xalq ədəbiyyatının kiçik qrupunun növünə daxil olan «meyxana» canrından da
məharətlə istifadə etmiş, müharibə dövründə Hitlerin və faşizmin əleyhinə bədahətən
çoxlu meyxanələr demişdir.
Faşist köpək jmke itirib başın.
Birinci sillədə tökdü göz yaşın.
Hansı yerdə faşist gördün, əz başın,
Nütləyə duşmandı, qurtardı getdi.
Bu yerdə işləməz faşistin atı,
Ölür acından azalıb sursatı.
Gündə əsir düşür nemes soldatı.
Hamı lüt-üryandı, qurtardı getdi.
Tapdadı Hitler yolu düz yol deyil,
Zənn edirdi bizdə qoşun bol deyil,
İndi görür ki, gülşən kol deyil,
İt kimi peşimandı qurtardı getdi.
Düşmənə üstün gəlirik hər səfər,
Faşistlərdəən qalmayacaq bir nəfər
Aqibətdə yenə bizimdir zəfər,
Bu mərd, bu meydandı, qurtardı getdi.
Siqlətli ideya ilə, fikir vüsəti və miqyası ilə yanaşı, Vahid yaradıcılığı bədii
forma mədəniyyətinin yüksəkliyi və zənginliyi ilə seçilir. Yeni poetik lüğət, bədii
sintaksis, vəzn və ritm, sənətkarlığı öz ifadəsini Vahid şeirlərində tapmışdır. Müxtəlif
ritmik vahidlər və formalar, söz materialının məharətlə seçilməsi, orijinal qafiyə,
bənzətmə və ifadə sistemi – bütün bunlar Vahidin üslubunda sözün enercisi, onun

---

36
bədii zərbə qüvvəsini, təsir və siyasət gücünü artırır. Vahid şeirində musiqisiz …
yoxdur. Yüksək dərəcədə yığcamlıq, təbiilik və səmimiyyət Vahid şeirinin ən yüksək
keyfiyyətləridir.
Vahid yaradıcılığında vətən mövzusu əsas yerlərdən birini tutur. Onun
mövzusu əsas yerlərdən birini tutur. Onun vətən mövzusu ilə bağlı şeirləri şairin öz
mənəviyyatının tərənnüm yolu ilə ifadəsidir. Məhəbbətini də,  …. Bayrağa çevirərək
car çəkən şair öz arzularını aləmə nəğmələr kimi yayır:
Ev yıxmağı, qan tökməyi, zənn etmə, hünərdir;
Hər kim vətənin sevdi, o, əhli hünər oldu.
Və yaxud:
Vətən yolunda ölüm mərd üçün səadətdir,
Həyat üçün fələyi – nəcnədarə yalvarma!
Və ya:
Dünyaya gözəllik verən, əlbəttə, günəşdir,
Ondan da gözəl xəlqə təcəllayi – vətəndir.
Vətənin, xalqının, torpağını üəkdən sevən Vahid xalqın milli dəyərlərinə, adət-
ənənələrinə, bayram və mərasimlərinə böyük məhəbbət bəsləyir, yeri gəldikcə milli
adət-ənənələrimizi, tariximizi, bir sözlə xalqımızın mənəvi aləmini özündə əks etdirən,
möhtəşəm əsərlər yaradırdı:
Bayram yeli əsdi, gülüzarim təzələndi,
Şadlıq gətirən xəlqə baharım təzələndi.
Hər il bu ili bayram edir xalqımız azad,
Tarixlərə səbt oldu vüqarım, təzələndi.

---

37
Gülşəndə açıb gül, eləyir aləmi xoşhal
Eşq əhlinə xoş nəğməli tarım təzələndi
Qızlar bürünüb al qumaşa işvə naz ilə,
Könlüm sevən aşiq-deyə, yarım təzələndi.
Ellər geyinər fəxr libasın belə gündə
Həftsin düzülən nəqşi-nigarım təzələndi
Vahid yazacaq məmləkətə, millətə təbrik,
İl döndü, fələk döndü, diyarım təzələndi.
Vahid 40 ildən çox bədii yaradıcılıq sahəsində çalışmış, şair qələmini, bir çox
canrlarda sınamış, çoxlu miqdarda epik və lirik bədii əsərlər yaratmışdır. Bu canrların
imkanlarından istifadə edən sənətkar humanizmin, vətənpərvərliyin, gözəlliyin ehtirasla
təbliğatçısı, xəyanətin nankorluğun, eybəcərliyin güclü inkarçısı olmuşdur. Vahidin
əsərləri yaşadığı dövrün poetik səlnaməsidir.
1895-ci ildə nəccar Məmmədqulunun kasıb ailəsində bir oğlan uşağı dünyaya
göz açdı. Ailə üzvləri sevinib uşağın adını Əliağa qoydular. Ellərin və xalqların
tarixində hərdən elə bir insan dünyaya gəlir ki, elin həyat və yaşayışında dönüş və
çevriliş yaradır. O insan çox qabarıq və faydalı işlərilə həm özünü, həm də xalqını
yüksəldib dillərə salır, ancaq nədənsə bu cür adamların çoxunun həyatı ağır və çətin
keçir. Vahidin də həyatı belə çətinliklərlə başladı.
O, uşaq ikən ixtisasca dülgər olan atası Məmmədqulu vəfat etdi. Onun rəndəsi,
mişarı, çəkicləri bir də ailəsi və yetim Əliağası bu dünyada qalır:
Qaldım avarə səfil öz başına,
Elə ki, çatdım on-on bir yaşna.

---

38
Məktəbə, sənətə artdı həvəsim,
Kimsəsizdim, yox idi dadirəsim.
Əlbəttə göydə Allah, yerdə də Vahidin əmisi Məşədi Ağabəyin uzaqdan uzağa
bir əli onların üstündə idi. Lakin balaca Əliağanın kökündə tez sınan həssas şair ürəyi
var idi. O, hələ şeir yazmırdı, onun ruhu, qəlbi, duyğu və düüşüncəsi şairanə idi.
Ancaq el qınamasın deyə, onu qədim səpgidə olan mollaxanaya qoydular.
Mollanın haqqını hər ayda gərək
Hələ, əlbəttə, bizə borcdu verək.
Mümkün etməzdi yenə bir paramız,
Verə bilməzdi, yox paramız.
Mollanın müəllimlik haqqını vaxtında verə bilmədiyi üçün Əliağa təhsilini iki
ildən çox davam etdirə bilmədi, məktəbi yarımçıq qoyub, çörək dalınca gedir. Bir az
xərratlıqla məşqul olduqdan sonra, çilingər yanında şagirdlik edir, ancaq o məktəbdə
yazıb oxumağı öyrənmişdi. İki illik ibtidai məktəb ona ölümünün sonunadək yardımçı
olur, yaradıcılıq işlərində ona uğurlar qazandırır, yavaş-yavaş ağır məişət yükünü
daşımaqla şeir deməyə başlayır. Bu haqda özü belə deyir: Yadıma gəlir uşaq idim.
1914-cü il idi. Bir az qabaq və ya bu həndəvərdə şeir yazmağa başlamışam, mübtəda
olaraq bu şeiri demişəm.
İlahi töbəyəm eşqə, məni hifz et bəlalərdən,
Sənə ərz eyləyim ya Rəbb, bu yari naxudalərdən
Sözün ardı yadından çıxır, haçandan-haçana:
Hə, yadıma düşdü: sonralar bu məqtə və təkləbə
Sənə ar olsun eyy Vahid dilimlə yarım aldatdın
Gəlibdir başuva yüz bəlalar bu aşinalardan

---

39
Vahid dedim, mənim də Vahidin necə
Vahid olmağı yadıma düşdü.
Gənc Əliağanın yavaş-yavaş təbi coşur, daşır. Onun öz tay-tuşları ilə adi
danışıqları ölçülü-biçimli olub, çox vaxt sözlərin sonu qafiyələnir. Yavaş-yavaş şeir
sayağı danışmağa vərdiş edir. Bədahətən deyir. Avam camaat nə bilir şeir, sənət və
istedad nədir? Bilənlərdə ki, savadlı, varlı adamlardı. Əliağa kimi yoxsul oğlu yoxsul,
elə yerlərə, məhfil və məclislərə necə gedib çıxa bilərdi? Get-gedə o vaxtın dəyərli
şairlərini tərif edir və yığıncaqlarını eşidir, dostlarının birinin vasitəsilə Əliağa da ədəb
məclisinə yol tapır, bir neçə dəfə orada iştirak edir, lakin sıxıla-sıxıla, çünki o, mal-
dövlət və yaş baxımından bu cür mühümlərlə uyğun gəlmirdi. Lakin bu cür məclislərdə
iştirak etmək, onun üçün ədəbiyyat fakultəsində təhsil almağa bərabər idi.
Əliağa sağlam düşüncəli, istedadlı, zatən çox həyalı, ədəbli və utancaq idi, elə
buna görə də sıxılırdı…
Vahidin dediklərindən:
- Bir gün Seyid zərgərlikdə idim, uca boylu, enli kürəkli bir kişi ora gəldi, Seyid
mənə: - Tanış ol Azər Əfəndiylə, - dedi. Mən Azər Əfəndinin adını eşitmişdim. Seyid
ona da: Əliağa ilə tanış ol, gələcəkdə milli şairimizdir, - dedi.
Azər əfəndi mənə meylsiz baxıb dedi:
- Yaxşı qoçaq, şeirlərindən oxu görək
Mən də utana-utana dedim:
- Sizin hüzurunuzda mən nə oxuya bilərəm? O dedi: - Oxu, bu özü də elə böyük
şeydi mənimçün ki, belə deyirsən… mən bu qəzəli:
Tökmüş o şux mah üzə zülfi siyahını,
Guya ki, gizlədib fələk abır içrə mahını.

---

40
Sona qədər oxudum. Mirzə mənə: - Sağ ol qoçaq, sağ ol, - dedi və mən bir qədər
şeirlərimdən oxudum. O, mətbəəyə gedəcəkdi, ayağa qalxıb gedəndə, mən də onunla
çıxdım, mənə dedi:  «Sən şeir yaz, yaxşı şair olacaqsan». Getdik mətbəəyə, məni
ordan Seyid Hüseynlə tanış eləyib, tapşırdı ki, şeir yazıb gətirsəm, çap eləsin, mən
sevindim, Azər əfəndi bir qəzet götürüb bayıra çıxanda, qəzetdə çap olunmuş bir şeiri
mənə oxudu, qafiyələr «dad», «fəryad» belə gedirdi. Mən də getdim evə, gecə ikən o
qafiyədə bir şeir yazdım. Sabahı gün «İqbal» qəzetində çıxdı.
Olmadım bir ləhzə, ya Rəbb bu vətən mülkündə şad,
Ömrüm əskildi günü-gündən qəmim oldu ziyad.
Bivəfa gördüm, kimə dünyada etdim etimad,
Çünki dün süphü məsa oldu mənimlə gəc inad.
Rəhmsiz səyyad qərpə seydumi oldum şikar,
Damu fəqrə payibənd etdi məni ol gəcmədir,
Mərdumi iqbalımı çərx eylədi dərdə-düçar.
Söndürüb iqbalımın şəmin edibdir tirə tar,
Yeddi dəmi çəxri bədxurdən mənə zülmi-fəsad.
Bir müalic tapmışdım ta eyləsin dəf qəmim.
Bütün dərdi-qəm içrə yandı məhv oldu tənim,
Böyləmi kçsin, rəvadırmı həbibim eləmiş?
Bəs deyilmi çərx düneylər mnə bunca inad,
Gəldi könlüm təngə Vahid qüsseyi dövrandan,
Yoxdur kimsə xəbər tutsun məni palanidək.
Bəttər oldu xaneyi dünya mənə zit dinidən,
Səbri aramım kəsildi ifnə və əfqanidən.
Qüsseyi dərdi bəladən olmadım bir ləhzə şad.

---

41
O gün Əliağanın ürəyindən qalxan qəəmli misralarla yanaşı, şad və xoşbəxt
günlərindən idi.    1914-cü il mayın 4-ü nə qədər, o neçə il idi şeir yazırdı, meyxaa
qoşub bədahətən deyirdi, amma bu gün səhər onun adı, onun şeiri mötəbər bir
qəzetin səhifəsində idi, şairin gələcək və istiqbal yolu «İqbal» dan başlamışdı. Bura
kimi onun az-çox tanıdığı ədəbi çevrə və mühiti Əbdül Xaliq Yusifin evində təşkil
olan «Rindanə» adlı şeir məclisindən başlanırdı. Bu şeir məclisinə, ədəb və söz
yığıncaçına gələnlər buzovnalı məhşur Azər, Seyid Zərgər, Əbdül Xaliq Cənnəti,
Mirzə Hadi Sabit, Haşım bəy Saqib, Ağa Dadaş Münir və s. idi ki, sinələri hikmətli
kəlmələrlə dolu idi. Gənc Əliağa onları diqqətlə dinləyib eşitdiklərini zehninə hopdurup
hafizəsini tapşırmağa
çalışırdı, yaddaşı yaxşı idi, bir dəfə eşitdiyi uzun illər
hafizəsindən pozulmazdı, amma bunula belə Vahid bu məclislərə gedəndə utanar və
aşağı tərəflərdə oturardı. Çünki Allah ona fitri istedad, işıqlı zəka, güclü hafizə ilə
yanaşı bol həya vermişdi. Mirzə Əbdül Xaliqin yumşaq xalı-xalçalarla döşənmiş
hücrəsində, Əliağanın hər gəlişində ustadın ayağı qalxıb onu hörmətlə qarşılaması
Əliağaya təəccüblü gəlirdi və onu çox utandırırdı. Növbəti gəlişlərndən birində, yenə
də Mirzə Əbdül Xaliqin ayağa durub onu qarşılamasını görən Əliağa sıxıla-sıxıla
dedi:
- Mirzə, daha sizə gəlməyəcəyəm.
Mirzə Əbdül Xaliq təəccübləndi: - Niyə?
- Çünki hər dəfə gəlirəm, sizi əziyyətə salıram, məni görəndə ayağa durursuz.
Ağsaqqal şair gülümsəyib, dedi:
- Bala mənim ayağa durmağım boş-boşuna deyil ki, Sənə ədəb öyrədirəm ki,
böyüyün, kiçiyin yerini biləsən.
Əliağa oturdu çay gəldi. Bir qədər sonra məclisin üzvləri də gələcəkdilər.
Əbdül Xadiq dilləndi: - Dedi ki, bir də gəlməyəcəksən. Çox yaxşı, indi mən də
bir misra deyəcəyəm, ikinci misranı sən deməlisən, mən çayımı içib qurtaranacan dedin-
dedin, deyə bilmədin, xudahafiz. Sonra Əbdülxaliq belə söylədi:
«Min qəmim vardır, birin mindən bir adəm bilməyir».

---

42
Ayrı vaxt tay-tuşlarının adicə sözlərindən qafiyə tutub gedən Əliağa indi ilişib
qalmışdı, nə illah eləyirdisə, ilhamı hərəkətə gəlmirdi, gözü Mirzənin stəkanında idi.
Artıq stəkan yarı olmuşdu «birdən deyə bilmədim, Mirzə də gerçəklədi, daha məni
məclisə buraxmadı, ayağım kəsiləcək burdan, buradakı gözəl mənaları almaqdan, gözəl
söhbətləri eşitmək feyzindən məhrum olacam, qəfildən Əliağanın təbi cuşə gəldi, elə
ustadın dediyi misranın içindən siyrilən bir sətir düşdü dilinə:
Min qəmim vardır birin mindən bir adəm bilməyir,
Həm də bu bir qəm ki min adəmdən biri qəm bilməyir.
Mirzə başını qaldırır, üzündən razı qalıdığı hiss olunur, ancaq gənc şairi
tərifləməyi yaxşı xüsusiyyət hesab etmədiyi üçün, sadəcə olaraq, - yaxşılaşmısan, -
deyir. Elə bu anda məclisin daimi üzvləri Məşədi Azər, Əbdül Xaliq Cənnəti,
Ağadadaş Müniri, Səməd Mənsur, Əli Fəhmi və başqaları təşrf gətirirlər. Məclis şeir,
elm və hikmət adamları ilə dolur. Əliağa onları heyranlıqla dinləiyr və bir sözü
yaddaşına həkk etməyə çalışırdı. Söhbət Seyid Əzimdən gedirdi, ona 19-cu əsrin
Füzulisi deyirdilər. Danışanların arasında fikir ayrılığı olduğu üçün Əbdül xaliq yusif
məclis üzvlərini, mübahisədən çəkindirsin deyə üzünü Cənnətiyə tutub: - Adam, bəlkə,
bir qafiyə açasan, - dedi. Cənnəti bir ağsaqqal təmkinlə, razılıq işarəsi verib, başladı:
Piri təbimdən cavanlar istəmişlər tazə söz,
Onların tənincə var təbimdə min əndazə söz.
Sonra Mirzə Əbdül Xaliq gənc Əliağaya nəzər salıb, onun gözlərindən sözlə
qaynadığını hiss etdi və gördü ki, Əliağanın həyası ona dillənməyə mane olur, odur ki,
onu ürəkləndirdi: - Oğul, Əliağa, bəlkə, arxasını sən deyəsən…
Bayaqdan özünü zorla saxlayan Əliağa olduqca həyəcanlı sözə başladı:
Təngidir qönçə dəhanın gec gəlir avazə söz,

---

43
Bir sənəmdir nazənin qoymuş özünü nazə söz.
Sordum ağzın sirrini hər kimsədən, ey tazə gül,
Tapmadı yüz min xəyal, etdi bu məqfi razə söz.
Olmasa ustad bəzmində sözün billah qəbul
Pirilər yazsın cavanlar üçün yenə bir tazə söz
Mirzə Əbdül xaliq: - Afərin, əhsən, deyərək, yerindən qalxıb aşağı başa
Əliağaya tərəf gəldi, Əliağa da tez sıçrayıb yerindən ayağa durdu. Ustad onu
qucaqlayıb alnından öpdü; - Bir də mərhəba, oğlum, mən səni belə bilmirdim, bir az
ümidsiz baxırdım, ancaq elə bu gündən, məclisimizin ən əziz üzvü, həm də vahid şairi
oldun. Mən sənə bu gündən «Vahid» təxəllüsü verirəm və bu qəzəlin axırıncı
beytindəki, «billah» sözünü poz, «Vahid» təxəllüsünü yaz. Beləliklə, Əliağa «Əliağa
Vahid» oldu.
Bir çox ziyalılarımız elm və sənət adamları, ədəbiyyatşünaslar, publisistlər və s.
Vahid haqqında
saysız-hesabsız xatirələr, monoqrafiyalar, məqalələr yazıb çap
etdirmişlər. Musiqi xadimlərimiz Ə.Vahid haqqında böyük sevgi ilə öz ürək sözlərini
söyləmişlər. Hamıya da məlumdur ki, Ə.Vahid Şimali Azərbaycanda sevildiyi qədər,
Cənubi Aərbaycanda da sevilməkdədir. Vahid sevələrdən cənublu soydaşlarımızdan
«Min bir mahnı» qəzetinin redaksiya heyyətinin üzvü N. M. Savalanın şairi həyat və
yaradıcılığını əks etdirən similə məqalələrindən biri Ə. Vahidin özbək qızı Zülfiyyə
ilə eşq məcarasını əks etdirir. Həqiqətən də şairin başına gəlmiş bu əhvalat olduqca
dramatik sucetli, zəngin bir eşq romanını xatırladır. Bəlkə də, Vahidin vüsal həsrətli
qəzəllərinin bu qədər həzin, kövrək və lirik olmasının, şairin sevgilisi Zülfiyyənin
vüsalına çatmamasının kövrək bir ifadəsidir…
Vahidin öz danışdıqlarından. Mən şeir və qəzəllərimdəki lirikaya görə müəyyən
dərəcədə özbək qızı Zülfiyyəyə borcluyam. Zülfiyyə eşq və məhəbbət ilahəsi kimi
cazibədar idi, onun özbək adətinə görə xüsusi geyimi, qara uzun hörükləri, incə
vücudu, nazik beli, zərif hərəkətləri qara gözləri məni heyran eləmişdi. Qızın atası

---

44
Yaqub əkənin Bakıda xalça dükanı var idi, o, hal əhli, insanpərvər bir kişi idi.
Özbəkistanın qədim tarixindən söhbət etməyi çox sevərdi, Şərq klassiklərndən Sədini,
Hafizi, Xəyyamı, taciklərdən Rudəkini, özbək şairi Əlişir Nəvaini dərindən bilir və
əsərlərində əzbərdən misallar söyləyirdi. Mən Yaqub əkənin dükanına tez-tez
gedərdim. Hər dəfə də gedəndə o, məni özbək çayına qonaq edər və işlərini sahmana
salıb, mənimlə söhbətə başlayardı.
Ədəbiyyatla maraqlanmağımı, şair olduğumu hiss etdikdə, mənə qarşı rəğbəti
daha da artdı. Yaqub əkənin evi dükanın arxasında idi, qızı Zülfiyyə atasının
qonaqlarına çay gətirərdi, çox keçmədi ki, həm özü, həm də davranışı gözəl olan bu
özbək qızı məndə dərin bir maraq oyatdı. Mən Zülfiyyəyə müxtəlif suallar verib cavab
alardım, bəzən o dinməzcə başını aşağı salıb susardı. Onun susmağı mənim çox xoşuma
gəlirdi, özbək ləhcəsində verdiyi cavablar isə məni lap valeh edirdi. Zülfiyyə ilə şirin
söhbətlərimiz Yaqub əkənin ticarətlə başı qarışan vaxtlar da olardı, bu söhbətlər qısa
olsa da, od kimi yandırıb yaxardı. Nəhayət, belə qərara gəldim ki, Zülfiyyə ilə
evlənim, ancaq mən bir kasıb kişinin oğlu idim, mənzil şəraitim də pis idi, özüm də
korrektor işləyirdim. Belə vəziyyətdə Yaqub əkə kimi məşhur bir tacir, öz qızını
mənə verərdimi? Hansı səbəbdənsə Yaqub əkə
Bakıdakı xalça dükanını satıb
Səmərqəndə köçəsi oldu. Mən bu əhvalatı Zülfiyyədən eşidəndə elə bil başıma bir
qazan qaynar su töküldü, nitqim qurudu, mənim məyus olduğumu görən Zülfiyyə,
məni ovundurmaq məqsədi ilə dedi: - Niyə bikef olursan, sən də gəlib Özbəkistanı
gəzərsən, orda gəzməli, görməli yerlər çoxdur, Seyhun, Ceyhun, Zərəfşan çaylarının
sahilləri axarlı – baxarlıdır, bağlı-bağçalıdır.
Onlar köçüb getdikdən sonra doğma Bakıda mən darıxmağa başladım. Nəhayət,
Orta Asiyaya
səyahət etməyi, Səmərqənddə Zülfiyyəni görməyə qərar verdim.
Zərəfşan çayının sahilində yerləşən, qədim abidələr şəhəri öz gözəlliyi ilə məni heyran
etdi. Çox çətinliklə Yaqub əkənin evıini tapdım, o, məni olduqca mehribanlıqla
qarşıladı, evlərində müsafir oldum, o, məni özbək plovuna qonaq etdi, qımız və özbək
çayı içdik,
Zülfiyyə ilə danışmağa da imkan tapdım, sən demə onu artıq

---

45
nişanlayıblarmış. Qız bunları mənə deyəndə qəhərləndi, gözləri yaşardı, sonra
iztirabla, səsi titrəə-titrəyə dedi: - Vahid, sən gecikdin, məni isə adətə görə qurban
verib «kalım»a satdılar. Deməyə söz tapmadım, ilk məhəbbətim daşa dəyib sınmışdı.
Ertəsi gün Zülfiyyəyə bir paket verib, ondan ayrıldım. Paketdə qızın mənə verdiyi
şəkil və bu əhvalatdan mütəəssir olub yazdığım aşağıdakı qəzəlim var idi:
Görüm ey bivəfa, zülfün həmişə tanasız qalsın,
O canlar məskəni əğyarsız, biganəsiz qalsın.
Cəmalın şəminə qoy mən yanım, əğyarı yandırsın,
Şəbi-hicranı görsün, şəmsiz pərvanəsiz qalsın.
Əgər ol zülfə məndən qeyri bir aşiq könül versə,
Bu zənciri cünun, ya Rəbb, görüm divanəsiz qalsın.
Mənim əfsaneyi eşqimlə indi zövq alır aləm,
Gərək Vahidi Məcnun şöhrəti əfsanəsiz qalsın.
Məni məhrum edən gülüzlülər cami vüsalından
İçib öz bağrının qanın mey-meyxanəsiz qalsın,
Ədavətlə könül peymanəsin sındırma, ey zalim,
Rəva görmə məhəbbət xanəsi peymanəsiz qalsın.
Məni ol nazlı canandan ayırmaq isttəyən, Vahid,
Mənim tək min bəla çəksin, cananəsiz qalsın.
Əlbəttə, N. M.Savalanın bu məqaləsi
Ə.Vahidin
başına gələn eşq
macəralarından birini əks etdirir. Ürəyi eşqlə dolu olan şair, belə eşq macəraları ilə
şübhəsiz ki, dəfələrlə rastlaşmışdır. lakin onu qeyd etmək lazıımdır ki, Ə. Vahidin
Özbəkistan səfəri zamanı böyük Nəvainin qüdrətli varsləri ilə görüşüb, özbək
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri ilə tanış olmuşdur. Şair bu səfərdən aldığı
təəsüratdan daha nikbin, daha mübariz əhval-ruhiyyə tapmış və qəzəl canrına daha
qırılmaz tellərlə bağlanmışdır. Vahidin fitri istedadı hər zaman ilham pərisinin

---

46
qaynadığı üçün, lazım olan vaxtda bir-birindən gözəl əsərlər yarada bilməyində idi.
Onun dostlarından biri Mirzə Cavad Şirinov onun sinədəftər olmağından bir xatirəi
belə nəql edir:
- 1939-cu ilin payızı idi, bir gün Vahid mənə dedi: - Ürəyim Səmədi istəyir, dur
gedək onun yanına, mən məmmuniyyətlə razı oldum. O vaxt Səməd Vurğun Fioletov
küçəsində 60№li evdə yaşayırdı, qapını döydük, orta yaşlı, başında Gəncə kələğayısı
olan bir qadın qapını açdı, içəri keçdik, hörmətli yazıçımız Abdulla Şaiqi də Səməd
Vurğuunun yanında görüb çox sevindik. Onlar biz gələnə qədər Vurğunun Nizamidən
tərcümə etdiyi «Leyli və Məcnun» poemasını oxuyurlarmış. Ev sahibi bizi xoş istək və
mehribançılıqla qarşıladı. Vahidin qolundan tutdu və hər ikisi divanın üstündə oturdu:
- Nə yaxşı, gəlibsən, mən səni görəndə həmişə böyük Füzuli yadıma düşür. Mənə elə
gəlir ki, o da sənin kimi xoşsifət, ürəyi məhəbbətlə dolu bir şair olub. Şaiq müəllim
söhbətə qarışdı:
- Ay Səməd, Vahidin Azərbaycanda Füzulinin yadigarı olduğunu mən də təsdiq
edirəm, amma gərək onu imtəhana çəkəm. Sonra o, gözlərini yumub Vahidə xitabən
Füzulidən aşağıdakı beyti oxudu:
Deyildin çoxdan, ey gərdun, cahan seyrində yoldaşun,
Nola xəm olsa qəddin, səndən artıqdır mənim yaşım.
Hə, ay Azərbaycanın yeni Füzulisi, dahimiz Füzulinin bu sözlərinə nə artırıb
deyə bilərsən? Vahid səmimi gülüşlə:
- İcazə verin Füzulinin bu beytini təxmis edim, - və bədahətən başladı:
Diyari eşqə səlmanəm, bəlalər çox çəkib başım,
Cəlali şövkətim qəmdir, huqumi dərb fərraşım
Ömürlərdir axır kuyimdə yarın qanlı göz yaşım,
Deyilsən çoxdan, ey gərdun, cahan seyrində yoldaşım,

---

47
Nola xəm olsa qəddim, səndən artıqdı mənim yaşım.
Səməd Vurğun Abdulla şaiqə üz tutub dedi:
- Şaiq müəllim, Füzuliin şagirdi imtəhandan necə çıxı? Şaiq gülümsəyib cavab
verdi: - Vahid bu imtəhandan vahid kimi çıxdı.
Əlbəttə, Vahidin belə bədahətən, gözəl və bədii şəkildə verdiyi cavabın əsas
kökü birinci ona məxsus olan istedadı, sonra isə onun poeziyasının sirrlərinə dərindən
bələd olmasından və mütəmadi olaraq şeir yazmasından törənir.
Yenə bir gün 1939-cu ildə Filarmoniyada mügənni qadınlardan Həqiqət xanım,
Sürəyya Tacir, Münəvvər xanım, Yavər Kələntərli və Cahan xanım Talışınski, onu
dövrəyə alıb zarafatla: Ay Vahid qardaş, sən bu qədər gözəl qəzəllər yazırsan, amma
heç bizi yada salmırsan, dedilər. Vahid gülümsəyərək: - Siz
həmişə mənim
ürəyimdəsiz, - deyərək, aşağıdakı beyti söylədi.
Həqiqətən də cahan parlayır Sürəyya tək,
Münəvvər bir ölkənin hər bir zaman Yavəriyəm.
Münəvvər bir ölkənin sözlərindən hər kəs başa düşə bilər ki, doğurdan da Vahid
üçün ən sevimli şey onun vətəni və daima sevgiylə qəlbində saxladığı həməvətənləri
idi.
Fəxr eyləmə, ey bülbülü şeyda, vətənim var,
Qoy fəxr eyləyim mən ki, gözəl bir vətənim var.
Və yaxud:
Könlüm yenə bülbül kimi şeydayi – vətəndir,
Məcnun edən aşiqləri Leylayi-vətəndir.
Yüzlərlə gözəl aşiqi olsam da mən əmma,
Qəlbim yenə də aşiqi sevdiyi vətəndir.

---

48
Dünyaya gözəllik verən, əlbəttə, günəşdir,
Ondan da gözəl xəlqə təcəllayi-vətəndir
Qoymam bu müqəddəs yerə biganə toxunsun,
Hər kəs ki, sədaqətli bir əblayi vətəndir
Vahid, elə zənn eylə ki, mən Yusifi-əsrəm
Məşirə mənə eşq, Züleyxayi vətəndir.
Vahidin qəzəl divanı və ya başqa forma və şəkillərdə yazdığı şeirlər vətən eşqi
və vətən mövzuları ilə doludur, onun vətən sevərliyinə heç bir mühəqqiq (təşqiqatçı)
və ədibin sözü yoxdur və Vahid də olan vətən eşqanə hörmət ilə yanaşırlar. Qəzəl
məlum olduğu kimi əruzda, bu vəznin oynaq musiqiyə yatan müxtəlif bəhrlərdə
yazılır. Qəzəl musiqi ilə, xüsusilə muğamlarla sıx bağlıdır. Ədəbiyyat və incəsənətin
bu iki canrı vəhdət olaraq muvazi ədəbi-bədii canr kimi formalaşmışdır.
Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Nəbati, Seyid Əzim, Ə. Vahid və başqa
sənətkarlar qəzəlin yüksək səviyyəli, əvəzsiz nümunələri ilə Azərbaycan poeziyasını,
ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın şöhrətini ucaltmışlar.
Əruzu türk dilinə (azəri türkcəsi – V. Ə) uyğunlaşdıran ana dilimizdə qəzəlin
misilsiz nümunələri yaranmış «Füzuli ədəbi məkəbinin ən əlaçı şagirdi» (M. Sail) Ə.
Vahiddir. Ə. Vahid şeir növü kimi qəzəli müasirləşdirmiş, canlı danışıq dilində gözəl,
təravətli, lətif, şöhrət tapmış qəzəllər yaratmışdır. Vahid sözün əsl mənasında fitri
istedada malik bir şair olmuşdur. Həmişə təravətlə səslənən Vahid qəzəllərində artıq
söz, ifadə, yersiz, təşbeh, qəliz ibarəyə rast gəlmək qeyri-mümkündür:
Deyərdim əhli qələm, Vahid, əhv edərsə məni,
Böyük Füzulimizin yadigarı mən özüməm.
«Qəzəlin yeniləşməsində məşhur Azərbaycan şairi Əliağa Vahidin xidmətləri
çoxdur. Klassik poeziyanın, xüsusilə Füzuli qəzəllərinin ən yaxşı ənənələrini

---

49
məharətlə yaşadıb inkişaf etdirən bu orijinal söz ustası qəzəli istər məzmun istərsə
sənətkarlıq cəhətdən xalqa,
onun həyatına, bədii zövqünə, dilinə daha da
yaxınlaşdırmışdır.
Vahidin qəzəllərində
qəzəln məhəbbət, dostluq, sədaqət,
qəhrəmanlıq motivləri üstünlük təşkil edir.  (Ə. Mirəhmədov)».
Əliağa Vahid – Əliağa Məhəmmədqulu oğlu İskəndərov ötən yüz illiyin
sonunda,  1895-ci ildə ədəbiyyat və
incəsənətimizə böyük
dahilər vermiş,
Azərbaycanımızın baş şəhəri, türk eli, qədim Bakıda doğulmuşdur. Sağlığıında
klassiklərin sırasında fəxri yerini tutmuş Vahidin fəxri adları da, təbliğ edənləri də xalq
olmuşdur. Nə qədər ki, Azərbaycan radiosu var, muğam konsertləri səslənir Vahid
yaşayacaq, seviləcək. Nə qədər ki, toy-düyünümüz, şənliklərimiz əskik olmur, Vahid
qəzəlləri bu ziyafətlərin bəzəyi olacaq.
Keçmiş Kirov adına ADU – nun (indiki BDU) Azərbaycan sovet ədəbiyyatı
kafedrasının professor-müəllimi heyəti tərəfindən hazırlanan «Azərbaycan sovet
ədbiyyatı» dərslyində sovet yazarlarına çox həcmli oçerklər ayrılsa da, Ə, Vahid bir
səhifəlik məlumatla yad edilir.
Vahidin ədəbiyyatşünaslıqda «ulduza» çevrilməsinin digər səbəbi də əruz
vəznində yaratması olmuuşdur.    70 il heca və sərbəst vəznli partiya, Lenin şeirləri
təqdir olunurdusa, türk dilli əruzda yaranan poeziyaya biganəlik yaranırdı. Məlumdur
ki,
şair sərbəstdir, əruzda da yaza bilər, hecada da,
sərbəstdə də, milli
ədəbiyyatşünaslığımızda klassiklərimizin yazdığı əruz vəzni şeir növləri həmişə təqdir
olunmuş, müasir dövrdə yaranan qəzəllər və digər əruz növləri çox vaxt ədəbi
münasibət və tədqiqatdan kənarda qalmış, sərbəst şeir isə qədim türk şeir şəkli olsa
belə rus poeziyasının təsiri ilə yaradıldığı iddia edilərək Mayakovskinin adı ilə bağlı
olmuşdur.
Kitabın əvvəllərində qeyd olunduğu kimi, Ə.Vahid hələ gənc yaşlarından həm
lirik, həm də satirik şeirlər yazırdı. Bu bədii nümunələri «Bəsirət»,  «İqbal»,
«Tərəqqi»,  «Babayi-Əmir»,  «Molla Nəsrəddin» və s. mətbu orqanlarımızda çap
etdirmişdir. Sabir ənənələrinə sadiq qalan Vahid satirik şeirlərini, əsasən, «Babayi-

---

50
Əmir», «İqbal», «Məzəli»,  «Tuti», «Dirilik» kimi qəzet və jurnallarda çap etdirmişdi.
Satirik şeir canrında Sabirin açdığı cığırla addımlayan Vahidin 1916-cı ildə
«Tamahın nəticəsi» adlı ilk şeirlər kitabı nəşr olunmuşdur.  «Ə. Vahidin inqilabdan
əvvəl dövri mətbuatda çıxmış satiralarının çoxu qəzəl canrı şəklində yazılmışdır».
Şairin klassik irsində meyxana, həcv formasında yazılan şeirlər də mühüm yer
tutur. Ümumiyyətlə, qəzəllə yanaşı, meyxana da Vahid yaradıcılığının əsas
qollarından birini təşkil edir. Kitabın əvvəlində qeyd edildiyi kimi vahid meyxana
canrında da öz qələmindən məharətlə istifadə etmiş, təsirli şəkildə məşhur ictimai-
siyasi və tənqidi məzmunlu meyxanaları ilə çıxış edib geniş rəğbət qazanmışdır.
Vahid leksikon zənginliyi, hazıravablıq, bədahətən deyim tələb edən meyxananın
ustadı olmuşdur. Ölməz şairin sağlığından bu günə qədər ədəbi fəaliyyət göstərən,
habelə bugünkü gənc meyxanaçılar Vahid məktəbinin yetirmələridir.
Ə.Vahidin bu gün xalqımız tərəfindən hər çıxışı hərarətlə qarşılanan ən
istedadlı davamçısı Ağasəlim Çıldağın simasında da bunun şahidi oluruq. Müasir
meyxana deyənlərdən mərhum Nizami Rəmzi, Kəbir, eləcə də Elçin Maştağalı,
Kərim, Məşədi Baba, Kürdəxanlı Bayram, Vüqar və s. də Vahidin meyxana məktəbinin
istedadlı davamçılarıdır. Təəssüf hissi ilə deyək ki, klassik şairin qəzəlləri, aforizm və
epitafiyalar, mərsiyələrinin az bir qismi işıq üüzü görsə də, meyxanaları
öz ədəbi
nəşrini gözləyir. Vaxtilə XIX əsrin 50 ildən çox dövrü əhatə edən mərsiyə
ədəbiyyatımız, şükr Allaha ki, çap və tədqiq olunmağa başlamışdır.
Bizə belə gəlir ki, meyxanaya konsert salonlarında yer verildiyi kimi, çap
nümunələrində də yer verilməlidir. Meyxanaya biganə yanaşmaq olmaz. «Meyxana bir
ədəbi canr kimi
«gəlmə» deyildir, türk dilli poeziyaya məxsusdur. Nəsimi
poeziyasındakı bir çox nümunələr, Sabir ənənələrinin bir qismi meyxana üslubuna
yaxındır və elə «meyxana» da bir canr kimi bu kökdən pərvəriş tapmışdır. Vahidin,
eləcə də onun istedadlı davamçılarının meyxanaları çap olunsa, şairin də ruhu şad
olar.

---

51
Ə.Vahid bütün yaratdığı əsərlərin
demək olar ki, əksəriyyəti bədahətən
söylənmiş, sonra həmin nümunələr ya özü tərəfindən, ya da onu sevənlər tərəfindən
qələmə alınarmış. Qəlbən sovet imperiyasına nifrət edən şair bir çox əsərlərində bu
nifrətini söz altı məna ilə olsa da, açıq-aşkar bildirirdi:
Əvvəlindən salan olsaydı əgər başa bizi,
Cəhlimiz salmaz idi, məncə, dağa daşa bizi.
Azacıq elmimiz olsaydı əgər əsrə görə,
Boyun əydirməz idi qonşuya, yoldaşa bizi.
Üzü dönsün görüm ol, ağuya dönmüş çörəyi,
Yaxşı möhtac elədi, pozğuna – oğraşa bizi.
Ə.Vahid zülmkar, çirkin fikirli, bədhah adamlara qarşı kəskin çıxışlar edirdi:
Məzluma zülm edən çatacaqdır cəzasına
Mütləq budur ədnalara qəti cavabımız
Bədxaha xəlq olan görəcək öz cəzasını
Vaxtı quruldu ədlinlə yomor hesabımız
Düşmən min olsa zərrəcə yox istirabımız.
Ə.Vahid çox böyük istedad, eyni zamanda ədəb-ərkan sahibi olduğu üçün, istər
ədəbiyyat və incəsənət, istər elm və sənət, istərsə də sadə adamlar arasında özünə
çoxlu dostlar
qazanmışdı. Belə insanlardan dahi
Üzeyir Hacıbəyov, Cəmil
Məmmədquluzadə, xanəndələr Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyyid Şuşinski, İslam
Abdullayev, Ələsgər Abdullayev, Ağabala Abdullayev, Əlibaba Məmmədov, bəstəkar
Fikrət Əmirov, professor Həmid Məmmədzadə, həkim Qəni və s. misal gətirmək olar.
Bunlardan əlavə, kitabın əvvəlində qeyd olunduğu kimi nəhəng şairlər Hüseyn
Cavid, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Vahidin xatirini əziz tutar, ona çox böyük
lütfkarlıq və ehtiram göstərərdilər. Böyük enerci ilə yazıb yaradan Süleyman Rüstəm

---

52
Ə. Vahidə iri həcmli, bir neçə şeir həsr etmişdir. Fəqət bu şeirlərdən birinin 3
bəndini burada qeyd etmək kifayətdir ki, Vahidin xalq, eyni zamanda qələm sahibləri
tərəfindən nə qədər sevildiyinin şahidi olaq:
Gördüm üzü gülər onu hər zaman
Görmədim həyatda usandığını.
Toz kimi havaya sordu yaman,
Qolunda bir gözəl görən olmadı.
Dünyanın dərdini vecə almadı.
Çirkin də gözündə göründü gözəl
Adını çəkdilər hər yerdə təkrar.
Özünü məclisə çıxarmadılar.
O bunu dərd edib gileylənmədi,
Öz qəzəl taxtından yerə enmədi.
Şübhəsiz ki, Vahidin məclislərə niyə çağırılmadığının səbəbi, onun məddah
olmaması, yerli-yersiz kommunist partiyasını, leninizmi, qəsbkar sosalizm quruluşunu
tərifləməməsi idi. Lakin Vahid xalqının qəlində idi. Azərbaycan xalqının hər bir
namuslu vətəndaşının ürəyində Vahidə qarşı böyük sevgi və məhəbbət vardı.
Təsadüfü deyil ki, muğam bilicisi, qəzəlxan eyni zamanda gözəl bir səhiyyə işçisi olan
Həkim Qəni, uzun illər Vahidə bir həkim kimi qayğı göstərirmiş, onun sağlamlığı üçün
təmənnasız olaraq əlindən gələni əsirgəməmişdir.
Ə. Vahid öz ədəb-ərkanı, yüksək mədəniyyət və təvazökarlığı ilə də çoxlarını
heyran edirdi. Bəzən onu tərifləyərək qəzəllərini füzuliyanə yazdığıını söyləyirdilər.
O isə bu tərifdən heç xoşlanmaz, belə cavab verərdi:
- Mən Füzulinin şagirdlərinin şagirdi ola bilmərəm. Füzuli böyük bir alim olub,
çox dəyərli bir ad qoyub gedib, onun əsərləri dəryadır, mən o dəryadan bir damla

---

53
götürmüşəmsə, deməli, xoşbəxt Adamam. Sonra öz qəzəlindən bir misra ilə sözünü
tamamlayardı:
«Böyük Füzulinin xaki-payının biriyəm»
Vahidin əsl klassikliyi də onda idi ki, fars dilindən, fars dilində yazılmış
əsərlərdən səriştəsi və bacarığı var idi və Xaqanidən, Nizamidən, Fələkidən,
Füzulidən, Nəvaidən tərcüümələr edərdi. Onun etdiyi tərcümələr qətiyyən öz
mənasını itirməyib, öz ahəngdarlığına, ritmini, axıcılığını və bədii səviyyəsini
saxlayaraq sadə və anlaşıqlı bir dildə oxucular tərəfindən oxunur.
Yeri gəlmişkən akademik, türkoloq, cərrah, doktor Cavid Heyətli «Azərbaycan
ədəbiyyatı rarixinə bir baxış» əsərində Ə. Vahid haqqında yazdığı bir cümləni misal
gətirsək, Vahid Azərbaycandan başqa bütün türk ellərində və İranda nə qədər məhşur
olduğunun şahidi olarıq. «Əliağa Vahid Azərbaycan, Türküstan və İran ölkələrində
şöhrət qazanmışdır».
XIX əsrn sonunda dünyaya gələn Vahid XXI əsrin əvvəlində görəsən
qocalıbmı? Mənə elə gəlir ki, Ə. Vahid bu yeni əsrimiz kimi cavandı:
Vahid bu qədər səndə ki var eşq-məhəbbət,
Dünya qocalıb getsə, çətin qocalansan
Yaxşı ki, istedadı miqdarından ziyadə, vaxtsız ölümü hamımızı kövrəldən
Şahmar Ələkbərov Azərbaycan kino tarixində iz qoyan «Qəzəlxan» filmini yaratdı.
Yaxşı ki, qeyrətli oğulların təşəbbüsü və
vəsaiti ilə Vahidə büst ucaldıldı.
Filarmoniya həndəvərindəki abidə ziyarətgaha çevrilib, heç vaxt tər-qərənfildən əskik
olmur. Vahidin ruhuna «fatihə» oxunur, rəhmət deyilir. Yaxşı ki, həyatını şairin
yaradıcılığına həsr etmiş görkəmli Vahidşünas alim Məmməd Nuru oğlu sənətkarın
çap üzü görməyən yeni əsərlərini, mərsiyə, aforizm və epitafiyalarını nəşr etdirib.

---

54
Yaxşı ki, xanəndələrin dodaqları, ürəkləri, avazları Vahiddən ayrılmayır. Yaxşı ki,
Vahid ədbi məktəbinin onlarca nümayəndəsi yetişib və yetişməkdədir.    (Seyidağa,
Bakir, Həkim Qəni, Ə. Şahid, Hacı Mail və b.)
Get-gedə Vahid pərəstişkarları artmaqdadır. Bu ənənə gələn yüzilliklərə də
keçəcək. Nə qədər ki, kürreyi ərzdə Azərbaycan xalqı, Azərbaycan respublikası, Bakı
var, Abşeron var, Vahid də var.
Vahidim.
Füzuli yadigarı ey qəzəlxan ustadım,
Şeir-qəzəl gülşəni dahiyanə «Büstanım».
Bədahətən söz dedin, deyilənlər ürəkdən
Sözlərin xəbər verir saf arzudan – diləkdən.
Nəq:
Duyğuları muğamlı söz sultanı Vahidim,
Yazdıqların ilhamlı söz sultanlı Vahidim,
Azərbaycan dayaqlı söz sultanı Vahidim,
Abşeronun, Bakının hər qarışı izindir,
Adın gəzir muğamla, «Muğam» sənin özündür,
Yaşamısan yüz ili möhtəşəmlə, vüqarla
Meyxana, qəzəllərin həmişə tər sözündür.
Şeirində ayrılmadın sevgili canan ilə,
Qəzəllərin həmahəng həm bəm, həm də zil ilə,
Guşələrdə yarandı çox qəzəllər xəlvəti,
Ədəbi bir məktəbi yaratdın əməlinlə…

---

55