Şamil Vəliyev – 50
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mirjəfər Pişəvəri
(1892-1947) Güney Azərbayjanı ədəbiyyatında ijtimai-siyasi, ədəbi-bədii, publisitik və tərjüməçilik fəaliyyətinin miqyası, genişliyi, rəngarəng və zənginliyi ilə seçilən böyük şəxsiyyətlərdən biri Mir Jəfər Pişəvəridir /Javadzadə Xalxali/. Güney Azərbayjanda dünyaya göz açan Mir Jəfər 13 yaşında olarkən dövrün iqtisadi, ijtimai bəlaları onun ailəsini də Bakıya köçməyə məjbur etmişdir. O, Quzey Azərbayjanında təhsilini davam etdirməklə yanaşı işləməyə başlamış, siyasi fəaliyyət meydanına atılmışdır. İran Sosial Demokrat Partiyasının Qafqazdakı təşkilatlarında fəaliyyət göstərən M.J.Pişəvəri elə burada mətbuat aləminə qədəm qoymuş, «Azərbayjan jüzi layənfəkki İran», «Hürriyyət» qəzetlərində müxbir və redaktor kimi çalışmışdır. O, eyni zamanda iranlıların «İttihad» mədrəsəsində müəllimlik etmişdir. 1920-ji ildə İrana qayıdan Pişəvəri demokratik hərəkatın genişlənməsində fəallıq göstərmiş, Gilan Respublikasının xariji işlər naziri işləmiş, İran Kommunist Partiyasının qurultayında iştirak etmiş, «Həqiqət» qəzetinin nəşrinə də nail olmuşdur. İrana qayıtdıqdan sonra həbs edilərək on bir il Qəsri-Qajar zindanında yatmış, 1941-ji ildə Rza xan diktatorluğu süqut etdikdən sonra həbsdən azad edilmişdir. Bundan sonra daha əzm və qətiyyətlə siyasi mübarizə meydanına atılmış, «Acir» qəzetinin nəşrinə başlamış, «Mətbuatın azadlıq jəbhəsi» adlı leqal təşkilatın işini janlandırmış, Azərbayjan Demokrat Firqəsini yaradaraq ona rəhbərlik etmiş, Azərbayjan Milli hökümətinin baş naziri olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı, M.J.Pişəvəri tənqidlə məşğul olmuş, hekayələr yazmış, ijtimai-siyasi publisistikanın gözəl nümunələrini qələmə almış, tərjüməçilik bajarığını nümayiş etdirmişdir. Azərbayjanda inqilabi hərəkət tarixinin salnaməsi üçün mənbə, qaynaq rolu 330 oynayan məqalə və xatirələr yazmış, tarixi məruzə və nitqlər söyləmişdir. Qısa, lakin Azərbayjan xalqının mübarizələr və dövlət qurujuluğu tarixi, mədəniyyətinin inkişafı salnaməsi ilə sıx bağlı olan bir ömür yaşamış, bütün varlığı ilə Azərbayjana, onun sabahı və gələjəyinə bağlı olmuşdur. M.J.Pişəvəri 1947-ji ildə müəmmalı şəkildə avtomobil qəzasına düşüb dünyasını dəyişmişdir. Onun adı və fəaliyyəti bir neçə il diqqətdən kənarda qalmışdır. 80-jı illərdən etibarən onun əsərləri toplanmağa, tərjümə və nəşr olunmağa başlamışdır. Azərbayjanda demokratik hərəkat tarixinin araşdırılma prosesində M.J.Pişəvərinin xidmətləri qeyd olunmuşdur. M.J.Pişəvərinin adı vəfatından sonrakı illərdə müəyyən dərəjədə kölgədə qalmışdır. Doğrudur, İ.V.Stalinin ölümü və M.J.Bağırovun məhkəmə prosesindən sonra Mir Jəfər Pişəvərinin ədəbi-bədii, publisistik irsi, ijtimai-siyasi fəaliyyəti barədə yazılar mətbuatda görünməyə başlayır. Bu sahədə ilk sistemli iş filologiya elmləri doktoru, prof. Həmid Məmmədzadəyə məxsusdur. Müəllif 1955-ji ildə müdafiə etdiyi «İnqilabçı, curnalist, yazıçı Pişəvəri» adlı namizədlik dissertasiyasında M.J.Pişəvərini bir inqilabçı, bir curnalist və yazıçı kimi tədqiq etmişdir. H.Məmmədzadə görkəmli şəxsiyyətin bioqrafiyası ilə bağlı ilkin olaraq məlumat vermiş, daha çox onun publisistik yazılarını araşdırmış, «Zindan xatirələri dəftərindən» adlı povestini təhlilə jəlb etmişdir. Əlbəttə, H. Məmmədzadənin bu sahədəki xidmətlərinə kölgə salmaq niyyətində olmadan obyektivlik naminə deyək ki, müəllif Pişəvərinin «Müsavat» hakimiyyətinə tənqidi münasibətlərini tədqiqatın aparıldığı illərin ideoloci çərçivəsindən bir qədər «dərinləşdirilmiş», Pişəvərinin əsərlərində olmayan fikirləri də «Musavat»ı pisləmək naminə montaclar edərək musavatçıları dilimizi təhqir etməkdə, kəndliləri ağır həyata sövq etməkdə, milli ədəbiyyatımıza maneələr törətməkdə günahlandırmışdır. Lakin bu və ya digər ideoloci təhlil qüsurlarına baxmayaraq həmin əsər M.J.Pişəvərinin həyatı və şəxsiyyəti, yaradıjılığı haqqında yazılmış ilk tədqiqat kimi dəyərlidir. Sonrakı illərdə M.J.Pişəvərinin anadan olmasının 90, 100 illiyi münasibətilə, Azərbayjan Demokratik firqəsinin yaranması və fəaliyyəti mövzusunda araşdırmalar aparılmış, qəzet və curnallar vasitəsilə geniş oxuju kütləsinə çatdırılmışdır. Bu baxımdan M.İbrahimov, 331 J.X.Hajıyev, Ə.Əminzadə, T.Musəvi, H.Jiddi, M. Çeşmazər və başqalarının qələm məhsulları təqdirəlayiqdir. 1984-jü ildə «Azərnəşr» Azərbayjan Demokrat firqəsinin banisi və rəhbəri M.J.Pişəvərinin «Seçilmiş əsərləri»ni çapdan buraxdı. Təxminən 24 çap vərəqi həjmində olan əsərin əvvəlində «Redaktordan» başlıqlı hissədə M.J.Pişəvəri «Görkəmli siyasi və ijtimai xadim olmaqla yanaşı, həm də gözəl alim, qüdrətli publisist, istedadlı yazıçı» kimi təqdim olunmuşdur. Kitabda Mir Jəfər Pişəvərinin həyat və fəaliyyəti haqqında bir çap vərəqi yarım həjmində bəhs olunmuşdur. Burada əsas yer Pişəvərinin İranda və Azərbayjandakı inqilabi fəalyyətinin təhlil və təsvirinə verilsə də, Mir Jəfər Javadzadənin ijtimai fəaliyyəti ilə sıx bağlı olan publisistik və ədəbi yaradıjılığı sahəsinə də toxunulmuşdur. Lakin burada da onun ədəbi-bədii yaradıjılığı, tərjümələri, publisistikası, ümumiyyətlə əsərlərinin dil-üslub xüsusiyyətləri geniş işıqlandırılmamışdır. «Azərbayjan klassik irsi» seriyasından «Elm» nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış 4 jildlik «Jənubi Azərbayjan ədəbiyyatı antalogiya»sında Güney Azərbayjanı şair və yazıçılarının, o jümlədən M.J.Pişəvərinin şeyrləri, hekayələri və s. nəşr olunmuşdur. M.J.Pişəvərinin həyatı onun ijtimai fəaliyyəti ilə daha çox əlaqəlidir. Həmin fəaliyyət isə Azərbayjan xalqının muxtariyyət qazanmaq uğrunda mübarizəsi salnaməsi ilə sıx bağlıdır. 1906-1946-jı illərdə İranda milli azadlıq və demokratik hərəkat məsələləri müxtəlif dövrlərdə H.Həsənov, İ.İbrahimi, Ş.Javidi, Ə.Əmidi-Nuri, V.Duqlas, V.İqelton, J.Lençovski, R.Fray, S.Zəbih və başqaları İranda demokratik hərəkat tarixindən yazarkən Azərbayjan Demokratik Partiyasının fəaliyyətinə işıq salır, xalq hakimiyyətini obyektiv dəyərləndirirlər. Azərbayjan Milli Hökümətinin tarixi isə, bəllidir ki, M.J.Pişəvərinin həyat və fəaliyyəti ilə yaxından əlaqəlidir. Bu baxımdan mövjud tədqiqatları təhlil süzgəjindən keçirən, Azərbayjan Demokrat Partiyasının yaranması, azadlıq hərəkatının qələbəsi və xalq hakimiyyəti tədbirlərinin həyata keçirilməsi uğrunda mübarizəsi məsələlərini şərh edən M.M.Çeşmazərin kitabı tarixi dəyərinə görə seçilir. 332 Son illərdə filologiya elmləri doktoru, professor Vüqar Əhməd «M.J.Pişəvərinin həyatı, mühiti və yaradıjılığı» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və eyni adlı monoqrafiya (1998) çap etdirmişdir. Adından da göründüyü kimi ilk dəfə yundamental şəkildə Pişəvərinin siyasi, tarixi fəaliyyəti və ədəbi-bədii yaradıjılığı tədqiqata jəlb olunmuşdur. Daha sonra bu tədqiqat işi «Cizn procitaya v borbe» (2002) adı altında rusdilli oxujulara təqdim olunmuşdur. Bu yaxınlarda çap olunan jənubşunas alim, tarix elmləri namizədi Əkrəm Rəhimlinin (Bice) «Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: S.J.Pişəvəri» (2009) adlı monoqrafiyasında Pişəvərinin tarixi və siyasi fəaliyyəti geniş şəkildə öz əksini tapıb. * * * Mir Jəfər Seyid Javad oğlu Javadzadə Xalxali (Mir Jəfər Pişəvəri) 1892-ji ildə Güney Azərbayjanının Xalxal mahalındakı Zivə obasında /Zaviyə-sadat/ anadan olmuşdur. Yoxsul ruhani atasından oxuyub yazmağı öyrənmiş, kənddə ilkin təhsil almışdı. Zaviyədə ağaların özbaşınalığı, feodalların zülmü Seyid Javadın da ailəsindən yan ötüşmürdü. Kəndlilərin məşəqqətli həyatı hələ uşaqlıq çağlarından Pişəvərinin xatirində dərin iz buraxmış, onu düşündürmüşdür. Bu ajı uşaqlıq xatirələri sonralar Javadzadə yaradıjılığında özünün bədii əksini tapmışdır. Belə ki, görkəmli ijtimai xadim, böyük ədib uşaq vaxtlarında müşahidə etdiyi hadisələri – soyuq qış günlərində kəndlilərin bir parça çörək dalınja şəhərlərə getmələrini, ərbabların və xanların zülmü nətijəsində onların tərki-vətən olmalarını, bir çox həmvətənlərinin Bakı mədənlərinə pənah aparmalarını və fajiəli, ajınajaqlı həyat səhnələrini sonralar əsərlərində tez-tez yad etmişdir. 1905-ji ildə Javadzadələr ailəsi Bakıya köçməyə məjbur olur. Onda Mir Jəfər Javadzadənin 13 yaşı vardı. Bakının Bülbülə kəndində məskunlaşan Seyid Javad oğlunun təhsilinə xüsusi diqqət vermişdir. Bakıda «İttihad» məktəbinə daxil olan Mir Jəfər 1913-jü ildə təhsilini başa vurub, 21 yaşında ilk əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O dövrün başlıja maarifçilik şüarlarndan biri dünyəvi təhsil verən məktəb şəbəkəsinin genişləndirilməsi idi. Bunu Aəzrbayjan xalqının maariflənməsi kimi tarixi 333 zərurət tələb edirdi. Uşaqlıq və gənjlik illərini geniş bilik və mükəmməl savada malik olmaq naminə sərf etmiş Mir Jəfər N.Nərimanovun «Məktəb. Məktəb! Bizi anjaq o xilas edər!» - fikrini-ideyasını bir növ həyata keçirmək niyyətilə 1913-jü ildə indi qəsəbəyə çevrilmiş Xırdalan kəndində məktəb təşkil etmişdir. S.M.Qənizadə, H.Mahmudov, S.S.Axundov, M.Mahmudbəyov, N.Nərimanov kimi xalqın balalarına dünyəvi təhsil, özü də ana dilində təhsil vermək istəyən sələfləri tək M.J.Pişəvəri də uşaqlara «təhsil etməyə» böyük həvəsi olduğunu qeyd edirdi: «Məktəbi bitirdikdən sonra müəllim oldum. Təhsil etməyə, kitab oxumağa olan böyük həvəsim sayəsində iyirmi yaşa çatanadək bütün boş vaxtlarımı kitabxanalarda keçirərdim. Tarix, ədəbiyyat və fəlsəfə sahələrinə aid kitablara daha çox meyl göstərərdim. Belə bir mövqedə birinji dünya müharibəsi və onun ardınja böyük Rusiya inqilabı baş verdi». Birinji dünya müharibəsi illərinin hadisələri, daha sonra 1917-ji ildə Rusiyada baş verən inqilabi hərəkat «vətəninin və millətinin nijat və səadətini Rusiya inqilabçılarının istədikləri quruluşun əldə edilməsinə bağlı» olduğunu söyləyən Mir Jəfəri yerindən tərpədərək siyasi mübarizə meydanına atır. Özünün inqilabi mübarizə meydanına daxil olmasının səbəbini Pişəvəri iki faktorla əlaqələndirirdi. Özünü «Rusiyada yaşayan millətlərin azadlıq mübarizəsində yaxından iştirak etmiş İran gənjlərindən» biri hesab edən Xalxalini «bu şərəfli fəaliyyətə jəlb edən» başlıja amil onun: «azadlıq uğrunda mübarizə işinə böyük rəğbət» idi. Mənsub olduğu milləti haqqında düşünjələri «Mir Jəfər Seyid Javadzadə» imzası ilə dərj olunmuş məlumatın müəllifini sistemli, şüurlu və ardıjıl mübarizə meydanına təhrik edirdi. Az sonra 1918-ji ilin yanvarında Mir Jəfər Pişəvəri artıq İran Demokrat Partiyası Bakı təşkilatının «Azərbayjan jüzi layənfəkki İran» qəzetində əməkdaşlığa başlayır. «Bu dövrdə ən çox fəaliyyət göstərən mühərrirlərdən» biri kimi səjiyyələndirilən M.J.Pişəvəri qəzetin ilk nömrələrindən başlayaraq qələm məhsullarında İran mütərəqqi ijtimai qüvvələrinin fəaliyyəti, Rusiyada yaradılan fəhlə-kəndli höküməti, Avropa müstəmləkəçilərinin, xüsusən İngiltərə hökümətinin həyata keçirdiyi jinayət faktlarından söhbət açır, fikir və mülahizələrini əsaslandırmağa çalışırdı. Hələlik 334 mətbuat aləmində ilkin addımlarını atan mühərririn yazılarında diqqəti jəlb edən başlıja tərəflər aşağıdakılar idi: 1. Müəllif İranda yaşayan xalqların düşdükləri ağır vəziyyətin ijtimai-siyasi səbəb və amillərini aydın görür, yanılmadan göstərirdi, o, həqiqəti söyləyirdi. 2. Pişəvəri «vaxtın çatdığı, yatmaq zamanı deyil, iş görmək lazım olduğu» fikrini qətiyyətlə irəli sürür, irtija və imperializm, müstəmləkəçilik və despotizm əleyhinə mübarizədə İran xalqlarının ittihad və ittifaqının təmin olunmasını başlıja şərt hesab edirdi. 1919-ju ilin ortalarında Məhəmməd Fətullazadə, Yusif Yəqub və Bəhram Ağazadənin zəmanəti ilə İran Ədalət Partiyasının Bakı təşkilatı sıralarına daxil olan Pişəvəri eyni zamanda tərəqqipərvər iranlıların açdıqları «İttihad» mədrəsəsində müəllimlik edir, partiyanın tapşırıqlarını yerinə yetirir, üstəlik «Hümmət» sosial- demokrat qrupu ilə əlaqə saxlayırdı. Onun N.Nərimanovla əməkdaşlıq etməsi ijtimai şüurunun genişləndirməsinə güjlü təsir göstərirdi. Pişəvəri bioqrafiyası ilə tanışlıq göstərir ki, o, qəlbinin və ağlının hökmü ilə mübarizə meydanına atıldığı ilk dövrlərdən başlayaraq hadisələrə qiymət vermək, xalqı azadlığa çıxarmaq yolunda əsl fədai kimi çarpışmaq istəyirdi. Bu mübarizədə o, ilkin vasitə olaraq mətbuatı götürmüş, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, publisistika aləminə daxil olmuşdu. Əslində bu, tarixi bir forma idi, dünya miqyaslı inqilabçıların fəaliyyətində özünü təjrübədə təsdiq etmiş bir vasitə sayılırdı. Dövrünün fəlsəfi, tarixi və ədəbi mənbələrini öyrənməyə böyük marağı olmuş M.J.Pişəvəri «Açıq söz» qəzetindən sonra İran Sosial Demokrat Partiyasının orqanı olan «Azərbayjan» və «Hümmət» qəzetlərində yazılar dərj etdirir. İranda Rza şah və əlaltılarının recimlərinin dağıdılması ikiqat zülm altında yaşayan Azərbayjan xalqının mübarizəsinə şərait yaratdı, xalq ayağa qalxıb mübarizəyə başladı. 335 Rza şahın qanlı recimi süqut etdikdən sonra, Təbriz azadxahları tərəfindən bu şəhərdə «Azərbayjan jəmiyyəti» adlı bir qrup yarandı, jəmiyyətin «Azərbayjan» adlı orqanı nəşrə başladı /naşirləri Əli Şəbustəri və İsmayıl Şəms idi/. Xalqın haqq səsi olan bu qəzet Azərbayjan və fars dillərində çıxırdı. «Azərbayjan» qəzetinin nəşri Rza şah reciminin tör-töküntülərini və şovinist dairələri bərk qorxuya saldı. Onlar «Azərbayjan jəmiyyəti»nin ünvanına minlərlə töhmət deyib, ona qara yaxmağa başladılar. Jəmiyyətin üzvlərini araqarışdıran, ayrılıq salan… adlandırırdılar. Tehranda və İranın digər şəhərlərində qəzetin yayılmasının qabağını alırdılar. 1945-ji il dekabrın 12-də Təbriz şəhərində Azərbayjan Milli Məjlisi açıldı və həmin gün Azərbayjan Milli höküməti təşkil oldu. 12-13 dekabr günlərində görülən bütün mühüm inqilabi əhəmiyyətli işlər – Təbrizi mühasirə etmiş fədai qüvvələrinin Təbrizə daxil olması; Azərbayjan Milli Məjlisinin açılışı, məjlisin daxili nizamnaməsinin yazılması və qəbul edilməsi; Azərbayjan Milli Hökümətinin tərkibi və iş proqramının hazırlanaraq Milli Məjlisin müzakirəsinə verilib təsdiqinin təklif olunması; İran hökümətinin Təbriz şəhərindəki candarm, polis və qoşun qüvvələrinin təslim olması haqqında onun komandanları ilə danışıq ADP MK tərəfindən, Pişəvərinin bilavasitə rəhbərliyi ilə aparılmışdır. Beləliklə, İranda yaranmış vəziyyət Azərbayjan Demokrat Firqəsini qəti hərəkət etməyə məjbur etdi. Silahlı hərəkatın nətijəsi olaraq şah qoşunlarından təmizlənmiş Azərbayjan özünün milli hökümətini yaratmalı oldu. Pişəvəri sədr /baş nazir/ olmaqla, daxili işlər, xalq qoşunları, kənd təsərrüfatı, maarif, səhiyyə, maliyyə, ədliyyə, yol, poçt, teleqraf və telefon, tijarət, iqtisad, iş və zəhmət nazirliklərindən ibarət Nazirlər Şurası yaradıldı. /İran daxilində Azərbayjan muxtariyyəti prinsipinə və Azərbayjan Milli Məjlisinin həmin prinsipi gözləyən daxili nizamnaməsinə uyğun olaraq Azərbayjan Milli hökuməti tərkibində hərbi və xariji işlər nazirlikləri yaradılmadı/. Milli Məjlis Z.Qiyamini Azərbayjan Ali məhkəməsinin rəisi və F. İbrahimini Azərbayjanın baş prokuroru seçdi. Milli hökümət ADF-nin 12 bənddən ibarət Azərbayjan və rus dillərində yaydığı 336 mürajiətnaməni – xalqın istəkləri, arzu və ehtiyajları aydın bir şəkildə göstərilmiş şüarları reallaşdırmağı başlıja vəzifəsi hesab edirdi. Demokrat Firqəsinin əsas vəzifəsi Azərbayjan xalqının milli azadlığı idi, İranın daxilində onun milli muxtariyyəti idi. M.J.Pişəvəri ADP-nin və Azərbayjan Milli hökümətinin yaranması uğrunda mübarizədə son dərəjə mühüm rol oynamış, partiyanın Mərkəzi Komitəsinin sədri və Milli hökümətin baş naziri olaraq partiya proqramının və Milli hökümətin iş proqramının həyata keçirilməsinə bilavasitə rəhbərlik etmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbayjan Milli höküməti çox qısa müddətdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq böyük və vajib işlər görməyə müvəffəq olmuşdur: xalq ordusu yaranmış, Təbriz darülfünu açılmış, Azərbayjan dili rəsmi dövlət dili elan edilmiş, Təbriz radiosu, filarmoniyası təsis edilmiş, torpaq kəndlilər arasında bölünmüş və s. Azərbayjan Demokrat partiyasının fəaliyyəti, milli hökümətin uğurları İranın mərkəzi hökümətini haldan çıxarırdı. Hazırlanan gizli plan üzrə demokratiyaya qarşı qanlı jinayətlər hazırlanırdı. Kiçik güzəştlərlə, müxtəlif danışıqlıqlarla İran höküməti Azərbayjan Demokrat partiyasının sayıqlığının itirilməsinə və vaxt qazanmağa müvəffəq oldu. Qəvamüs-səltənə başda olmaqla ABŞ-dan silah və döyüş sürsatı alan İran İngiltərənin sərhəddə yeritdiyi, limanlara gətirdiyi qüvvələrə arxalanaraq, İranın qatı irtijaçılardan ibarət yeni höküməti bütün demokratik qurumlara və ilk növbədə Azərbayjanın Milli hökümətinə qarşı hüjuma başladı. Azərbayjan Əyalət Ənjüməni imperializmin avantürası altına düşməmək və İran daxilində qardaş qırğınlarının qarşısını almaq kimi humanist bir qərar qəbul edib, İran silahlı qüvvələrinə müqavimət göstərməmək barədə göstəriş verdi. Beləliklə, Demokrat Partiyasının Milli hökümətinin rəhbərliyi altında yeni bir dövr başlamış Azərbayjanda bir il ərzində görülmüş bütün işlər məhv edildi: minlərlə adam sorğu – sualsız küçələrdə öldürüldü: fədai başçıları, zabitlər, partiya üzvləri edam 337 olundular. İran hökümətinin qoşunları tərəfindən Azərbayjanda 25 minə yaxın adam məhv edildi. Noyabr ayının axırlarından başlayaraq 50 mindən artıq nəfəri olan qoşun, 50-yə qədər təyyarə, 174 top, 3 minə yaxın ağır pulemyot və başqa silahlarla üç istiqamətdə Azərbayjan üzərinə hüjuma başladı. Pişəvəri belə bir vaxtda İran qüvvələrinə təslim olmaqdan imtina etdi, lakin doktor Javid və Əli Şəbustəri Tehrana göndərdikləri teleqramla təslim olduqlarını bildirdilər. M.J.Pişəvəri Təbrizi tərk etməli oldu. Azərbayjan Demokrat Partiyasının 19 yanvar 1947-ji il tarixli ijlasında Məhəmməd Biriya Mərkəzi Komitənin I katibi seçildi. 8 mindən artıq azərbayjanlı sovet səfirliyinə mürajiət edərək siyasi sığınajaq aldı və Sovet Azərbayjanına pənah apardı. Quzey Azərbayjanına üz tütan soydaşlarımızın həyatı burada da xoş keçməmişdir. Onlar toplu halda Azərbayjanın ayrı-ayrı bölgələrində yerləşdirildilər. Bu məskunlaşma məntəqələrində DTK-nın və daxili işlər orqanlarının nəzarəti altında yaşamalı oldular. Onların bir qismi sonralar müxtəlif siyasi ittihamlarla Rusiyanın soyuq nöqtələrinə sürgünə göndərildilər. 1946-jı ilin əvvəllərində Qəvamüssəltənə İranın baş naziri Bəkilsül Mülkün yerinə keçdi. O, baş nazir olduqdan sonra Moskvaya gedib Stalinlə görüşdü. İranın Şimal neftinin 49 faizi İranın, 51 faizi Sovetlərin olmaqla Azərbayjan hərəkatını yatırmaq şərtilə müqavilə bağladı. Amma bu müqavilə İran məjlisində qəbul ediləndən sonra qüvvəyə minməli idi. Məjlis müqaviləni təsdiq etmədi, anjaq Stalin vasitəsilə /Azərbayjan xalqının qəddar düşməni/ Azərbayjanın milli hökümətini dağıtdı. Stalinin xəyanəti nətijəsində şah jəlladları Azərbayjana hüjum etdi, milli hökümət başçıları müqavimət göstərmədən 1946-jı il 12 dekabrda / «21 Azər»/ «Təbrizi tərk edib xalqı qırğına verdilər. 50 mindən artıq adam öldürüldü, yüzlərlə evlər dağıdıldı, saysız-hesabsız adamlar didərgin düşdü, İranın jənub jəhənnəminə həbsə göndərildi, 1947-ji ildə ADF birinji katibi kimi hökümətin başçısı Mir Jəfər Pişəvəri Javadzadəni Goranboyla Gənjə arasında erməni Melikyan /sürüjü/ vasitəsilə maşında qəzaya salıb öldürdülər». 338 Bütün ömrünü xalqın azadlığı, vətənin demokratik yolla inkişafı naminə sərf etmiş Mir Jəfər Seyid Javad oğlu Pişəvəri Javadzadə Xalxalinin həyatı müəmmalı şəkildə bitdi. Pişəvəri ijtimai fikir tariximizdə M.F.Axundov, J. Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, J.Jabbarlı, S.Vurğun, M.Hüseyn, M.İbrahimov kimi erudisiyalı, geniş dünyagörüşlü, ədəbi növ və canr baxımından yaradıjılığı rəngarəng və zəngin olan bir sənətkar kimi yer tutmuşdur. O, ədəbi yaradıjılığın şer, nəsr kimi növlərində qələmini sınamış, bədii tərjümə ilə məşğul olmuşdur. Məlum olduğu kimi, şer bədii yaradıjılığın daha çətin və məsuliyyətli sahəsidir. O insanın hiss və duyğularını oxşamalı, onun mənəvi dünyasına daha güjlü, emosional- estetik təsir göstərməlidir. Şer epik və dramatik canrlara nisbətən daha dinamik, yığjam və operativ sənət sahəsidir, bir növ improvizasiyalı sənətdir. Daha çox emosional- hissiyyat zəminində yaranan şerlər sonralar bədii yaradıjılığın müxtəlif sahəsinə keçmiş şəxslərin həyatının daha çox ilk dövrlərində yaradılır. M.J.Pişəvəri də belə bir yaradıjılıq yolu keçmişdir. Bədii nümunələr yaradan hər bir yaradıjı şəxs kimi gələjəyin görkəmli dövlət xadimi, yazıçı-curnalisti də uşaqlıq çağlarında çoxlu şerlər qələmə almışdır. Lakin o, bu ilk qələm təjrübələrini çapa verməmişdir. Sonralar, 1919-ju ildə «M.J.» imzaları ilə yazdığı şerləri çap etdirməklə ədəbiyyata gəlmişdir. Pişəvərinin bədii yaradıjılığı haqqında azlıq təşkil edən araşdırmalarda gələjək ədibin ilk poetik qələm məhsulları bədii səviyyəsinə görə tənqid edilmişdir. Həqiqətən də, Pişəvəri sosial bəlaları şer dili ilə söyləyərkən bu poetik nümunələrin sənətkarlığının bir o qədər də fərqinə varmamışdır. Ədəbiyyat tariximizə nəzər saldıqda açıq-aşkar görürük ki, görkəmli ədiblər, yaradıjılığın əksər sahələrində qələmlərini sınamışlar. Siyasi xadimlər, məsələn, N.Nərimanov və S.Pişəvəri ijtimai-siyasi fikirlərini daha kəsərli söyləmək üçün bədii yaradıjılıqdan mühüm vasitə kimi istifalə etmişlər. Şübhəsiz, hər bir yazıçı məfkurəsinə xas olan fikirləri bədii şəkildə ifadə edir. Məsələn, N.Nərimanov, S.M.Qənizadə, 339 S.S.Axundov, A.Şaiq, Q.Əfəndiyev və b. öz pedaqoci fikirlərini bədii yaradıjılığın müxtəlif canrlarında təsvir və təbliğ edirdilər. Pişəvəri də sələfləri kimi ilk dövrlərdə gördüyü ijtimai bəlaları ifadə etmək üçün Sabir poeziyasına üz tutmuşdur. Pişəvərinin yazdığı şerlərdə bir milli təəssübkeş, Vətən fədaisi, xalqını müstəqil və birləşmiş görmək istəyən vətəndaş obrazı ilə rastlaşırıq. Pişəvərinin şerləri onun bədii yaradıjılığında azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq, o dövrki ijtimai çatışmazlıqlar və nöqsanlara toxunmaq nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətlidir. O, yaradıjılığa başlayarkən uzun illər müstəmləkə, çarizm zülmü görmüş Azərbayjan 1919-ju ildə müstəqilliyə təzəjə qədəm qoymuşdu. Hələ də Azərbayjan zəhmətkeşlərinin həyatı ağır vəziyyətdə idi. Xalqa mətbuat və söz azadlığı, müstəqillik hüququ verən Azərbayjan Xalq Jumhuriyyəti dövründə gənj Mir Jəfər «Hurriyyət» qəzetini buraxır, bu mətbuat orqanında könlünə yatan yazıları, məqalə və bədii parçaları, hətta öz şerlərini də çap edirdi. Həmin illərdə Azərbayjanda demokratiya hökm sürürdü. Müsavat hakimiyyətini quranlar elə bir demokratik quruluşla Azərbayjanı idarə edirdilər ki, siyasi və milli mənsubiyyətinə görə heç kim təzyiqə məruz qalmırdı. Pişəvərinin bədii yaradıjılığa gəldiyi illərdə Azərbayjanda poeziya sahəsində iki aparıjı üslub vardı: M.Ə.Sabir ədəbi məktəbinin davamçıları olan Ə.Nəzmi, Ə.Qəmgüsar, J.Jabbarlı və başqalarının yaradıb davam etdirdikləri satira; H.Javid, A. Şaiq, M.Hadi kimi sənətkarların yaratdığı romantik poeziya. Zamanın tələbləri ilə satira daha geniş yayılmışdı. O, zamanın güzgüsü idi. Çünki Sabir tərəfindən əsrin aparıjı üslubuna çevrilən «satira şəxsi nifrəti ifadə etmək səviyyəsində qalmayıb, siyasi, ijtimai və inqilabi bir mahiyyət daşıyırdı. Ona görə də Sabirdən sonra satirik üsluba üz tutanlar fitnəkarlığı, yoxsulluğu, ijtimai eybləri ifşa etmək üçün onun satiralarından istifadə edirdilər». 340 Güney Azərbayjanı ədəbiyyatının bir sıra şairləri – Əli Fitrət, Mir Mehdi Çavuşi, İbrahim Zakir kimi satirik şairləri də Sabirin sənətindən çox şey öyrənmişlər. Bu siyahıya M.J.Pişəvərinin də adını daxil etmək olar. M.Ə. Sabir Bakı fəhlələrinin ağır vəziyyətini, kəndlilərin məşəqqətli həyatını görür, həmin ajıları əsərlərində yaşayırdı. Ümumilikdə Azərbayjan ədəbiyyatına güjlü təsir etmiş böyük şairin irsinin üslub-mövzu, forma-estetik qayə xüsusiyyətləri M.J.Pişəvəriyə də təsir etmişdir. O, öz şerlərində Azərbayjan zəhmətkeşlərinin ağır həyatını, kapitalistlər tərəfindən istismarını, ehtiyaj və yoxsulluq keçirmələrini təsvir edirdi. «Nadi» imzası ilə yazdığı bir şerində kəndlilərin yoxsul həyatını, onların əməyinin məhsulunun mənimsənildiyini xatırlayan, uşaqlıq illərinin ajı xatirələrini yada salan gənj şair onu düşündürən sualları qələmə alaraq yazırdı: Niyə biçarə kəndlilər möhtaj, Niyə aj? Ey xuda, neçün yalavaj? Nədən ötrü gərək verə dehqan Hasili-rənjini yesin bəy-xan? Kəndli, ey zəhmətindən aləm şad, Öz ajlığından eyləyən fəryad! Yatma, dur. Dur da eyləyib hümmət, Səy edib qoyma fövt ola fürsət. M.J.Pişəvərinin ədəbiyyatşünaslığa jəmi bir neçə şeiri bəllidir. Yaradıjılığının ilk dövrlərinə təsadüf edən bu satirik şeirlər «Hürriyyət» qəzeti səhifələrində «O yan bu yandan» /Üzeyir Hajıbəyovun «Ordan-burdan» ümumi başlığını xatırladır/ adlı publisistik qeyddən sonra dərj olunmuş «Deyirlər ki, gərək zülmdən azad ola kəndli!» misrası ilə başlanan şeir özünün dil-üslub və forma xüsusiyyətləri ilə Sabirin «Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?», «Əkinçi» adlı şerləri ilə səsləşir: Derlər ki, gərək zülmdən azad ola kəndli! Hürriyyət ala, xürrəmü dilşad ola kəndli! 341 Zənnimjə, bu sözlər hamı bihudə yalandır, Hürriyəti kəndli nə edir? Çün o çobandır. Sarsaqdır, avamdır, dəlidir, gijdir, qabandır. Heyvan kimi qoy ömr edə, heyvan ola kəndli! Kim der ki, gərək zülmdən azad ola kəndli! və s… Şeirin mövzu və formaja, ideya-məzmunja Sabirin fəhlə və kəndli mövzusunda əsərləri ilə səsləşməsini əsaslandırmağa lüzum yoxdur. Müəllif bir tərəfdən kəndlinin ağır həyatını təsvir edirsə, o biri tərəfdən onun xürrəm, dilşad olmasını arzulayır. Pişəvəri digər satirik şerlərində də öz həyat idealına, ijtimai qayəsinə sadiq qalmışdır. İroniyalı deyim, məjazlar və ideyalarla fikrin lakonik və fəlsəfi-ekspressiv verilməsi bu şerlərin əsas məziyyətlərindəndir. Bu baxımdan bütövlükdə təqdim olunan «Gedər» rədifli şer də maraq doğurur: Tutsa jahanı şurişü qoja keçər, gedər, Etsə rəyasət ərləri dəva keçər, gedər. Axşam lokantə, sonra da bulvar səyahəti, Həmrahin işdə bir özü rəna keçər, gedər. Göz dəyməsin heyifdir, müsəlman ziyalısı, Məxmur, məst, valehü-şeyda keçər, gedər, Asudəlik gər olmasa da fəhlə sinfinə, Eyb eyləməz bu zəhməti bija keçər, gedər. Qarnıyoğunla, injə boyunlar savaşması - Qurtarmaz, əlbət, onda var iman keçər, gedər. Keçsin, jəhənnəm olsun, əbəs yerdə çırpınız, Yoxsul, fəqirü-müflisü bina keçər, gedər. Səhv eyləməz əfəndi, ağa, qaspadin, əmu! Hər növ tutsan, axırı dünya keçər, gedər. 342 Bu sətirlərdə isə Pişəvərinin fəhlə sinfinin ağır həyatına, məşəqqətli məişətinə münasibəti öz əksini tapmışdır. Pişəvərinin satirik şeirləri onun poetik duyumu, həyata tənqidi münasibətinin bədii etikası haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Şerlərin dil-üslub xüsusiyyətləri böyük Sabirin poetikasını xatırladır. Danışıq dilindən alınmış «Qarnıyoğunlar»; «Jəhənnəm olsun»; «Göz dəyməsin»; «Sonyaları oynadırıq»; «Əziyyətlə dolansın» kimi ifadələr Javadzadə poetikası barədə xeyli informasiya əks etdirir. Pişəvərinin bədii yaradıjılığında həbsdə olduğu vaxt qələmə aldığı «Zindan xatirələri dəftərindən» əsəri mühüm yer tutur. Əsər müəllifin gördüyü, şahidi olduğu, şəxsən iştirak etdiyi hadisələr haqqında xatirələrindən ibarətdir. Pişəvərinin «Zindan xatirələri dəftərindən» əsərini bədii memuar da adlandırmaq olar. Əsər bədiiliyinə görə Mirzə Jəlil, A.Şaiq, Y.Vəzirin xatirələri ilə yanaşı durur. Müəllifin başına gələn müsibət və bəlaların bədii təjəssümüdür. «Zindan xatirələri» kompozisiya və dil xüsusiyyətlərinə görə xatirə-povestdir. Doğrudur, hadisələrin genişliyinə, iştirakçıların çoxluğuna, əhatə etdiyi dövrün hadisələrinin mürəkkəbliyinə görə roman canrının çalarları da müşahidə olunmaqdadır. Anjaq əsəri bütün ədəbi və bədii xüsusiyyətlərinə görə xatirə-povest hesab edirik və tədqiqatda ondan «povest» kimi danışajağıq. «Zindan xatirələri» dolğunluğu ilə povestin canr tələblərinə tam javab verir. Tədqiqatçıların fikrinjə, «Zindan xatirələri dəftərindən» əsəri İranın 20-40-jı illərdəki ijtimai quruluşunun ifşası, polis və məmurlarının özbaşınalığının təsviri nöqteyi-nəzərindən böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu xatirələrdə hakim dairələrə mənsub olan şəxslərin xəyanəti, qorxaqlığı, ikiüzlülüyü və tamahkarlığı da kəskin qələmlə ifşa edilir». Qeyd edildiyi kimi, polisin, daha doğrusu Rza şah xəfiyyəsinin jinayət və terror əməlləri məmləkətdə geniş yayılmışdı. Rza şahın dəhşətli, xalqın gedər-gəlməz adlandırdığı «Qəsri-Qajar» zindanında bir çox ziyalılar, ijtimai xadimlər, qələm sahibləri, bir sözlə, şahın nəzərində siyasi məhbus hesab edilənlər İran jəlladlarının ağır 343 fiziki jəzalarına məruz qalırdılar. Bu məhbuslar öz şərəf və ləyaqətlərini qorumaq, belə bir mühitdən saf və təmiz çıxmaq üçün bir çox çətin sınaqlardan keçməli olurdular. Əsərin baş qəhrəmanı - Mir Jəfər Pişəvəri özüdür. Ədib digər surətlərlə yanaşı öz bədii xarakterini də povestin qəhrəmanı kimi dolğun, müsbət bir obraz səviyyəsində oxujunun nəzərlərində janlandırır. Povestin dəyərini artıran jəhətlərdən biri də orada tarixi şəxsiyyət olan obrazlar haqqında məlumatın verilməsidir. Əsərdə oxuju siyasi idarənin vaxtilə rəisi olmuş Müşir Hümayun, Rza şahın sağ əli olub sonra şahənşahın qəzəbinə düçar olmuş Teymurtaş, Xanbaba Əsəd, ərdəbilli İzzət, Seyid Fərhad, Əli Rövşən, çörəkçi Əbülqasım və s. şəxslərin zindan dövründəki günlərinin, düşdükləri vəziyyətlərin xarakterik məqamları ilə tanış olur. Adlarını çəkdiyimiz şəxslərdən bəziləri əsərdə bədii obraz kimi bir qədər geniş «fəaliyyət» göstərsələr də, bəziləri epizodik məqamlarda qələmə alınır. Lakin yazıçı qələminin ustalığı nətijəsində surətlərdən bir çoxu yadda qalandır. «Kürdlər və lorlar», «Ajlıq elanı», «İlk qurbanlar», «Seyid Fərhadın zindandan qaçması» və s. başlıqlı yazılar öz yığjamlığı, bədiiliyi və dolğunluğu ilə fərqlənir. Ümumi məzmun və mövzuya xidmət edən bu yazılar eyni zamanda dərin ifşa ruhunda qələmə alınmış gözəl bədii parçalardır. «Zindan xatirələri dəftərindən»də yoxsul bir ailədə böyümüş, kiçik bajı və qardaşlarını dolandırmaq üçün səhərdən axşamadək çalışan, müəllimlik edən, məqalələr, şerlər yazan, kasıb müəllim və yazıçı Məmməd Ənzabinin həbsxanada fajiəli şəkildə öldürülməsindən bəhs edən sətirlər də ürək ağrısı ilə oxunur. * * * Mir Jəfər Pişəvəri realist ədəbiyyatın nəzəri problemləri ilə də məşğul olmuşdur. Onun ədəbi irsində bu baxımdan olan problemlər də mühüm yer tutur. S.J.Pişəvərinin ədəbiyyata, maarifə, teatra, operaya, ümumən mədəniyyətə, siyasi-ijtimai hadisələrə aid fikirləri Quzey və Güney Azərbayjanın ədəbiyyatında inqilabi-demokratik və bədii estetik prinsiplərin inkişafına az təsir göstərməmişdir. 344 S.J.Pişəvəri bədii, eləjə də ədəbi-tənqidi əsərlərində ədəbiyyata, sənətə və mətbuata xalqın ijtimai-mədəni və əxlaqi-tərbiyəvi yüksəlişinə təsir göstərən vasitələr kimi yanaşırdı. Maraqlı jəhət budur ki, Pişəvəri ədəbi tənqidlə yaradıjılığının ilk çağlarından məşğul olmuş, hələ gənjlik illərindən ədəbiyyatın bir sıra məsələləri haqqında bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayan fikirlər söyləmişdir. Diqqəti çəkən ikinji bir tərəf budur ki, onun ədəbi-tənqidi görüşlərinin formalaşmasında nəinki Azərbayjan, ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin zəngin ədəbi-tənqidi və estetik irsinin böyük rolu olmuşdur. M.J.Pişəvərinin elmi-ədəbi yaradıjılığa başladığı illər Azərbayjan mətbuatı tarixinin ən zəngin, ən mürəkkəb və ziddiyyətli dövrü olmuşdur. Bununla belə mütərəqqi, demokratik mətbuat sahəsində örnək mövjud idi. Xalxali ədəbi-tənqidi görüşlərinin formalaşmasında o dövrün F.Köçərli, Seyid Hüseyn, Ü.Hajıbəyov, N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev kimi ədəbiyyatşünas, tənqidçi və ədiblərinin qələm məhsulları böyük təjrübə məktəbi olmuşdur. Zəngin mütaliəsi olan gənj Mir Jəfər Pişəvəri M.F.Axundov, F.Köçərli, S.Hüseyn, N.Nərimanov, Ü.Hajıbəyov və b. ədəbi şəxsiyyətlərin əsərlərini öyrənmiş, ədəbi, estetik fikirlərini davam və inkişaf etdirmişdir. Ədəbi tənqid onun əlində dövrün estetik məsələlərinin həllindən əlavə, eyni zamanda mütərəqqi ideyaları təbliğ, jəmiyyətdə hökm sürən mənfi jəhətləri ifşa etmək və yeni jəmiyyət qurmaq yollarını göstərmək vasitəsi idi. Çağdaş ədəbiyyatın düzgün tərəqqi və inkişaf yolunu Pişəvəri ədəbi irsə nihilist münasibət bəsləməkdə deyil, əksinə, həmin irsin gözəl ənənələri və zəngin təjrübələri əsasında irəliləməsində görürdü. Bu müddəanın doğruluğunu o, Azərbayjan injəsənətinin müvəffəqiyyətləri ilə izah edirdi, göstərirdi ki, həmin injəsənət keçmiş irsin gözəl jəhətlərindən istifadə etməklə sağlam və düzgün yol ilə gedir. Azərbayjanda sovet hakimiyyəti qurulmasının 25-ji ildönümü münasibətilə 1945-ji ilin aprelində Bakıya dəvət olunan Pişəvəri Azərbayjan ədəbiyyatı və injəsənətilə daha yaxından tanış olur. Tehrana qayıtdıqdan sonra «Bakı sovqatı» adlı oçerkini yazır. 345 Tənqidçi «Vaqif», «Dumanlı Təbriz» dramları və «Vətən» operası haqqında qeydlərində bir daha keçmiş irsə münasibət məsələsinə qayıdır. «Vaqif» və «Dumanlı Təbriz» dramlarına yüksək qiymət verdiyi halda, «Vətən» operasını, bir qədər üstü örtülü olsa da, tənqid edərək yazırdı: «Vətən» operasının musiqisini yüzdə-yüz qərbləşdirməyə çalışıblar. Bununla Qərb musiqisinin gurultulu orkestri arasından müxtəlif fasilələrdə Şərq havalarının injəlikləri də eşidilir. Bunlar Şərq gözəlləri kimi tamaşaçıların ürəyini yerindən oynadır, sonra yenə də naz və işvə ilə Qərb musiqisinin dalğaları arasında itib gedir». Bu üstüörtülü ifadələrdə milli musiqiyə ümumiyyətlə az yer verilməsindən və onun yalnız müxtəlif fasilələrdə eşidilib tezliklə başqa səslərin arasında itməsindən narazı qaldığı öz əksini tapmışdır. Öz atəşin qələmilə publisistikanın gözəl nümunələrini yaratmış Pişəvərinin bu sahədəki fəaliyyətinin də tədqiqi çox faydalıdır. M.J.Pişəvərinin publisistik yazıları mövzu genişliyi, qələm məhsullarının obrazlılığını təmin etmək üçün istifadə etdiyi ədəbi materialların çoxmotivliyi, zəngin epizodluluğu ilə seçilir. Pişəvərinin publisistikası Azərbayjan ədəbiyyatının mütərəqqi ənənələrinin bünövrəsi üzərində yüksəlirdi. İjtimai həyat həqiqətlərini əks etdirmək, çağdaş həyatın tələbləri səviyyəsində durmaq onun fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Dövrünün elə bir tarixi-siyasi hadisəsi olmamışdır ki, Pişəvəri yaradıjılığında öz əksini tapmasın, M.J.Pişəvəri publisistik qələm məhsullarında humanizmin, azadlığın, demokratiyanın böyük müdafiəçisi kimi çıxış edirdi. İstedadlı publisist xalq azadlığını, özü də ijtimai- siyasi-mənəvi azadlığı yüksək qiymətləndirir, zülm və istibdad altında yaşayan, torpaq həsrəti çəkən xalqın məşəqqətli həyatını, onun mənəvi-əxlaqi paklığını, əqidə saflığını oricinal ifadə və formalarda ifadə edirdi. M.J.Pişəvərinin ilk publisist yazısı 3 iyul 1917-ji ildən Bakıda nəşr olunan «Hümmət» qəzetində dərj edilmişdir. Həmin qəzetin 14 və 16-jı nömrələrində «Qarabağ övzai» başlığı altında yazdığı məqalələrində o, xanların, bəylərin və bir para ruhanilərin 346 jinayəti nətijəsində Qarabağın «bir parça qan dəryasına dönməsindən» bəhs edirdi. Bu yazılarda zəhmətkeşlərin qanını axıdan jəlladlara qarşı qızğın etiraz hissi duyulur. Bundan sonra Pişəvəri «Azərbayjan jüzi layənfəkki İran» qəzetində fəaliyyət göstərmişdir. «Azərbayjan jüzi layənfəkki İran» qəzeti özünün birinji nömrəsinin baş məqaləsində indi «7 noyabr çevrilişi» adlandırdığımız Oktyabr inqilabından vahiməyə düşərək «Əbnən bəşər bir-birinə rəhmsiz, amansız bir jəllad kəsilmişdir» yazdığı halda, Pişəvəri Oktyabr inqilabının başlanmasilə Şərqdə, o jümlədən İranda inqilabi hərəkatın genişlənməsini və bunun nətijəsində İranın tamamilə müstəmləkəyə çevrilməsi jəhdlərinin qarşısının alınmasını göstərirdi: «İran satılmış, yanmış, ayaqlar altında getmiş, daha doğrusu, münqəriz olmaqda idi ki, Rusiya inqilabi-kəbiri başlandı. O qüvvəyi-məxfiyyə də (Jənubi Azərbayjanda və İrandakı milli azadlıq hərəkatına işarə edir – V.Ə.) yavaş-yavaş aşkara çıxmağa başladı». O, böyük ruh yüksəkliyi ilə yeni yaranmış Sovet hökumətinin tədbirlərini alqışlayırdı: «Rusiyanın azad hökuməti həqiqətin üzündən pərdəni götürüb gizli müahidənamələri kəşf və elan etdi» – deyə imperialist dövlətlərin müstəmləkəçilik siyasətinin aşkara çıxarılmasına müsbət yanaşırdı ki, bu da ədəbi ijtimai-siyasi görüşlərindəki məhdudiyyətdən, onun sovet reciminə, sosialist həyat tərzinə sadəlövh inamdan irəli gəlirdi. Pişəvərinin «Azərbayjan» qəzetində dərj edilmiş məqalələri özünün ideyası, müəllifə görə aydın məqsədi, səlis dili, bədiiliyi ilə başqa məqalələrindən seçilir. Pişəvərinin publisistikasından söhbət açdıqda bu jəhəti xatırlatmalıyıq ki, biz burada adi curnal və qəzet məqaləsindən deyil, öz bədiiliyi, canrın tələblərinə uyğunluğu ilə sənət əsəri səviyyəsinə yüksəlmiş publisistikanı nəzərdə tuturuq. Bu xüsusiyyət mühərririn «Azərbayjan» qəzetindəki məqalələrinə də aiddir. Ümumiyyətlə, Pişəvərinin publisistik yaradıjılıq fəaliyyəti haqqında onu demək lazımdır ki, bu canrda olan əsərlərində Azərbayjan xalqının milli azadlıq və İranın istiqlaliyyət mübarizəsi daha geniş və mühüm yer tutur. 347 M.J.Pişəvəri publisistik və ədəbi-bədii yaradıjılığı ijtimai fəaliyyəti ilə sıx bağlı olan bir şəxsiyyət olmuşdur. Müasirlərinin də təsdiq etdiyi kimi, o, inqilabi fəaliyyətə əsasən curnalistliklə başlamış və bu işi ömrünün axırına qədər davam etdirmişdir. «…Onun əsərləri içərisində ilk qələm təjrübəsi hesab edilən sadə məqalələrdən tutmuş yüksək səviyyəli fəlsəfi-ijtimai-iqtisadi, ədəbi, tənqidi yazılara, xatirə, hekayə və hətta şer və felyetonlara rast gəlmək olur». M.J.Pişəvəri irsinin böyük əksəriyyətini onun publisist əsərləri təşkil edir. O, publisistika canrının bütün növlərindən istifadə etmiş, o jümlədən felyeton, oçerk, məqalə, resenziya və s. əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərin hamısının ən başlıja xüsusiyyəti özündən əvvəlki təjrübəyə, ənənəyə əməl etmək, folklordan və klassik ədəbiyyatdan nümunələri bajarıqla işlətmək, fikri yığjam, lakonik və kəsərli sözlə ifadə etməkdir. M.J.Pişəvərinin Azərbayjan dilində yazdığı məqalələrinin böyük bir qisminin başlığı çox yığjam, konkret və az qala aforistik səjiyyəlidir: «O yan bu yandan», «Ayılıbdır», «Karlar eşitsin, korlar da görsün», «Qardaş qanı tökülməsin», «Daldan atılan daş topuğa dəyər», «Nədən narazıyıq», «Ayı dostluğu», «Azərbayjan yatmamışdır», «Biz də bunu deyirik», «Jüjəni payızda sayarlar», «Uşaq tovlayırlar» və s. Göründüyü kimi, bu məqalələrin bəzisinin sərlövhəsi elə atalar sözü və ya məsəldir. Bu yığjam başlıq xalqın diqqətini daim jəlb etmişdir. Pişəvəri publisistika tariximizdəki bu ənənəni davam və inkişaf yolu ilə getmişdir. Pişəvəri publisistik məqalə və felyetonlarının məzmununda da atalar sözü və məsəllərdən geniş istifadə etmişdir. Məsələn, möhtəkirlər əleyhinə yazdığı məqaləsində «İlanın ağına da lənət, qarasına da», «İranda islahat» sərlövhəli məqaləsində «Qaraçının kəndxudası da qaraçı olar…», İranın mürtəjlə qəzetləri haqqında «Dərə xəlvət tülkü bəy», Azərbayjan inqilab ərəfəsində olarkən «Haqq verilməz, alınar», inqilabi situasiyadan düzgün istifadə etməyənlərə xitabən «Daldan atılan daş topuğa dəyər», Jənubi Azərbayjan xalqının milli azadlıq hərəkatına böhtan atanların javabında «İt hürər karvan keçər» və onlarja bu kimi atalar sözü və məsəldən yerində istifadə edilmişdir. 348 Atalar sözlərini olduğu kimi işlətməkdən əlavə o, bəzən onları parçalamış və ifadə etmək istədiyi fikrin içərisində əritməklə sözün təsir qüvvəsini daha da artırmışdır. Məsələnbaşqa bir məqaləsində «Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük» məsəlini – «İmtiyazçılar… yağışdan çıxmış füqərayi-kasıbəni bir daha yağmura salmaq fikrindədirlər» tərzində, xainlərə qarşı yönəlmiş başqa bir məqaləsində «Əski hamam əski tas» məsəlini, - «Hər gah füqərayi-kasibə özü öz hakimi olmazsa, əski hamam əski tas qəbilindən olaraq, əski şallaq, əski fəlakətdən başqa bir mənfəət, bir şey görməyəjəkdir» şəklində işlətmişdir. İranda İngiltərə təjavüzkarlarının yerini Amerika imperializmi tutmağa başladığı dövrdə o yazırdı: «İran üçün jəllad jəlladdır. İstər amerikalı olsun, ya ingilis, heç təfavütü yoxdur (keçəl Həsən və ya Həsən keçəl), ikisi də bir sözdür». Maraqlı və örnək olası xüsusiyyətlərdən biri budur ki, Pişəvəri nitqlərində də folklordan bəhrələnmişdir. Məsələn, Təbriz radiosu ilə nitqində kəndlilərin torpaq məsələsi ilə bağlı Tehranın narazılığını Molla Nəsrəddinin yorğanının oğurlanması məsələsi ilə müqayisə etmişdir. Bu misalların sayını xeyli artırmaq olar. Pişəvəri öz publisistikasında təşbih, təkrir, mübaliğə, müqayisə və bu kimi bədii ifadə vasitələrindən də geniş istifadə etmişdir. Məsələn, o, İranda xanların hökmranlığına dəymədən zahiri islahata əl atanların işini əsası çürümüş evin divar və qapılarını rəngləməyə oxşadır. Yaxud İranda müxtəlif mənafeyi olan şəxslərdən təşkil olunmuş hökumət haqqında – «Bu kabinə Krılovun məruf balıq, ördək və xərçəngin araba çəkmək hekayəsini xatirə gətirir» sətirlərini yazmışdır. Felyetonlarının dil və üslub xüsusiyyətlərinə gəldikdə, demək lazımdır ki, Pişəvəri Jəlil Məmmədquluzadənin yolu ilə getmiş və onun uzun illər boyu yaradıjılıq fəaliyyəti nətijəsində əldə etdiyi zəngin sənətkarlıq təjrübəsindən istifadə etmişdir. * * * Azərbayjan tarixində, istiqlal mübarizəsində, Güney ədəbiyyatında siyasi və ədəbi fəaliyyətinin zənginliyi və genişliyi ilə görkəmli yer tutan M.J.Pişəvərinin adı, xatirəsi əziz tutularaq əbədiləşdirilərək adına küçə verilmiş, humanitar fənlər gimnaziyası uzun illərdir onun adını daşıyır. Qəbri «Fəxri Xiyaban»dadır. 349 Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|