S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

5.
 
Tədqiqat  göstərmişdir  ki,  verilmiş  məlumat  RNT-nin 
nukleotidlərinin  ümumi  miqdarının  34%-i  quaninin,  18%-i  urasilin, 
28%-i  sitozinin  və  20%-i  isə  adeninin  payına  düşür.  Sürəti  yuxarıda 
göstərilmiş  məlumat  RNT  olan  iki  zəncirli  DNT-nin  azot  əsaslarının 
faizlə tərkibini təyin edin. 
Həlli: 
Məsələnin  şərtində  mRNT-nin  nukleotidlərinin  %-lə  miqdarı 
verilmişdir. Buna əsasən iki zəncirli DNT molekulunun azot əsaslarını %-
lə  tərkibini  təyin  etmək  tələb  olunur.  Deməli  mRNT  aşağıdakı 
nukleotidlərdən ibarətdir: 
      
 
 
 
Q  U  S  A . 
Bu nukleotidlərə əsasən DNT molekulunun hər iki telini tərtib etsək, 
onda o aşağıdakı kimi olar: 
      
 
 
 
S  A  Q  T 
      
 
 
 
 |    |    |   | 
      
 
 
 
Q  T  S  A 
DNT molekulunun bir telində nukleotidlərin %-lə miqdarı mRNT-də 
olan  nukleotidlərin  miqdarı  ilə  eynidir.  Deməli,  DNT  molekulunun  ikinci 
telində  olan  nukleotidlərin  də  %-lə  miqdarı  birinci  teldə  olan 
komplementar  nukleotidlərin  miqdarı  ilə  eyni  olacaqdır.  Beləliklə,  iki 
teldən  ibarət  DNT  molekulunun  azot  əsaslarının  %-lə  tərkibi  aşağıda 
göstərilən qaydada hesablanmalıdır: 
      
 
 
A+T=38% + 38% = 76% 
      
 
 
Q+S= 62% + 62% = 124% 
 
 
    
Aşağıdakı məsələləri tələbələr sərbəst həll edirlər: 
1.
 
Polipeptid  zəncir  aşağıdakı  amin  turşulardan  ibarətdir:  alanin-
sistein-histidin-leysin-metionin-tirozin. 
Bu  polipeptid  zənciri  kodlaşdıran  DNT  sahəsinin  quruluşunu  təyin 
edin. 
2.
 
A-insulin  zəncirinin  başlanğıc  sahəsi  aşağıdakı  beş  amin 
turşusundan  ibarətdir:  Qlisin-izoleysin-valin-qlutamin-qlutamin.  İnsulin 
zəncirinin bu sahəsini kodlaşdıran DNT sahəsini təyin edin. 
3.
 
Xəstədə Fankon sindromu (sümük toxumasının  əmələ  gəlməsinin 
pozulması) zamanı sidiklə, məlumat RNT-nin aşağıdakı tripletlərinə uyğun 
gələn  amin  turşuları  ifraz  olunur:  AUA,  QUS,  AUQ,  USA,  UUQ,  UAU, 
QUU, AUU. 

 
~ 36 ~ 
Fankon  sindromu  üçün  xarakter  olub,  sidik  ilə  ifraz  olunan  amin 
turşularını təyin edin. 
4.
 
Verilmiş  zülalı  kodlaşdıran  DNT  sahəsindən  QATASTTATAAA 
QAS-  əgər  beşinci  və  on  üçüncü  nukleotidləri  (soldan)  kənar  etsək,  onda 
həmin zülalın quruluşu necə dəyişilər? 
5.
 
Zülalın quruluşunu kodlaşdıran DNT sahəsi aşağıdakı nukleotidlər 
ardıcıllığından ibarətdir: 
       
 
T A A S A Q A Q Q A S T A A Q . 
Əgər  10-cu  ilə  11-ci  nukleotidlər  arasına  sitozin,  13-cü  ilə  14-cü 
nukleotidlər  arasına  timin  və  nəhayət  axırda  quanin  ilə  yanaşı  daha  bir 
quanin  qoşularsa,  onda  zülalın  quruluşunda  hansı  dəyişilmələr  baş 
verəcəkdir? 
6.
 
Polipeptid  zənciri  kodlaşdıran  DNT  molekulunun  sahəsi  normal 
halda azot əsaslarının aşağıdakı ardıcıllığına malikdir: 
       
A A A A A S S A T A Q A Q A Q A A Q T A A  
Replikasiya  zamanı  soldan  üçüncü  adenin  zəncirdən  kənar 
olmuşdur.  
Normal  və  adeninin  kənar  edilməsindən  sonrakı  vəziyyətində 
verilmiş  DNT  sahəsi  ilə  kodlaşan  polipeptid  zəncirin  quruluşunu  təyin 
edin. 

 
~ 37 ~ 
II  HİSSƏ 
İRSİYYƏTİN  SİTOLOJİ  ƏSASLARI 
 
İrsi  informasiyaların  nəsillər  boyu  saxlanılması,  orqanizmin 
hüceyrəvi  quruluşa  malik  olması  və  onun  bölünməsi  sayəsində  mümkün 
olur. Buna görə də hər şeydən əvvəl hüceyrə haqqında elm – sitologiya ilə 
tanış  olmaq lazımdır. Hüceyrənin quruluşu və sonra hüceyrənin  mitoz və 
meyoz bölünməsini nəzərdən keçirək. 
 
Hüceyrə – həyatın  elementar  vahididir 
Bütün canlı orqanizmlər hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Hüceyrə 
canlı orqanizmlərin əsas quruluş və funksional vahid olmaqla, orqanizmin 
ən kiçik ölçü vahididir. 
Hüceyrənin öyrənilməsi tarixi XVII əsrin II yarısında  mikroskopun 
kəşfi  ilə  əlaqədardır.  Hüceyrə  termini  ilk  dəfə  ingilis  fiziki  Robert  Huk 
tərəfindən  1665-ci  ildə  elmə  gətirilmişdir.  O,  mantarın  en  kəsiyinə 
böyüdücü linza ilə baxdıqda orada çoxlu xana olduğunu müşahidə etmiş və 
onu  hüceyrə  adlandırmışdır.  Belə  müşahidələr  sonralar  N.Qryu  və 
A.Malpigi tərəfindən müxtəlif bitkilərdə aparılmışdır. 1674-cü ildə isə Van 
Levenhuk  bir  hüceyrəli  orqanizmləri  kəşf  etdi  və  hüceyrənin  daxilində 
nüvəni aşkar etdi. 
Hüceyrəni öyrənən elm sahəsi sitologiya (yunanca sitos-hüceyrə və 
loqos-elm)  adlanır.  Müasir  sitologiya  hüceyrələrin  mikroskopik  və 
ultramikroskopik  quruluşundan,  onların  funksiyasından,  inkişafından, 
kimyəvi təşkil xüsusiyyətlərindən, özünü törətməsi, regenerasiyası, mühitə 
uyğunlaşmasından bəhs edən elmdir. 
Hüceyrəni  öyrənmək  üçün  əsas  tədqiqat  metodu  mikroskopiya 
adlanır.  Bu  məqsədlə  müxtəlif  mikroskoplardan  istifadə  edilir.  Müasir 
dövrdə  müxtəlif  tipli  işıq  mikroskopları  ilə  yanaşı,  yüz  min  dəfələrlə 
boyütmək  imkanı  verən  elektron  mikroskoplarından  da  istifadə  edilir. 
Bioloji  işıq  mikroskopu  ilə  aralarındakı  məsafə  ancaq  0,2  mikron,  bəzən 
isə  0,1  mikrondan  az  olmayan  strukturları  görmək  olar.  Elektron 
mikroskopu ilə aralarındakı məsafə 5-10A
0
 olan strukturlar aşkar olunur. 
Hüceyrə  plazmatik  membranla  əhatə  olunmuş  sitoplazma  və  onun 
daxilində  yerləşən  nüvədən  ibarətdir.  Çoxhüceyrəli  orqanizmlərin 
hüceyrələri  müxtəlif  orqan  və  toxumalarda  yerinə  yetirdikləri  spesifik 
funksiyaları  ilə  müəyyən  olunan  formasına  ölçüsünə  və  quruluşuna  görə 
müxtəlifdirlər. Ölçüsünə görə hüceyrələr çox müxtəlif ölçüdə ola bilərlər. 
Bütün hüceyrələr, adətən mikroskopik ölçüyə malikdirlər. Müstəsna olaraq 

 
~ 38 ~ 
bəzi  bitki  və  heyvan  hüceyrələri  gözlə  görünür.  Formasına  görə  də 
hüceyrələr  bitki  və  heyvan  orqanizmlərində  çoxüzlü  formasında  olur,  bu 
isə  hər  şeydən  əvvəl  yanaşı  yerləşən  hüceyrələrin  bir-birinə  qarşılıqlı 
təzyiqi  ilə  izah  olunur.  Bundan  əlavə  hüceyrələr  kubabənzər,  silindrik, 
yastı, iyəbənzər, qədəhəbənzər, çıxıntılı, oval, dairəvi və s. formada olur. 
Bütün bu  müxtəlifliklərə baxmayaraq hüceyrələrin  quruluş  planları 
prinsip etibarilə eynidir. Yəni hər bir hüceyrə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan 
əsas hissələrdən: membran, sitoplazma və nüvədən ibarətdir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 12. Hüceyrənin ümumi quruluşu və orqanoidləri 
 
Plazmatik  membran 
Hüceyrə  membranı  və  ya  plazmatik  membranın  hüceyrənin  digər 
hüceyrələrlə və  xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinin yaranmasında mühüm 
rolu vardır. 
Plazmatik  membran  hüceyrəyə  bütün  həyatı  boyu  molekul  və 
ionların  daxil  olması  və  xaricə  çıxmasını  təmin  edərək  maddələr 
mübadiləsini  təmizləyir.  Bundan  başqa,  plazmatik  membran  hüceyrəni 
zədələnmələrdən qoruyur və hüceyrənin  formasının saxlanmasında böyük 
rol oynayır. 
Plazmatik  membranın  quruluş  sxemi  haqda  bir  neçə  model 
 

 
~ 39 ~ 
verilmişdir.  Ən  çox  qəbul  edilən  modelə  görə  plazmatik  membran  üç 
qatdan  ibarətdir.  Xarici  və  daxili  qatın  zülaldan,  orta  qatın  isə  lipiddən 
ibarət olduğu müəyyən edilir. 
Elektron  mikroskopu  vasitəsi  ilə  ayırd  edilmişdir  ki,  plazmatik 
membranın  qalınlığı  75-80A
0
-ə  yaxındır.  Zülal  qatların  hər  biri  ayrı-
ayrılıqda 20A
0
, orta lipid qatlarında isə 35A
0
-ə bərabərdir. 
Müəyyən edilmişdir ki, daxili və xarici qatlarda zülal molekulları bir 
sırada, orta qatda isə lipid molekulları iki sırada yerləşir. 
Hüceyrə  membranı  yarımkeçirici  membran  olub,  xarici  mühitlə 
hüceyrə  arasında  mübadilə  proseslərini  tənzim  edir  və  hüceyrənin  daxili 
mühitini  sabit  saxlayır.  Maddələrin  xarici  mühitdən  hüceyrəyə  və 
hüceyrədən xarici mühitə keçməsi osmos və diffuziya qanunları əsasında, 
habelə faqositoz və pinositoz yolu ilə baş verir. 
 
Sitoplazma  və  hüceyrə  orqanoidləri 
 
İşıq mikroskopunun çox da güclü olmayan böyütməsi ilə sitoplazma 
ilk  tədqiqatçılara  homogen  amorf  maddə  kimi  görünmüşdür.  Elektron 
mikroskopu  ilə  sitoplazmatik  matriksin  incə  quruluşu  öyrənilmişdir  və 
məlum olmuşdur ki, sitoplazmatik matriks homogen və ya toz dənəcikləri 
şəklində olur. 
Sitoplazmanın  85%-i  sudan,  10%-i  isə  zülallardan,  qalan  5%-i  isə 
digər  maddələrdən  ibarətdir.  Heyvan  hüceyrələrində  sitoplazma  kolloid 
maddə  olub  iki:  daxili  –  endoplazma  və  xarici  ektoplazma  qatından 
ibarətdir.  Bunlar  qalınlıqlarına  görə  fərqlənirlər.  Sitoplazmanın 
endoplazma  hissəsində  müxtəlif  ölçüdə  və  quruluşda  orqanoidlər: 
endoplazmatik  şəbəkə,  Holci  aparatı,  mitoxondrilər,  lozosomlar, 
ribosomlar,  hüceyrə  mərkəzi  və  s.  vardır.  Bunlardan  başqa,  sitoplazmada 
hüceyrə  törəmələri  –  yağ  damlaları,  qlikogen,  zülali  kristallar  və 
piqmentlər olur. 
 
Endoplazmatik  şəbəkə 
 
1945-ci  ildə  K.Porter  öz  əməkdaşları  ilə  birlikdə  elektron  mikros- 
kopunda, hüceyrələrin mərkəzi hissəsində böyük miqdarda xırda vakuol və 
kanal  yığımı  aşkar  etmişlər.  Onlar  bir-biri  ilə  birləşərək  çox  da  sıx 
olmayan  tor  əmələ  gətirir.  Bu  orqanel  endoplazmatik  tor  və  ya 
endoplazmatik şəbəkə adlandırıldı. Endoplazmatik şəbəkə iki formada ola 
bilər: qranulyar (nahamar) və aqranulyar (hamar). 

 
~ 40 ~ 
Qranulyar  endoplazmatik  torun  membranları  üzərində  çoxlu  sayda 
xırda  qranullar  aşkar  edilmişdir.  Bu  qranullar  ribosomlardır  və  onlar 
endoplazmatik  şəbəkəyə  kələ-kötürlük  verir.  Qranulyar  endoplazmatik 
şəbəkənin  səthində  zülalların  sintezi  gedir.  Bundan  başqa  qranulyar 
endoplazmatik tor sintez olunan zülalların hüceyrədaxili həzm prosesində 
iştirak  edən  fermentlərin  sintezində  də  iştirak  edir.  Aqranulyar 
endoplazmatik  şəbəkənin  membranlarında  isə  lipid  və  karbohidratların 
sintezi gedir. 
Mitoxondrilər  1898-ci  ildə  alman  tədqiqatçısı  Benda  tərəfindən 
kəşf  edilmişdir.  Bir  sıra  alimlərin  sonralar  apardıqları  tədqiqatlar 
mitoxondriləri  həm  heyvan,  həm  də  bitki  hüceyrələri  üçün  ayrılmaz 
komponent  olduğunu  müəyyən  etdi.  Yalnız  bakteriyalar  və  göy-yaşıl 
yosunlarin, habelə onurğalı heyvan eritrositlərində mitoxondri olmur. 
Hüceyrədə  mitoxondrilərin  sayı  hüceyrələrin  tipindən,  inkişaf 
mərhələsindən  və  funksional  vəziyyətindən  asılı  olaraq  dəyişir.  Adətən 
onların sayı bir neçə ədəddən bir neçə yüzə qədər ola bilər. 
Mitoxondrilərin əsas funksiyası ATF sintez etməkdir. Buna görə də 
mitoxondriləri  hüceyrənin  “enerji  stansiyası”  adlandırılar.  Sintez  prosesi 
daxili membranda submikroskopik vahidlərin tərkibində xüsusi fermentlər 
dəsti və oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları prosesində iştirak edən elektron 
daşıyıcıları  vardır.  Beləliklə,  mitoxondrilər  həm  ATF  sintezi  və  onların 
sitoplazmada daşınmasında, həm də hüceyrə tənəffüsündə iştirak edir. 
Mitoxondrilər  ilk  və  ya  ana  mitoxondrilərin  bölünməsi  yolu  ilə 
törədiyi müəyyən edilmişdir. Bu özünütörətmə onların tərkibində DNT-nin 
olması sayəsində mümkün olur. 
Ribosomlar.  1955-ci  ildə  Xuatson  və  Xem  sitoplazmada  sərbəst 
ribosomların  varlığını  göstərmişlər.  Sitoplazmada  sərbəst  ribosomlar  tək-
tək,  yaxud  kiçik  qruplarla  yerləşir.  Qruplarla  yerləşən  ribosomlar 
poliribosom və ya polisomlar adlanır. 
Elektron-mikroskopik 
tədqiqatlar 
göstərmişdir 
ki, 
sərbəst 
ribosomlar  iki  submikroskopik  vahiddən  (böyük  və  kiçik)  ibarətdir. 
Tərkibində  hüceyrənin  80-90%  r-RNT-si  və  zülal  vardır.  Ribosomların 
əsas  funksiyası  hüceyrədə  nüvənin  nəzarəti  altında  zülalları  sintez 
etməkdir. 
Hüceyrə  mərkəzi  və  ya  sentrosom  –  iki  komponentdən  ibarətdir: 
sentriollardan və sitoplazmanın xüsusi differensiasiya olunmuş sahəsindən 
–  sentrosferadan.  Hüceyrənin  bölünməsində  axromatin  iylərin  əmələ 
gəlməsində,  sentriolların  qütblərə  çəkilməsində  və  axromatin  iylərin 
vasitəsi ilə xromosomların qütblərə hərəkət etməsində sentrosom əsas rol 

 
~ 41 ~ 
oynayır. 
Plastidlər 1976-cı ildə A.Levenhuk tərəfindən müşahidə edilmişdir. 
Bitki  hüceyrələrinə  xas  olan  ümumi  orqanoiddir.  Funksiyasından  və 
rəngindən  asılı  olaraq  bitki  hüceyrələrində  üç  əsas  plastid  mövcuddur: 
xloroplastlar,  leykoplastlar,  xromoplastlar.  Plastidlərin  funksiyası 
hüceyrədə  nişastanın,  piqmentlərin,  habelə  lipidlərin  sintezi  və  əsasən 
fotosintez prosesini həyata keçirməkdir. 
Nüvə. Nüvə bütün enkariot hüceyrələrin əsas tərkib hissəsidir. Nüvə 
ilk dəfə 1831-ci ildə R.Praun tərəfindən aşkar edilmişdir. Nüvə irsiyyətin 
ötürülməsində əsas rol oynayır. 
Hüceyrədə  adətən  bir  nüvə  olur,  bəzi  hüceyrələrdə  isə  2-3  ədəd, 
bəzən isə 100 və daha çox olur. Məsələn, sümük iliyi hüceyrələrində, eninə 
zolaqlı  əzələ  hüceyrələrində,  qara  ciyər  hüceyrələrində  və  s.  Nüvənin 
forması  müxtəlif  olur  və  bu  hüceyrənin  formasından,  yaş 
xüsusiyyətlərindən, hüceyrəətrafı mühitin təsirindən asılıdır. 
Quruluşuna  görə  nüvə  xaricdən  nüvə  membranı  (nukleolemma, 
kariolemma)  ilə  nüvə  şirəsi  (karioplazma,  nukleoplazma)  sitoplazmadan 
ayrılmışdır. Nüvə şirəsində xromatin dənələri, nüvəcik və ribosomlar olur. 
Nüvənin  iki  müxtəlif  halı  ayırd  edilir:  interfaza  nüvəsi  və 
bölünmədə olan hüceyrə nüvəsi. 
İnterfaza nüvəsi hüceyrə bölünmələri arasındakı dövrdə olan nüvəyə 
deyilir. İnterfaza nüvəsinin komponentlərindən biri xromatin yığımlarıdır. 
Onlar  müxtəlif  ölçülü  dənələr  və  yığımlar  formasında  və  nadir  hallarda 
şapabənzər  törəmələr  şəklində  olur.  Xromatin  dənələrindən  hüceyrə 
bölünən  zaman  xromosomlar  formalaşır.  Xromatin  zülal  və  DNT-dən 
əmələ gəlir. 
Nüvəcik.  Nüvənin  əsas  komponentlərindən  biri  də  nüvəciklərdir. 
Onların sayı bir neçə ədəd olur. Nüvəciklərin forması adətən sferik, nadir 
hallarda 
qeyri-düzgündür. 
Elektron 
mikroskopu 
vasitəsi 
ilə 
müəyyənləşdirilmişdir  ki,  nüvəciklərin  sıxlığı  kariolimfanın  saxlığından 
artıqdır  və  ondan  qılıfla  ayrılmamışdır.  Nüvəcik  ribosom  RNT-sinin 
sintezində,  nukleoproteidlərin  əmələ  gəlməsində,  mitoz  prosesində, 
nüvənin və sitoplazmanın qarşılıqlı əlaqəsində iştirak edir. 
 
Xromosomların  sayı  və  quruluşu 
 
Hər  bir  hüceyrənin  fərdi  inkişafının  müəyyən  dövründə  xromatin 
maddəsindən xromosomlar formalaşır. Bütün birhüceyrəli və çoxhüceyrəli 
orqanizmlərin  hüceyrələri  sabit  xromosom  yığımına  malikdir.  Normada 

 
~ 42 ~ 
eukariot  hüceyrələrində  xromosomlar  cütdür,  hər  bir  xromosomun  öz 
homoloqu vardır və xromosom yığımı diploid (2 n) adlanır.Yalnız yetişmiş 
cinsi hüceyrələrdə haploid (n) sayda xromosom olur. 
Müxtəlif  orqanizmlərdə  xromosomların  sayı  çox  müxtəlifdir.  Hər 
bir  bitki  və  heyvan  növü  üçün  xromosomların  sayı  sabitdir  və  növün 
əlamətlərindən biridir. 
Ən az diploidli  xromosom  sayı  malyariya plazmodisində olub  – 2, 
insan askaridində – 4, adi ağcaqanadda – 6, durna balığında – 18, şirin su 
hidrasında  –  32,  salamandrada  –  34,  pişikdə  –  38,  adadovşanında  –  44, 
insanda – 46, şimpanzedə – 48, qoyunda – 54, atda – 66, ev toyuğunda – 
78, çəki balığında – 104, çay xərçəngində – 196 xromosom vardır. 
Bitkilərdən  bəzi  mürəkkəbçiçəklilərdə  –  4,  soğanda  –  16,  qarğı- 
dalıda – 20, müxtəlif buğdalarda – 14, 28, 42, bağ çiyələyində – 56 və s. 
sayda olur. 
Ən  çox  diploid  xromosom  sayı  1000-1500-ə  çatan  sarkodinlər 
sinfindən  radiolyarilərin  bəzi  nümayəndələrindədir.  Bitkilər  arasında  bu 
baxımdan bir növ, rekordçu ilandilli qıjısı (500 ədəd), tut ağacı (308 ədəd) 
və s.-dir. 
Xromosomların  biokimyəvi  analizi  onlarda  dörd  makromolekul 
tipinin  olduğunu  göstərmişdir:  DNT,  RNT,  aşağı  molekullu  əsasi  zülal  – 
histon,  turş  zülal  –  qalıq  zülal.  Bundan  başqa,  xromosomlarda  az  miqdar 
lipidlər,  kalsium,  maqnezium,  dəmir  və  DNT-polimeraza  fermentinin  də 
olduğu aşkar edilmişdir. 
DNT  molekulu  histonla  qarşılıqlı  əlaqəyə  girərək  nukleoproteid 
kompleksi  əmələ  gətirir.  Nukleoproteid  kompleksi  arginin  və  lizin 
aminturşusuna malik histonlarla daha zəngindir. 
Xromosomun əsas struktur vahidi DNT molekuludur. Xromosomda 
aşkar  edilən  RNT  isə  onun  əsas  struktur  vahidi  sayılmır,  çünki  RNT 
sitoplazmaya keçir və zülalın biosintezində iştirak edir. RNT molekulu ilə 
əlaqədar  olan  qalıq  zülalın  rolu hələlik  aydın  deyildir.  Belə  hesab  edirlər 
ki, qalıq zülal DNT-histon kompleksini əlaqələndirən zülaldır. 
Xromosomların quruluşunun  morfoloji xüsusiyyətləri  metafaza, 
yaxud  erkən  anafaza  mərhələsində  özünü  aydın  höstərir.  Bu  zaman 
xromosomlar  ekvatorial  müstəvidə  yerləşir  və  yüksək  dərəcədə 
spirallaşdığına  görə  daha  qısa  olur.  Mitotik  bölünmənin  həmin 
mərhələlərində  xromosomların  forma  və  ölçü  fərqini  yaxşı  görmək 
mümkündür (şəkil 13). 
Xromosomların  forması  onu  iki  çiyinə  bölən  ilkin  daralmaların, 
yaxud  sentromerlərin  tutduğu  mövqe  ilə  müəyyənləşir.  Sentromerlərin 

 
~ 43 ~ 
yerləşmə yerindən asılı olaraq dörd xromosom tipi ayırd edilir. 
1.  Metasentrik  xromosom  –  bərabər,  yaxud  demək  olar  ki,  bərabər 
uzunluqda çiyinlərə malik; 
2. Submetasentrik – qeyri-bərabər uzunluqda çiyinlərə malik; 
3.  Akrosentrik  –  çox  qısa,  əslində  görünməyən  ikinci  çiyinə  malik 
çöpşəkilli xromosomlar; 
4.  Telosentrik-sentromerləri  proksimal  və  ya  ucda  yerləşən 
çöpşəkilli xromosomlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 13. Xromosomların formaları. A – metasentrik; B – submetasentrik;  
V – akrosentrik; Q – telosentrik; I – mikroskopik görünüşü; II – sxematik görünüşü. 
 
Sentromer  (kinetoxoz)  xromosomun  kiçik  dənəli  açıq  zonasıdır. 
Mitoz  bölünmə  zamanı  həmin  zonaya  hüceyrə  mərkəzinin  axromatin 
bölünmə  iyi  tellərinin  formalaşmasında  iştirak  edən  mikroborucuqlar 
yaxınlaşır ki, nəticədə xromosomlarla bölünmə iyi arasında əlaqə yaranır. 
Bu  əlaqə  xromatidlərin  bölünən  hüceyrələrin  qütblərinə  hərəkətini  təmin 
edir. 
Xromosomlarda  əsasən  bir  sentromer  olur  ki,  onlar  monosentrik 
xromosomlar adlanır. Lakin iki sentromerli disentrik xromosomlara da rast 
gəlinir. 
Xromosomların  submikroskopik  tədqiqi  göstərdi  ki,  onların 
tərkibində zülalla (histon) birləşmiş, qalınlığı 40-100A
0
 olan, xromosomun 
əsasını  təşkil  edən  DNT  molekulu,  xromofibril  adlanan  elementar  sapın 
bütün  uzunu  boyu  yerləşir.  Bu  elementar  saplar  nukleoproteiddir  və  bu 
saplar xromosomların əsas quruluş vahididir. Xromosomun tərkibinə daxil 
olan elementar sapların spirallaşması nəticəsində onlar qısalır, yoğunlaşır. 
Hüceyrə bölünən zaman isə maksimum spirallaşmış vəziyyətdə olurlar. 
İlk  dəfə  1880-ci  ildə  O.V.Barenetski  tradeskansiya  tozcuqlarının 
hüceyrələrində  xroçosomun  nazik  və  qıvrım  tellərdən  ibarət  struktura 
malik  olmasını  göstərmişdir.  1912-ci  ildə  F.Veydovski  həmin  ayrı-ayrı 
A 
B 
V 
Q 

 
~ 44 ~ 
telləri xromonem adlandırmışdır. Xromonemlərin sayı xromosomların növ 
mənsubiyyətindən  və  hüceyrənin  bölünməsinin  bu  və  ya  digər 
mərhələsindən asılıdır. İri xromosomlarda sayı iki, dörd və daha artıq ola 
bilər. Məsələn, politen xromosomlarda 1000-dək xromonem olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 14. Xromosomun quruluş sxemi. 
1 – heterozromatin; 2 – sentromer; 3 – xromatid; 4 – xromomerlər; 5 – xromonem; 
6 – xromosom matriksi; 7 – nüvəcik; 8 – peyk satellit; 9 – telomerlər. 
 
Xromonem  DNT-proteid  teldir.  Onun  bütün  uzunu  boyu  DNT  ilə 
zəngin düyünlər – xromomerlər yerləşir. Xromomerlərin yerləşməsi hər bir 
xromosom üçün fərdi xüsusiyyətdir. 
Xromomerlərin  xromosomlarda  spirallaşma  və  despirallaşma 
qabiliyyətindən  asılı  olaraq  heteroxromatin  və  euxromatin  sahələr  ayırd 
edilir. Heteroxromatin sahələrin başlıca xüsusiyyəti onların demək olar ki, 
bütün  xromosom  tsikli  ərzində  kondensasiya  edilmiş  yaxud 
spirallaşdırılmış vəziyyətdə qalmışdır. Morfoloji  cəhətdən heteroxromatin 
sahələr  müxtəlif  dərəcədə  spirallaşan  və  quruluşu  sıx  olan  xromonem 
sahələrdən  ibarətdir.  Heteroxromatin  sahələr  həmişə  spirallaşmış  halda 
olduğu üçün genetik cəhətdən qeyri-fəal olurlar. 
Son iillər eukariot  genomunda nukleotidlərin  ardıcıllığını  müəyyən 
edərkən  məlum  olmuşdur  ki,  heteroxromatin  sahələri  təşkil  edən 
nukleotidlərin  ardıcıllığı  genetik  baxımdan  inertdir,  yəni  genləri  təşkil 
etmir  və  irsi  informasiyaları  kodlaşdırmır.  Bundan  başqa,  heteroxromatin 
sahələr  transkripsiya  olunmur.  Növlərin  çoxunda  heteroxromatin  sahələr 
genomun 10%-dən çoxunu təşkil etmir. 
Euxromatin  xromosom  sahələri  heteroxromatin  sahələrdən  fərqli 
olaraq, hüceyrə tsikli prosesində spirallaşma və despirallaşma, başqa sözlə 
kondensasiya proseslərinə uğrayır. Bu sahələr xromosomların aktiv sahəsi 
olub, hüceyrə üçün səciyyəvi əsas genlər kompleksini saxlayır. Məlumdur 
ki,  DNT  miqdarının  dəyişməsi,  yaxud  euxromatin  sahələrin  zədələnməsi 

 
~ 45 ~ 
irsi informasiyaların dəyişməsinə səbəb olur. 
Hazırda  xromosomda  yerləşən  subvahidlərin  sayı  barədə  bir-birinə 
tamamilə  zidd  iki  fərziyyə  vardır.  Xromosomların  polinem  (çoxtelli) 
quruluşu fikrinin tərəfdarları belə hesab edirlər ki, metofaza mərhələsində 
hər  mitotik  xromosom  iki  xromatiddən,  onların  da  hərəsi  təqribən  200A
0
 
diametrli iki fibrildən ibarətdir. Bu fibrillərin hər biri 100A
0
  diametrli  iki 
subfibrildən  təşkil  olunmuşdur.  Subfibrillərin  də  hər  biri  35-40A
0
  iki 
nukleohiston  molekulundan  ibarətdir.  Beləliklə,  hər  bir  xromosom  onun 
boyu uzunu ip kimi burulan 32 ədəd DNT-proteid telindən ibarətdir (şəkil 
15).  Bu  fərziyyə  bir  sıra  tədqiqatlarda  sübut  olunmuşdur  (məs.,  paxla 
bitkisinin kökcüklərində). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 15. Metofaza xromosomlarının quruluş səviyyələrinin sxemi: 
1 – xromosom; 2 – xromatidlər; 3 – yarımxromatidlər; 4 – fibrillər; 
5 – subfibrillər; 6 – nukleohiston molekullar. 
 
Xromosomların  uninem  sapdan  (birtelli)  təşkili  tərəfdarları  belə 
hesab  edirlər  ki,  hər  bir  xromosom  uzunu  boyu  bir  spirallaşmış  teldən 
ibarətdir. Bu fərziyyədə bir sıra tədqiqatlarda sübut olunmuşdur. Məsələn, 
drozofil  xromosomlarının  maya  göbələkləri  xromosomlarının  bir  teldən 
ibarət olması (uninem təşkili) müəyyənləşdirilmişdir. 
Beləliklə,  xromosomların  polinem  və  uninem  quruluşunun 
eksperimental  yolla  öyrənilməsi  eukariot  hüceyrə  xromosomlarının 
prinsipcə  bir-birindən  fərqli  bir  neçə  quruluşunun  olduğunu  ehtimal 
etməyə imkan verir. 
 
Hüceyrənin  bölünməsi 
 
Bölünmə  hüceyrənin  ən  mühüm  xüsusiyyətlərindən  biridir. 
Hüceyrənin bir bölünmədən digər bölünməyədək olan dövrünə həyat tsikli 

 
~ 46 ~ 
deyilir.  Məsələn,  bakterial  hüceyrələrdə  həyat  tsikli  20-30  dəqiqə, 
birhüceyrəli  orqanizmlərdə,  məsələn,  infuzor-tərlikdə  12-24  saat,  adi 
amöbdə – 36 saat və s.-dir. 
Hüceyrənin  əsas  bölünmə  üselları  –  amitoz,  mitoz,  endomitoz  və 
meyoz  hüceyrənin  həyat  tsiklinin  yalnız  bir  hissəsidir.  Hüceyrənin  həyat 
tsikli iki dövrə ayrılır: 
1. İnterfaza (iki bölümə arasındakı dövr) 
2. Xüsusi dövr (mitoz). 
İnterfaza dövrü də öz növbəsində üç ardıcıl dövrdən ibarətdir: 
1. Sintezdən əvvəlki dövr – Presintetik dövr – G
1
 dövrü. Bu dövrdə 
hüceyrə  ona  məxsus  olan  fizioloji  prosesləri  həyata  keçirir.  Cavan 
hüceyrələrin sürətlə böyüməsi üçün spesifik zülallar, yağlar, karbohidratlar 
və  s.  sintez  olunur  və  DNT  sintezinə  hazırlıqla  əlaqədar  proseslər  gedir. 
Həmin vaxtda güclü RNT sintezi gedir. Bu, hüceyrədə spesifik zülalların 
toplanması ilə sübut olunur. 
Presintetik  dövrdə  habelə  nukleotid-fosfokinaza  fermenti  sintez 
olunur. Bu proseslər göstərir ki, G
1
 – dövrü DNT-nin sintezi üçün hazırlıq 
mərhələsi hesab olunur. 
2.  Sintetik  dövr  –  S  –  dövrü.  Bu  dövrdə  DNT  molekulu 
reduplikasiya olunur. 
DNT  molekulunun  sintezi  üçün  hüceyrənin  nüvəsində  –  DNT 
molekulunu yaradan dörd nukleozid trifosfatın 
– DNT polimeraza; 
–  polimerləşmə  prosesinin  getməsi  üçün  zəruri  olan  maqnezium 
ionlarının olması zəruridir. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  hüceyrə  sitoplazmasında  DNT  molekulu 
prosesləri ilə paralel histonların intensiv sintezi müşahidə edilir. Histonlar 
sonradan nüvəyə miqrasiya edir və orada DNT molekulu ilə rabitəyə girir. 
Sintetik  dövrün  müddəti  nisbətən  sabitdir  və  reduplikasiya  prosesində 
iştirak edən rüşeym hüceyrələrinin mitotik tsiklinə 11 saat tələb olunursa, 
bunun  3,5  saatı  presintetik  dövrün,  5,5  saatı  isə  sintetik  dövrün  payına 
düşür.  Sintetik  dövrün  5,5  saat  çəkməsi  onunla  əlaqədardır  ki,  DNT-nin 
molekulyar komponentinin müxtəlif sahələri eyni vaxtda ikiləşmir. 
3.  Postsintetik  dövr  –  G
2
  dövrü  –  RNT  və  hüceyrənin  bölünməsi 
üçün zəruri olan zülalların sintezi davam edir, hüceyrə mərkəzi bölünməyə 
başlayır  və  əmələ  gəlmiş  hər  bir  sentriol  qütblərə  çəkilir.  Bu  dövrdə 
mitotik  iyin  zülallarının  sintezində  iştirak  edən  r-RNT  ribosomlarının  və 
mitozun keçməsi üçün zəruri olan m-RNT-nin sintezi də gedir. Postsintetik 
dövrdə  mitoz  bölünmə  üçün  vacib  olan  enerjinin  toplanması  müşahidə 

 
~ 47 ~ 
olunur. 
 
Mİtoz  bolünmə 
 
Hüceyrənin mitoz bölünməsini ilk dəfə 1874-cü ildə İ.D.Çistyakov 
plaun sporlarında müşahidə etmişdir. O gedən proseslərin ardıcıllığını bir o 
qədər  aydınlaşdıra  bilməmişdir.  1875-ci  ildə  Strasburger  bitki  və  heyvan 
hüceyrələrində mitozun daha müfəssəl təsvirini verə bilmişdir. 
1879-cu  ildə  V.Şleyxerin  və  V.Flemminqin  daha  müfəssəl 
tədqiqatları  mitoz  bölünmənin  ümumi  gedişini  müəyyən  etməyə  imkan 
vermişdir. V.Flemminq mitozun ümumi qanunauyğunluqlarını təsvir etmiş 
və bölünmə ilə əlaqədar olan əsas terminləri vermişdir, həmin terminlər bu 
günə qədər qüvvədə qalır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 16. Hüceyrənin mitoz bölünməsinin sxemi. 
 
Mitoz  bölünmə  bir-birinin  ardınca  gedən  dörd  fazadan  ibarətdir: 
profaza, metafaza, anafaza, telofaza. 
Profaza  –  xromosomlar  spirallaşır,  qısalıb  qalınlaşır.  Profazanın 
ortasında xromosomlar biri digərinə sarınmış iki xromatiddən ibarət olur. 
Eyni  vaxtda  nüvəcik  kiçilir,  profazanın  sonunda  tamamilə  itib  gedir. 
Bundan sonra nüvə membranı itir. Profazada baş verən çox mühüm hadisə 
bölünmə iyinin əmələ gəlməsidir. Sentriollar aralandıqca onların arasında 
setrodesmal  tellər  formalaşır.  Sonralar  xromosomlar  özlərinin  sentriol 
hissələri ilə bu  tellərlə birləşir. Profaza nüvə  membranının tam dağılması 
ilə başa çatır. Nəticədə nüvə möhtəviyyatı sitoplazma ilə qarışır. 

 
~ 48 ~ 
Metafazada  –  xromosomların  spirallaşması  davam  edir  və 
xromosomların daha da qalınlaşmasına və qısalmasına səbəb olur. 
Metafazanın  ortasında  ekvatorial  lövhə,  yaxud  metofaza  lövhəsi 
əmələ  gəlir.  Bu  zaman  xromosomlar  bölünmə  ekvatori  üzrə,  yəni  iy 
tellərinə perpendikulyar və qütblərdən eyni məsafədə düzülür. 
Metafazanın  sonunda  xromatidlər  bir-birindən  tamamilə  ayrılır, 
onların çiyinləri paralel yerləşir. 
Anafaza  –  sürətlə  gedir.  Əvvəlcə  xromotidləri  birləşdirən 
sentromerlər bölünür, sonra sentromerlər aralanır və xromotidlər qütəblərə 
doğru  çəkilir.  Anafazada  xromosomların  hərəkəti  iki  cür  olur:                    
1)  Sentromerlərə  birləşən  iy  tellərinin  qısalması;  2)  Mitotik  iyin  mərkəzi 
(dayaq)  tellərinin  uzanması.  Nəticədə  onlar  arasında  məsafə  artır  və  qız 
xromosomların aralanmasına səbəb olur. Lakin ümumiyyətlə götürüldükdə 
xromosomların aralanma mexanizmi hələlik tam müəyyən olunmamışdır. 
Telofaza – qız xromosomlar bölünmə iyinin qütblərinə çatan andan 
başlayır.  Telofazanın  əvvəlində  qız  xromosomlar  V-vari  formada  olur, 
sonra  despirallaşır,  yəni  interfaza  vəziyyətinə  qayıtmağa  başlayır,  nüvə 
membranı formalaşır, nüvə membranı qapanandan sonra nüvəciklər əmələ 
gəlir. 
Telofazada  gedən  bu  proseslərlə  yanaşı,  hüceyrənin  sitoplazması 
bölünməyə başlayır – sitogenez gedir. 
Yuxarıda  təsvir  edilən  kario  və  sitokinetik  proseslərdən  başqa, 
telofazada digər dəyişiliklər də baş verir: 
– sitoplazmanın özlülüyü meta və anafazadakına nisbətən azalır. 
– sentriollar öz fəallığını itirir və astrosfer zəif görünür. 
–  Holci  aparatı  və  mitoxondrilər  qız  hüceyrələri  arasında  nisbətən 
bərabər paylanır. 
Telofaza  başa  çatanda  təzə  meydana  gəlmiş  iki  cavan  hüceyrə 
interfazaya keçir, bununla da özünün həyat tsiklinə başlayır. 
Mitoz  bölünmə  nüvənin  bölünməsi  (kariokinez)  və  sitoplazmanın 
bölünməsi  (sitokinez)  proseslərindən  ibarətdir,  bu  proseslər  zamanı  ana 
hüceyrədəki  irsiyyət  maddəsi  iki  qız  hüceyrə  arasında  tam  bərabər 
paylanır. 
 
Hüceyrənin  meyoz  bölünməsi,  mahiyyət  və tipləri 
 
Meyoz – cinsi hüceyrələrin bölünmə üsuludur. Bölünmə nəticəsində 
xromosomlar  reduksiya  olunur,  yaxud  sayca  azalır  və  hüceyrələr  diploid 
haldan  haploid  hala  keçir.  Meyoz  hadisəni  ilk  dəfə  1882-ci  ildə 

 
~ 49 ~ 
V.Flemminq  heyvan  hüceyrəsində  kəşf  etmişdir.  1888-ci  ildə 
E.Strasburger  bitki  hüceyrələrində  xromosomların  əmələ  gəlməsini 
müəyyənləşdirmişdir.  Yeni  qametlərin  əmələ  gəlməsinə  başlanma 
baxımından  asılı  olaraq  üç:  ziqot,  qamet  və  aralıq  meyoz  bölünmə  tipi 
məlumdur. 
Ziqot  –  yaxud  ilkin  meyoz  tipi  askomisetlər  (kisəli  göbələklər) 
bazidiomisetlər,  bəzi  yosunlar,  sporlular  və  digər  orqanizmlərə  xasdır. 
Bunların  həyat  tsiklində  haploid  faza  üstünlük  təşkil  edir.  Həmin 
orqanizmlərdə  meyotik bölünmə bilavasitə  mayalanmadan sonra başlayır. 
Belə  orqanizmlərin  həyat  tsiklində  qeyri-cinsi  çoxalmanın  (haplofaza, 
yaxud qametofit fazası) cinsi çoxalma (diplofaza, yaxud sporofit fazası) ilə 
növbələşməsi  müşahidə  edilir.  Həm  də  haplofaza  həyat  tsiklində 
diplofazaya nisbətən daha çox vaxt aparır. 
Qamet tipli meyoz birhüceyrəli orqanizmlər, bəzi ibtidat bitkilər və 
çoxhüceyrəli  heyvanlar  üçün  səciyyəvidir.  Onların  həyat  tsiklində 
diplofazanın  üstünlük  təşkil  etməsi  müşahidə  olunur.  Məsələn,  yaşıl 
kodium  yosunu  ancaq  cinsi  çoxalma  yolu  ilə  inkişaf  edir.  Bu  zaman 
haploid  erkək  və  dişi  qametləri  meydana  gəlməsi  ilə  nəticələnir.  Sonrakı 
qametogenez  prosesində  reduksion  bölünmə  gedir  və  haploid  xromosom 
dəstinə malik cinsi hüceyələr yaranır. 
Qamet  tipli  meyoz  məməlilər  və  insan  üçün  səciyyəvidir.  Onların 
erkən  embrional  inkişaf  mərhələsində  rüşeym  qonadasının  əsasının 
qoyulması  və  inkişaf  prosesləri  gedir.  Sonralar  ilkin  cinsi  hüceyrələr 
qametogenez  prosesində  reduksion  bölünməyə  məruz  qalır,  bunun  da 
nəticəsində  haploid  qametlər  yaranır.  Məlumdur  ki,  mayalanmanın  son 
nəticəsi diploid ziqotun əmələ gəlməsidir. Diploid ziqot bölünmə prosesinə 
məruz qalaraq, formalaşan orqanizmin bütün diploid hüceyrələrinin əmələ 
gəlməsinə səbəb olur. 
Aralıq, yaxud sportipli meyoz ancaq ali bitkilərdə müşahidə olunur 
və  diploid  bitkilərin  çoxalma  orqanlarında  dişi  (meqasporlar)  və  erkək 
cinsi  hüceyrələr  (mikrosporlar)  yaranır.  Erkək  cinsi  hüceyrələr  reduksion 
bölünməyə  məruz  qalaraq  haploid  xromosom  dəstinə  malik  dörd 
hüceyrədən ibarət tetrada yaranmasına səbəb olur. Əvvəlki meyoz tipindən 
fərqi  budur  ki,  əmələ  gələn  haploid  hüceyrələr  reduksiyaya  uğramış 
haplofazanın  gedişində  yenə  də  bir  neçə  dəfə  bölünür  (mitotik  yolla), 
onlardan  qametogenezin  tipinə  görə  ya  toz  dənələri  və  ya  rüşeym  kisəsi 
əmələ  gəlir.  Bunlardan  birincisində  spermilər,  ikincisində  isə  yumurta 
hüceyrə və ikinci hüceyrə olur. 
Beləliklə,  aralıq  yaxud  sportipli  meyozda  orqanizmlərin  həyat 

 
~ 50 ~ 
tsiklində diploid faza haploid faza üzərində üstünlük təşkil edir. 
 
Meyoz  bölünmə  fazalarının xarakteristikası 
 
Bitki  və  heyvan  orqanizmlərinin  cinsi  hüceyrələrinin  yetişmə 
prosesində  xromosom  sayının  azalımasına  səbəb  olan  hüceyrə  nüvəsində 
mürəkkəb  dəyişikliklər  gedir.  Meyoz  nəticəsində  ilk  cinsi  hüceyrələr 
yetişmə  dövrünə  daxil  olduqdan  sonra  ardıcıl  gedən  iki  meyoz  bölünmə 
prosesinə  məruz  qalır  və  beləliklə  də,  diploid  hüceyrələrdən  –  haploid 
qametlər yaranır. 
Bu ardıcıl gedən bölünmələri meyoz I və meyoz II ilə işarə edirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Meyoz  I  başlanmamışdan  qabaq  qametogenezin  böyümə  mərhə- 
ləsində  olan  və  bölünməyə  başlayan  interfaza  hüceyrə  nüvəsində  mürək- 
kəb dəyişikliklər baş verir – DNT molekulunun reduplikasiyası ilə xromo- 
som  materialı  ikiqat  artır.  Belə  ki,  adətən  meyotik  bölünməyə  başlayan 
hüceyrələrdə diploid (2 n) xromosom dəsti və ona müvafiq miqdarda DNT 
(2 c) olur. 
Hüceyrənin  meyoza  hazırlıq  prosesində  interfaza  xromosomlarının 
sayı ikiqat artmadan DNT molekulları ikiqat artır (4 c). Beləliklə, böyümə 
dövrünü  keçirən  spermatozoidlər  və  I  dərəcəli  ovositlərdə  diploid  sayda 
xromosom (2 n) və ikiqat miqdarda DNT (4 c) olur. 
Birinci  meyotik,  yaxud  reduksion  bölünmə  nüvənin  I  profazadan  I 
telofazayadək  olan  tsiklini  əhatə  edir.  Haploid  saylı  xromosom  dəstinə 
malik qız hüceyrələrin yaranması ilə başa çatır. 
Meyoz bölünmənin I profazası ən mürəkkəb dəyişikliklərin getməsi 

 
~ 51 ~ 
ilə  əlaqədardır.  I  profaza  beş  ardıcıl  mərhələyə  bölünür:  Leptotena, 
ziqotena, paxitena, diplotena və diakinez. 
Leptotena  –  nazik  tellər  mərhələsidir.  Bu  zaman  interfazada  DNT-
nin  ikiləşməsi  hesabına  nüvə  böyüyür.  Nüvənin  interfaza  üçün  xas  olan 
torlu strukturu  ayrı-ayrı tellər halına keçir.  Leptotenada xromosomlar çox 
nazikdir,  lakin  DNT  molekulu  reduplikasiyanın  nəticəsi  olaraq  ikiqat 
xromosom  tellərinə  xromonemlərə  malikdir.  Lakin  kifayət  qədər 
spirallaşmadıqlarına görə qız xromotidlər bir-birinə kip yapışmaqda davam 
edir  və  bu  səbəbdən  də  xromosomların  ikili  təbiəti  işıq  mikroskopunda 
aydın görünmür. Onu yalnız elektron mikroskopunda görmək mümkündür. 
Beləliklə, leptotenada diploid sayda xromosom (2 n) və ikiqat artmış sayda 
(4 c) DNT olur. Profaza I-in bu dövründə xromosomlarda DNT ilə zəngin 
sahələr – xromomerlər meydana gəlir. 
Ziqotena  –  ikiləşmiş  homoloji  xromosomların  konyuqasiyası  ilə 
xarakterizə  olunur.  Konyuqasiya  homoloji  xromosomların  bütün  sahələri 
boyunca  bir-birinə  sıx  sarınmışdır.  Konyuqasiya  zamanı  həmin  homoloji 
xromosomlar  bir-birinə  yanaşaraq  cüt  birləşmələr  –  bivalentlər  əmələ 
gətirir.  Bu  bivalentlər  dörd  xromatiddən  ibarət  olur.  Konyuqasiya,  yaxud 
sinapsis  prosesində  homoloji  xromosomların  identik  sahələri  bir-birinə 
yaxınlaşır. 
Çox  vaxt  konyuqasiya  edən  xromosomlar  sentrometr  və  telomer 
sahələrində sıx yaxınlaşır, sonra bu proses xromosomun bütün uzunu boyu 
yayılır. Homoloji xromosomlar hələ leptotenanın sonunda hər homoloqun 
səthində  formalaşan  sinoptonemal  kompleks  homoloji  xromosomların 
uzunu boyu onların sıx birləşməsinə şərait yaradır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 17. Hüceyrənin meyoz bölünməsinin sxemi. 
 

 
~ 52 ~ 
Cinsi yolla çoxalmaq qabiliyyəti olan bütün eukariot orqanizmlərdə 
sinaptonemal  kompleks  olur.  Bu  cür  formalaşmış  sinantonemal  kompleks 
olur.  Bu  cür  formalaşmış  sinantonemal  kompleks  I  profazanın  sonrakı 
mərhələlərində saxlanılır. 
Paxitena  –  yoğun  tellər  mərhələsidir.  Bu  mərhələdə  homoloji 
xromosomlar  tam  konyuqasiya  edir,  onların  sonrakı  spirallaşması 
xromosomların  qısalmasına  və  qalınlaşmasına  səbəb  olur.  Bundan  başqa, 
həmin  mərhələdə  xromosomlar  iki  xromatidə  ayrılmağa  başlayır.  Bu 
xromatidləri bir yerdə bir sentromer saxlayır. Nəticədə konyuqasiya edən 
homoloji  xromosom  cütü  bivalent  təşkil  edir.  Bivalent  dörd  qız 
xromotiddən ibarət olub, tetrada fiquru yaradır. 
Paxitena  mərhələsində  konyuqasiya  edən  xromosomların  bir-birinə 
çox sarılması nəticəsində ancaq  meyoz üçün səciyyəvi olan  krossinqover 
hadisəsi  baş  verir.  Krossinqover  nəticəsində  homoloji  xromosomların 
identik  sahələrinin  qarşılıqlı  mübadiləsi  gedir.  Bu,  genlərin 
rekombinasiyasına  səbəb  olur.  Ilişikli  genlər  bir  xromosomda  yerləşirsə, 
heteroziqotlarda  isə  rekombinasiya  müşahidə  olunursa,  onda  meyoz 
prosesində  konyuqasiya  zamanı  hamoloji  xromosomların  identik 
sahələrinin  mübadiləsi  baş  verir.  Homoloji  xromosomların  identik 
sahələrinin belə mübadiləsinə krossinqover deyilir. 
Diplotena  –  ikiqat  tellər  mərhələsi  prosesində  homoloji  xromo- 
somlar  bir-birini  qarşılıqlı  surətdə  dəf  edir,  bu  tez-tez  mərkəzi  sahədə 
başlayır. 
Diplotena mərhələsində xromosomların kondensasiyası ilə əlaqədar 
olaraq  onların  xromonem  strukturu  aşkar  olur.  Bu  zaman  krossinqover 
prosesində  yalnız  iki  xromotid,  yəni  hər  homoloji  xromosomdan  bir 
xromatidin iştirakı xiazm zonasında aydın görünür. 
Diakinez  mərhələsində  ikiqat  tellər  xromosomların  maksimum 
spirallaşması  hesabına  kəskin  surətdə  qısalır  və  yoğunlaşır.  Bu  dövrdə 
bivalentlər  daha  kompakt  olur.  Bu  zaman  onları  saymaq  belə  mümkün 
olur.  Diakinezdə  bivalentlərin  sayı  xromosomların  haploid  yığımına 
bərabərdir.  Bundan  başqa,  xiazmlar  xromosomların  uclarına  doğru 
yönəldiklərindən  onların  sayı  azalır,  nüvəciklər  və  nüvə  membranı  itir. 
Hüceyrələrin bölünməsinə keçid olan birinci meyoz bölünmənin profazası 
diakinezlə qurtarır. 
Metafaza  I.  Bivalentlər  bölünmə  iyinin  ekvatoru  boyu  düzülərək 
metafaza  lövhəsi  əmələ  gəlir.  Mitozun  metafazasından  fərqli  olaraq 
homoloji  cütün  hər  bir  xromosomunun  sentromerləri  iy  teli  vasitəsi  ilə 
birləşir. 

 
~ 53 ~ 
Anafaza  I.  İki  xromatiddən  ibarət  olan  homoloji  xromosomlardan 
hər biri bölünmə iyinin qütblərinə doğru hərəkət etməyə başlayır. Bu son 
nəticədə hər bir bölünmə qütbündə haploid xromosom dəsti əmələ gətirir. 
Beləliklə,  birinci  meyoz  bölünməsinin  bu  fazası  mitoz 
anafazasından  onunla  fərqlənir  ki,  bölünmə  iyi  qütblərinə  doğru  qız 
xromosomlar  gedir.  Nəticədə  hər  qütbə  çəkilmiş  xromosom  dəsti  sayına 
görə haploid (n), DNT-nin miqdarına görə 2 c-dir. Çünki bütün homoloji 
xromosomlar iki xromatiddən ibarətdir. 
Telofaza  I  –  Meyoz  I-in  ən  qısa  fazasıdır,  tərkibində  haploid 
xromosom yığını (n) və 2c DNT olan iki qız hüceyrənin əmələ gəlməsi ilə 
nəticələnir. Bu dövrdə bir nüvədə iki haploid nüvə əmələ gəlməsinə səbəb 
olur. 
Telofaza  I-dən  sonra  xromosomlar  qısa  interfaza  dövrü  keçir 
(burada  o,  interkinez  adlanır).  Lakin  onun  interfazadan  fərqi  ondadır  ki, 
burada  DNT  ikiləşmir.  Çünki,  artıq  I  meyotik  bölünmədə  xromosomlar 
ikiləşmiş  xromatidlərdən  ibarət  olur.  Bundan  sonra,  ikinci  meyotik 
bölünmə başlayır. 
Profaza  II.  Bu  fazada  gedən  proseslər  mitoz  bölünmənin 
profazasından  demək  olar  ki,  (xromosomların  spirallaşması,  nüvəciyin 
itməsi, nüvə  membranının dağılması, bölünmə iyinin formalaşması  və s.) 
fərqlənmir. 
Metafaza  II.  Xromosomlar  bölünmə  iyinin  ekvatoru  boyu 
yerləşərək  metafaza  lövhəsi,  yaxud  ekvatorial  lövhə  əmələ  gətirir. 
Xromatidlər  bir-birindən  ayrılır  və  onların  ayrılması  nəticəsində  arasında 
nazik sahə sentromerlərlə birləşən sahə aydın görünür. 
Anafaza II. Sentromerlər bölünür və qız xromatidlər (xromosomlar) 
bölünmə  iyi  qütblərinə  tərəf  çəkilir.  Nəticədə  qütblərdə  “c”  miqdarda 
DNT-yə malik haploid xromosom yığını formalaşır. 
Telofaza II. Qız xromosomların bölünmə iyi qütblərinə çatması ilə 
başlayır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
~ 54 ~ 
Beləliklə,  birinci  meyoz  bölünmə  nəticəsində  iki  hüceyrə  yaranır. 
Hüceyrələrin  hərəsində  bir  haploid  xromosom  yığını  (n),  lakin  ikiqat 
miqdarda  (2  c)  DNT  olur.  Buna  görə  də  I  meyoz  bölünmə  -  reduksion 
adlanır. İkinci meyoz bölünmə prosesində “n” haploid xromosom yığını və 
“c”  miqdarda  DNT  olur.  Həmin  səbəbdən  II  meyoz  bölünmə  -  ekvasion 
adlanır. 
 
Cinsi  çoxalma.  Qametogenez  
 
İnsanların  və  heyvanların  embrionlarında  rüşeym  halında  olan, 
indifferent ilkin cinsi hüceyrələr – qonadalar bir sıra təkrar bölünmələrdən 
sonra  –  qonidi  adlanan  hüceyrələrə  çevrilir.  Əvvəlcə  hər  iki  cinsdə  bu 
hüceyrələr eyni olur, lakin sonralar differensasiya baş verdikdə erkəklərdə 
spermatonilər,  dişilərdə  isə  -  ooqonilər  əmələ  gəlir.  Bir  sıra  mitotik 
bölünmələrdən  sonra  xromosomlarını  diploid  sayda  saxlamaqla  bu 
hüceyrələr  kiçilir  və  bölünmə  prosesi  dayanır.  Bundan  sonra  həmin 
hüceyrələr boy atma, böyümə mərhələsinə keçir və həcmcəsi böyüyür. Bu 
dövrdə xromosomları diploid sayda olan yetişməmiş erkək cinsi hüceyrələr 
birinci dərəcəli spermatosit (spermatosit I), dişi cinsi hüceyrələr isə birinci 
dərəcəli oosit (oosit I) adlanır. Bundan sonra erkək və dişi cinsi hüceyrələr 
yetişmə  mərhələsinə  daxil  olur.  Bu  mərhələdə  meyoz  bölünməyə  məruz 
qalırlar.  Dişi  və  erkək  cinsi  hüceyrələrin  yetişmə  prosesləri  arasında  fərq 
olduğu üçün ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 18.  I – çoxalma; II – böyümə; III – yetişmə; IV – formalaşma. 

 
~ 55 ~ 
Cinsi hüceyrələrin yetişməsi və formalaşması prosesi qamefonegez 
adlanır. 
Əksər  çoxhüceyrəli  heyvanlarda  qametlər  qonada  adlanan  xüsusi 
vəzlərdə - erkəklərdə toxumluqda, dişilərdə isə yumurtalıqda əmələ gəlir. 
Cinsi  hüceyrələrin  yaranması,  inkişaf  prosesi  erkəklərdə  spermatogenez, 
dişilərdə  isə  ovogenez  adlanır.  Həm  dişilərdə,  həm  də  erkəklərdə  cinsi 
hüceyrələrin  yetişməsi,  formalaşması  prosesi  bir  neçə  mərhələdə  gedir: 
çoxalma, böyümə, yetişmə, formalaşma (şəkil 18). 
Spermatogenez.  Yuxarıda  qeyd  etdik  ki,  erkək  orqanizmlərin 
toxumluğunda  başlanğıc  erkək  cinsiyyət  hüceyrələri  spermatoqonilər 
mitoz yolla çoxalaraq I dərəcəli spermatositlərə çevrilir. Sonra spermatosit 
I meyoz prosesinə daxil olur. 
Birinci  dərəcəli  spermatositlərdə  (spermatosit  I)  hələ  böyümə 
zamanı  meyozun  profaza  I  mərhələsinə  xas  olan  dəyişmələr  baş  verir. 
Meyoz  I-dən  sonra  II  dərəcəli  spermatositlər  (spermatosit  II)  əmələ  gəlir. 
Onlarda  xromosomların  sayı  haploid  olur.  Meyoz  II-dən  sonra  hər  bir 
spermatosit  II-dən  iki  hüceyrə  əmələ  gəlir.  Bu  hüceyrələr  spermatid 
adlanır.  Beləliklə  xromosomları  diploid  sayda  olan  bir  hüceyrə  - 
spermatosit  I-dən  iki  meyotik  bölünmənin  nəticəsində  dörd  haploid 
spermatid  əmələ  gəlir.  Spermatidlərin  spermatozoidə  çevrilməsi 
formalaşma  mərhələsində  baş  verir  və  bu  proses  spermiogenez  adlanır. 
Yetişmiş  spermatozoid  baş,  boyun  və  quyruq  hissələrdən  ibarətdir. 
Spermatozoidin 
nüvəsi 
spermatozoidin 
baş 
hissəsinə 
çevrilir. 
Sitoplazmanın  orqonoidləri  modifikasiyaya  uğrayaraq  spermatozoidin 
digər orqanlarına çevrilir. Bütün bu proseslər nəticəsində toxum kanalının 
iç divarında yerləşən spermatozoidlər formalaşır. 
Ovogenez  –  dişi  cinsi  hüceyrələrin  inkişaf  prosesi  olub,  çoxalma, 
böyümə, yetişmə və formalaşma mərhələlərini keçir. Ovogenez prosesində 
dişi  cinsi  hüceyrələr  yetişir  və  formalaşır.  Bu  proses  iki  ardıcıl  meyoz 
bölünmə  nəticəsində  baş  verir  və  haploid  xromosom  dəstinə  malik  cinsi 
hüceyrələrin yaranması ilə nəticələnir. 
Məməlilərdə və insanda dişi cinsi hüceyrələrin çoxalma və böyümə 
mərhələsi yumurtalıqda, yetişmə mərhələsi isə yumurta borularında keçir. 
Yumurtalıqda  başlanğıc  cinsiyyət  hüceyrələri  ooqonilər  adlanır. 
Bunlar  I  dərəcəli  oositlərə  başlanğıc  verir.  Meyozun  I  bölünməsində  1 
dərəcəli  oositlər  bölünür,  lakin  spermatogenez  də  olduğu  kimi  bərabər 
ölçüdə  iki  hüceyrə  alınmır.  Hüceyrələrin  birinə  çox  sitoplazma  düşür, 
digəri  isə  kiçik  olur.  Kiçik  hüceyrə  qütb  cisimciyi  adlanır.  Beləliklə  II 
dərəcəli  oosit  əmələ  gəlir.  Meyozun  II  bölünməsində  II  dərəcəli  oositlər 

 
~ 56 ~ 
yenə əvvəlki kimi iki yerə bölünür. Nəticədə I dərəcəli oositdən dörd ədəd 
hüceyrə  əmələ  gəlir,  lakin  bunlardan  ancaq  biri  mayalanmağa  qabil  olan 
yumurta  hüceyrəyə  çevrilir,  qalan  üçü  isə  qütb  cisimciyi  adlanır,  az 
miqdarda sitoplazmaya malik olur və mayalanmada iştirak etmir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 19. 
 
Mayalanma 
 
Çoxhüceyrəli  orqanizmlərdə  mayalanma  prosesinin  mahiyyəti  hər 
valideynin genetik informasiyasını daşıyan dişi və erkək cinsi hüceyrələrin 
bir  yeni  hüceyrədə  -  ziqotda  birləşməsidir.  Haploid  xromosom  saylı 
spermatozoid  yumurta  hüceyrəsinə  daxil  olur.  Erkək  pronukleos  dişi 
pronukleosa doğru hərəkət  edir və onların  arasında  mayalanma gedir.  Bu 
qayda  üzrə  meydana  gələn  ziqotda  ata  və  ana  xromosomları  qovuşur  və 
sabit  diploid  xromosom  sayı  bərpa  olunur.  Ata  və  ana  orqanizmləri  irsi 
informasiyalarını  öz  xromosomları  ilə  ziqotaya  –  lk  rüşeymə  köçürmüş 
olur. 
Ziqotanın  mitoz  yolu  ilə  bölünərək  çoxalması  sayəsində  rüşeym 
 

 
~ 57 ~ 
inkişafa başlayır. Rüşeymin bütün gələcək hüceyrələrində xromosom sayı 
diploid olur. Hər homoloji xromosomlardan biri ata, digəri isə ana tərəfdən 
verilmiş olur. 
 
Bitkilərdə cinsiyyətli çoxalma 
 
Ali  bitkilərdə  tozcuqlar  bitkinin  tozluqlarında  əmələ  gəlir. 
Tozluqlarda  tozcuq  verən  çoxlu  mikroskopik  ana  hüceyrələr  olur. 
Bunlarda meyoz gedir və tetradalar, yəni dörd haploid hüceyrə qrupundan 
ibarət  mikrospor  əmələ  gəlir.  Sonra  bu  hüceyrələr  bir-birindən  ayrılır  və 
yetkin  tozcuq  dənəsini  əmələ  gətirir.  Bunlardan  biri  vegetativ,  digəri 
generativ  hüceyrə  adlanır.  Vegetativ  hüceyrənin  nüvəsi  tozcuq  dənəsinin 
mərkəzində  yerləşir  və  artıq  bölünmür;  generativ  nüvə  isə  bir  daha 
bölünərək iki spermanın nüvəsinə başlanğıc verir. Bunlardan hər biri ayrı – 
ayrı  hüceyrələrdə  yerləşir.  Bu  cür  tozcuq  dtənələri  artıq  yetişmiş  olur  və 
mayalanmağa qabildir. 
Rüşeym kisəsi bitki toxumluğunda meqosporun (makrosporun) ana 
hüceyrələrindən  əmələ  gəlir.  Belə  hüceyrələr  meyoz  nəticəsində 
xromosom sayı azalmış dörd meqospora başlanğıc verir. Bunlardan ancaq 
biri inkişaf edib rüşeym kisəsini əmələ gətirir, üçü isə degenerasiya etmiş 
olur. 
Rüşeym  kisəsinin  əmələ  gəlməsində  bir-birinin  ardınca  üç  dəfə 
mitoz  bölünmə  gedir  və  rüşeym  kisəsində  8  nüvə  əmələ  gəlmiş  olur. 
Bunlardan üçü rüşeym kisəsinin ön ucunda yerləşir. Bunlarda biri yumurta 
hüceyrəsinə çevrilir, qalan ikisi isə sinergid adlanır. Qalan 5 nüvədən üçü 
antipod hüceyrələri adlanır və onlar rüşeym kisəsinin dal ucunda yerləşir, 
qalmış iki palyar (qütb) nüvələr isə rüşeym kisəsinin dal ucunda yerləşir. 
Mərkəzdə  olan  bu  iki  nüvə  bir-biri  ilə  qarışıb  bir  mərkəzi  nüvə  əmələ 
gətirir.  Buna  görə  də  başqa  nüvələrə  nisbətən  bu  nüvə  diploid  sayda 
xromosoma malik olur. 
Beləliklə  bitkilərdə  qametogenez  prosesi  başa  çatır,  mayalanmağa 
qabil olan tozcuq və yumurta hüceyrələri inkişaf etmiş olur. 
Bitkilərdə  mayalanma.  Çiçəkli  bitkilərdə  tozlanma  zamanı  erkəkciklərin 
tozluğunda  yetişmiş  tozcuq  dənələri  rüşeym  kisəsinin  dişiciyinin 
ağızcığına düşür və sonra ora da cücərərək tozcuq borusu əmələ gətirir. 
Tozcuq  borusunda  olan  sperma  nüvəsindən  biri  haploid  yumurta 
hüceyrəsini mayalandırır, digəri isə mərkəzi hüceyrənin diploid nüvəsi ilə 
qarışır  və  triploid  nüvəni  əmələ  gəlir.  Bu  tripoid  nüvə  isə  endospermə 
başlanğıc verir Bitkilərdə də bu cür mayalanma ikiqat mayalanma adlanır. 

 
~ 58 ~ 
Bu cür ikiqat mayalanmadan sonra ardıcıl mitoz bölünmə gedərək rüşeym 
meydana gəlir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 20. 
 
Cinsiyyətli çoxalmanın qeyri-müntəzəm tipləri 
 
Normal  və  müntəzəm  gedən  cinsiyyətli  çoxalmadan  başqa 
portenogenez, androgenez, kinogenez, apomiksis və s. kimi çoxalma tipləri 
vardır.