Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Astronomiya xatirələri”
- “Elxanilər cədvəli”
- “Lövhə və torpaqla hesablamanın məcmuasına aid kitab”
- “Hesabla- ma məcmusunun”
- “Tarixi riyaziyyat tədqiqatlar”
- “Məntiq”
- Xəlil Cübran
- “Mühəmməd Nəsirəddin Tusi”
|
nın dolanması” əsərinin 67-ci hissəsində belə bir teorem
254 vardır. Bir çevrəyə daxili tərəfdən toxunmaq şərtilə kiçik bir çevrə hərəkət edir. Bu çevrənin radiusu birinci çevrənin radiusunun yarısına bərabərdir. İkinci çevrənin müəyyən şəraitdə hərəkəti zamanı onun radiusu böyük çevrənin diametrini cızacaqdır. Həmin teorem ilk dəfə Nəsirəddin tərəfindən isbat olunmuş və “Astronomiya xatirələri” kitabında izah edilmişdir”. 1
Bu onu sübut edir ki, Tusinin “Tam dördtərəfli” və “Astronomiya xatirələri” əsərləri həmin dövrə qədər artıq latın dilinə tərcümə olunaraq, alimlər üçün lazımlı bir mənbəyə çevrilmişdir. Onun həndəsəyə, astronomiyaya, triqonometriyaya aid olan əsərlərinin bir çoxu hələ XIV əsrdə Qərbi Avropa alimləri tərəfindən latın dilinə əlyazma şəklində çevrilmiş, XVI və XVII əsrlərdə isə mətbəə üsulu ilə nəşr olunmuşdur. Alman alimi Henrix Zuterin dediyinə görə orta əsrlərdə kilsə rəhbərləri Şərq ilə əlaqənin inkişafı əleyhinə çıxdıqları halda onlar “kafir müsəlman” alimləri- nin elmi əsərlərini böyük bir həvəslə latın dilinə tərcümə edirdilər. Bir vəsait kimi, Şərqin elmi nailiyyətlərini mənimsəmək üçün astronomiya, riyaziyyat, tibb, fəlsəfə üzrə bir çox alimlərin əsərləri ərəbcədən latıncaya tərcümə olunurdu”.
1 Ф. Г. Максудов, Г. Дж. Мамедбейли. Мухаммед Насирэддин Туси. Баку, «Гянджлик», 1981. стр.28
255 Tusinin astronomik işlərinə dair sferik mexanika üzrə böyük mütəxəssis sayılan sovet astronomu akademik M. F. Subbotin belə yazır: “Nəsirəddin çox yaxşı başa düşürdü ki, astronomiyanın əsas mahiyyəti təsəvvür edilən “dünya sistemi”ndən ibarət deyil. Bu əsasən bir tərəfdən gərgin əmək nəticəsində müşahidə materiallarının toplanmasın- dan, digər tərəfdən isə baş verən hadisələrin dəqiq təyin edilməsindən ibarətdir. Məhz buna görə də imkan yaranan kimi Nəsirəddin qabaqcıl bir rəsədxana saldırır və orada Günəşin, Ayın və planetlərin çoxillik sistematik müşahidə- lərini təşkil edir. Digər tərəfdən isə Nəsirəddin rəsəd- xanaya cəlb etdiyi alimlərin köməyi ilə məşhur “Elxanilər
Həmin cədvəllər əbədi olaraq, onun şöhrətinin ən yaxşı abidəsi olacaq. Xüsusi təyin olunmuş müşahidələr və Pto- lemeyin riyazi nəzəriyyəsini kritik araşdırmaları əsasında bu cədvəlləri tərtib edərkən, Nəsirəddin, 300 ildən sonra Tixo Bragenin həyatıboyu yerinə yetirəcəyi proqramı məharətlə həyata keçirir. Artıq bu göstərir ki, Nəsirəddin elmin təlabatını və onun növbəti işlərini dərindən dərk edirdi. Həmin ağır dövrdə Nəsirəddin mürəkkəb və geniş işləri uğurla başa çatdırırdısa, bu onun yalnız hədsiz
256 enerjisindən və çox böyük təşkilatçılıq istedadından xəbər verir”. 1
Tusinin yazdığı əsərlər müəyyən bir sahə ilə məşğul olan hər bir alim üçün gözəl bir vəsait və böyük bir elmi nailiyyət sayılırdı. Orta əsrlərin demək olar ki, bir çox tanınmış alimləri Tusinin elmi əsərlərindən bəhrələnmiş və həmin əsərlərin sayəsində dünyada təşəkkül tapacaq elmi kəşflərin əldə edilməsinə nail olurdular. Çoxsaylı araşdırmalar göstərir ki, Tusinin 1265-ci ildə “Lövhə və torpaqla hesablamanın məcmuasına aid kitab” adlı yazdığı əsər, riyaziyyat tarixçiləri tərəfindən lazımi qədər öyrənilməsə də, lakin elə Şərqin orta əsr alim- ləri tərəfindən kifayət qədər istifadə olunurdu. “Hesabla-
Nişapurinin “Hesabın Günəşi” və XV əsrin əvvəlində isə Qiyasəddin Kaşinin “Hesabın açarı” əsərində təsvir edil- mişdir.
Sonuncunun əsəri Avropa tədqiqatçıları tərəfindən təd- qiq edildiyinə görə, son zamanlara qədər elə güman edirdi- lər ki, yüksək dərəcədə kökalmanın ümumi qaydası
1 М. Ф. Субботин. Работы Мухаммеда Насирэддина по теории движения Солнца и планет. «Известия» АН Азерб. ССР. № 5, 1951. стр. 57
257 Qiyasəddin Kaşinin “Hüsabın açarı” əsərində təsvir edilmişdir. XX əsrin ortalarından başlayaraq sovet riyaziyyat tarixçiləri bu sahədə çox işlər görmüşdülər. 1963-cü ildə Moskvada “Tarixi riyaziyyat tədqiqatlar” əsərlərinin XV buraxılışında N. Tusinin “Hesablamalar məcmusu”ndan XI bölmənin tərcüməsi çap olunur. Məhz ondan sonra məlum olur ki, hələ Qiyasəddin Kaşidən 160 il əvvəl kökalma qaydaları haqqında çox geniş məlumat Tusinin yuxarıda adı çəkilən əsərində vardı. Bütün bunlar ondan xəbər verir ki, Tusinin yazdığı elmi əsərləri dünya əhəməyyətli əsərlər olmuş və hər bir elmi nailiyyət başqa alimlər tərəfindən ən azı 100 il təzələn- məmiş şəkildə qalmışdı. Mən, qeyd etmək istəyirəm ki, Tusinin ictimaiyyətə bəlli olmayan bir çox əsərləri Tehran, Təbriz, İstanbul, Bağdad, Dəməşq və Yaxın Şərqin qədim kitabxanalarında toxunulmamış vəziyyətdə qalıbdır və bu sahədə mütəxəssislər tərəfindən ciddi iş görülməlidir. İş ondadır ki, o, riyaziyyat elminə aid bir çox bölmələrindəki kəşflərin ilkin müəllifidir. Sadəcə olaraq Tusinin adından ölkənin hüdudlarından xeyli kənarda yaşayan başqa-başqa alimlər istifadə edirlər. Artıq yuxarıda göstərilən bir neçə abzaslardan bəlli olur ki, Tusinin elmi işlərinin əksəriyyəti Avropa tədqiqatçıları
258 tərəfindən lazımi şəkildə öyrənilməmiş və nəticədə alimin aktual sayılan bir neçə elmi işləri bəzi plaqiat alimlər tərəfindən özününküləşdirilibdir. Tusi XIII əsr elmlərinin bütün sahələrini – astronomiya- nı, riyaziyyatı, fizikanı, triqonometriyanı, həndəsəni, tarixi, fəlsəfəni, hüquqşünaslığı, məntiqi, ədəbiyyatşünaslığı, musiqişünaslığı, psixologiyanı, tibb elmini, geologiyanı və ən nəhayət ilahiyyat elmini özündə cəmləşdirən nadir ensiklopediyaçı alimdir. O, bu elmlərin yalnız bilicisi deyil, onların yaradıcısı və tədqiqatçısı olmuş, bu sahələrə dair fundamental elmi əsərlər yaratmışdır. Bu əsərlərin hər biri elm tariximizin parlaq səhifələrindəndir... ... cəmi 101 əsəri artıq 750 ildir ki, dünyanın ən böyük alimləri tərəfindən öyrənilir, təhlil və tədqiq olunur; Avropada, Şərqdə geniş miqyasda nəşr olunur. Nəsirəddin Tusi Fərabi, ibn Sina, Bəhmənyar, əl-Kindi və həmçinin qədim yunan alimləri Platonun, Aristotelin elmi irslərinin davamçısı və təbliğat- çısı olmuşdur. Qüdrətli zəka, təkzibedilməz məntiq, ilahi vergi, fövqəl- adə istedad sahibi olan Tusi “Elm bəşəriyyəti xilas edər” düşüncələri ilə yaşayıb yaratmışdır. Elmlərlə məşğul oldu- ğu bütün şüurlu həyat yolunda o, elmdə həqiqət, dürüstlük, saxtakarlıqdan uzaqlaşmaq istiqamətini üstün tutmuş, elmi yaradıcılığın təbiətini açmağa cəhd göstərmişdir.
259 Zamanın ruhunu duymaq, siyasi, əxlaqi və etik, mədəni, dini cərəyanların nəbzini dəqiqliklə tutmaq alimi geniş elmi axtarışlara gətirib çıxarmışdır. 1
zəmanəsinin və ondan sonrakı dövrdə yaşamış aqil insan- ları heyran etmişdir. Marağada möhtəşəm elmi mərkəz yaradılandan sonra XIII əsrdə Suriya tarixçisi Əbül Fərəc Bar-Ebrey (Ebreus) rəsədxanada çalışmışdır. O, Marağada gördükləri barədə “Ümumi tarix” əsərində yazır: “Əl- verişli şərait yarandığından mən Suriya, ərəb və fars dillə- rində yazılmış kitablarla zəngin olan Marağa kitabxana- sında işləmək imkanı qazandım. Kitabxananın içərisindəki toplu həcminə görə Misirdəki İsgəndəriyyə kitabxanasın- dan geri qalır, amma oradakı elmi əsərlərin çoxluğu dünyanın hər bir kitabxanasını geridə qoya bilər”. Bu ondan xəbər verir ki, Marağadakı kitabxana elm və mədəniyyət sahəsində necə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bar-Ebrey bir tarixçi kimi həqiqətən də həmin ocaqda özü- nə lazım olan, tarix elmi üçün hədsiz dərəcədə əhəmiyyətli sayılan tarixi və sənədli materiallar ilə tanış olmuşdur. Suriya tarixçisi Tusi barəsində “Ümumi tarix” əsərində yazır: “Həmin ildə (1264-cü il nəzərdə tutulur) türk
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 99-100.
260 filosofu, tanınmış alim, elmin bütün sahələrində gözəl bilici, riyaziyyat xəzinəsi olan Nəsir-əd-din Tusini mənə təqdim etdilər. O, müşahidələr aparmaq üçün (astronomik) alətlər kəşf etmiş, (Ptolemeyin pərgarları ilə müqayisədə) hədsiz dərəcə böyük olan və misdən hazırlanan sirkullar düzəltmişdi. O, planetlərin hərəkətlərini müşahidə edib qeydə almaqdan ötrü İsgəndəriyəyə getmişdi. Azərbaycan şəhəri olan Marağada müxtəlif ölkələrin müdirkləri onun başına toplaşmışdılar. O səbəbdən ki, Bağdadın və Assuriyanın sayılan ailələrinin və məscidlərinin əksəriyyəti onun nəzarəti altında idi (onun nüfuzunu qəbul edirdi). Başına yığışmış alim və tələbələrin maaş və təqaüdünü onlar üçün özü alırdı. Həmin zaman Bağdaddakı işlərini yoluna qoyarkən, burada Allahın rəhmətinə qovuşdu. Camaat öyrənmişdi ki, onu zəhərləyiblər. Onun çoxsaylı əsərləri var – “Məntiq”dən tərcümələri, ilahiyyat və təbiət elmləri üzrə araşdırmaları... O, həmçinin farsca “Etika”da (“Əxlaqi-Nasiri” – R. D.) yaradıb. Burada o, Platon və Aristotelin tətbiqi fəlsəfəyə dair fikirlərini toplayıb. O, qədim filosofların da əsərləri ilə tanış olub, ancaq öz yaradıcılığında onlara düşmən münasibət bəsləməyib”. Bu cür dünya şöhrətli alim, Qərbdə yaşayan alim, filosof, mütəfəkkir və ziyalıların diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Çünki Tusinin şanı-şöhrəti, səsi-sorağı orta
261 əsrlərdə dillər əzbəri olmuş və onun dövrü fəaliyyəti, elmi irsi Çindən tutmuş Avropaya qədər müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Hələ orta əsrlərdə Avropanın və Yaxın Şərqin iri kitabxanalarında onun haqqında lazımi qədər məlumat- lar vardı. Tusinin rəhbərliyi ilə Marağa rəsədxanasında Yerin fırlanma oxunun illik presessiyasının qiyməti 51 // 4 tapılmışdır (müasir qiyməti 51 // 2).
“Zic Elxani” əsərində çoxlu riyazi, astronomik və coğrafi cədvəllər verilir. Ən mühümləri sinus və tangensin 60-lıq say sistemində üç rəqəmli triqonometriya cədvəlləri və XIII əsrdə tanınan 256 şəhərin coğrafi koordinatlar cədvəlidir. Tusinin optikaya aid zəngin nəzəri fikirləri bugünkü elm üçün də olduqca dəyərlidir. O, öz “Təcridül-kəlam” adlı əsərində işığın zərrəciklərdən ibarət olması haqqında yazmışdı: “Bəzi alimlər anladırlar ki, işıq da bir qaynaqdan ayrılan zərrəcikdən ibarətdir. o qaynaqdan ayrılıb başqa cismlərə çatır və onları işıqlandırır”. Bu haqda İ. Nyuton deyir: “İşıq kiçik zərrəciklərdən ibarətdir ki, bir qaynaqdan ayrılır və başqa cismə toxunduqda onu da işıqlandırır”. Buradan çox asanlıqla anlamaq mümkündür ki, Nyutonun dedikləri ondan 400 il öncə yaşamış Tusinin fikrinin eynisidir. Daha dəqiq desək tərcüməsidir. Fərq ondan ibarətdir ki, Tusi “bəzi alimlər” sözünü işlətməklə, özün-
262 dən qabaq yaşamış alimlərə istinad etmişdir. O, həmin alimlərin əsərlərindən səmərəli istifadə etmiş, onları yeni ideyalarla zənginləşdirərək optikaya dair dəyərli əsərlər yazmış, işığın zərrəcik və dalğa nəzəriyyəsinə aid tutarlı mülahizələr irəli sürmüşdür. Böyük alim bu məzmunda fikirlərini “Təcridül-kəlam” adlı əsərində verməklə yanaşı, “İşığın qayıtması və sınması” adlı müstəqil kitab da yazmışdır. 1
Bundan əlavə alim “Təcridül-kəlam” kitabında səsin yayılması və dalğa xassəsi haqqında fikirlər söyləmişdir, amma haqsız olaraq fizika kitablarında səsin dalğa xassəsinin əsaslandırılması Huygensə aid edilir. Tusi araşdırıcılarından biri olmuş jurnalist-tədqiqatçı Oqtay Eldəgəz alim haqqında yazır: “Nəsirəddin Tusi fizi- ka sahəsində böyük alim sayılan ingilis İsaak Nyutondan 400 il əvvəl Ayın fəsillərini (faza) tapmış, Yerlə peykimizin arasındakı məsafəni ilk dəfə olaraq 7 arşin az fərqlə ölçmüş (386,781 minar, yəni, km.), peykimizin Yerə nisbəyən beş dərəcə bucaq altında çəpəki dövr etdiyini, Yerin tam kürə şəklində deyil, qütblərdə batırı oval olduğunu aşkarlamış, Ayda cazibə qüvvəsinin Yerə nisbətən altı dəfə zəifliyini
1
Nəsirəddin Tusi (XI) “ADPU nəşriyyatı”, Bakı, 2014. səh. 138-139
263 meydana çıxarmışdır. Bu hesablamaların dəqiqliyi çağdaş astronomları da heyrətə gətirmişdir. İ. Nyutonu və məşhur dünya astronomlarını 400 il qabaqlamış azəritürk alim sübut etmişdir ki, dənizlərdə və okeanlarda baş verən qabarmalar və çəkilmələr heç də təbiətin kor-koranə şıltaqlığı olmayıb, məhz Ayın çəpəki hərəkətindən və Yerin qütblərdəki batıqlığından irəli gələn vaxtaşırı yəni, il ərzində 24 dəfə özünü büruzə verir”. 1
XIII əsrə qədər Şərq dünyasında coğrafi koordinatlardan ibarət bir neçə astronomik kataloq yaradılmışdır. Lakin müasir qiymətlərlə ölçüdə dəqiqliyinə görə yalnız Marağada yaradılan “Zic Elxani” əsəri başqalarından xeyli fərqlənirdi. Məhz həmin kataloqda Köhnə Dünyanın şərqində yerləşən Pekin və qərbindəki Kordova şəhərləri- nin coğrafi koordinatları demək olar ki, dəqiq verilmiş və bunun sayəsində, Köhnə Dünyanın Şərq və Qərb arasın- dakı məsafənin uzunluğu Marağadakı alimlərin əksəriyyəti üçün məlum idi. Yer kürəsinin ekvator xəttinin uzunluğu demək olar ki, müasir qiymətin ölçüsü ilə uyğun gəlirdi. Belə olduqda Atlantik okeanının eni Köhnə Dünyanın enindən böyük olurdu. Nəticədən belə çıxırdı ki, Atlantik okeanının ortasında iri bir torpaq ərazisi yerləşir. Sadəcə
1 О. Eldəgəz. 168 saat (qəzet). 31 avqust 2000-ci il.
264 olaraq həmin torpağın qərb və şərq sahillərinin koordinat- larını təyin etmək lazım idi. “Zic Elxani” kataloqundakı hesablamalardan məlum olur ki, başda Tusi olmaqla, Marağa rəsədxanasının elmi kollektivi həmin işin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlmiş- dilər.
Ən əsas o idi ki, azərbaycanlı alim bir çox dünya şöhrətli alimlərə nisbətən insanların yaşadığı Yerin başlanğıc meridianını müstəqil şəkildə vermiş və bildirmişdi ki, həmin uzunluq xətti Xaldat və ya Səadət adlandırılan adalarından başlayır.
265
arasında olan böyük məsafəni yalnız öz iradə və biliyinin köməyi ilə keçə bilər. Xəlil Cübran Amerika qitəsinin kəşfinə hazırlıq Amerika qitəsi praktik cəhətcə Xristofor Kolumb tərəfindən kəşf edilsə də, artıq XIII əsrdə həmin qitənin varlığı, Marağa rəsədxanasında çalışan alimlərə bəlli idi, ona görə ki, nəzəri cəhətcə həmin kəşf Nəsirəddin Tusi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu istiqamətdə böyük işlər görülmüş və oradakı alimlər həm başlanğıc müridianını müəyyən etmiş, həm də naməlum qitənin konturlarını yaratmağa nail olmuşdular. Alimlərinin əksəriyyəti inkar etsələr də, etiraf olunmalı- dır ki, Amerika qitəsinin kəşf olunmasına, Tusinin başçılığı altında Marağa rəsədxanasında tərtib edilmiş “Zic Elxani” astronomik kataloqu və coğrafi koordinatlar cədvəli böyük təkan vermişdi. Çünki stimul rolunu əsərdəki başlanğıc mridianının haradan başlanması göstərilirdi. Uzun axtarış- lardan sonra, artıq həmin əsərin ən qədim əlyazması, əlbəttə ki, dünya alimlərinin vasitəsilə, tapılmışdır. 1308, 1403,
266 1600, 1652, 1711-ci illərdə yazılmış əlyazmalar üzə çıxarı- lıb mütəxəssislərin ixtiyarına verilmişdir. Tusi ulduzlara dair geniş və məzmunlu hesabatlar aparıb. Həmin hesabatlarda əsasən mühüm ulduzların koordinatları göstərilibdir. Məhz bunun nəticəsində o, başlanğıc meridianını Əbu Reyhan Birunidən fərqli olaraq, məlum olan meridiandan 10 0 qərb istiqamətində müəyyən etmiş və bununla bildirmək istəmişdi ki, Yer kürəsinin həmin hissə- sində Köhnə Dünyaya məlum olmayan böyük bir torpaq ərazisi yerləşir. Bu qənaətə gəlməyin sadəcə izahı var. Adəti üzrə orta əsrlərdə coğrafiyaşünaslar və ya xəritə- şünaslar başlanğıc meridianını coğrafi mövqeyinə əsasən, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən coğrafi məntəqədən – materikin başlanğıcından və ya qurtaracağından, iri adadan və ya yarımadadan – keçirirdilər. bu bir növ oriyntir nöqtə- si sayılırdı. Coğrafi enliklərin ekvatordan hesab edilməsi məlumdur. Orta əsrlərdə başlanğıc meridianının haradan götürülməsi bütün alimlərin marağında idi. “Zic Elxani” əsərinin müqəddiməsində Tusi yazır: “Coğrafi uzunluğun başlanğı- cı cəzair Xaldatdan başlanmışdır və cəzair Xaldat isə Qərb dənizinin sahilindən 10 0 qərbdədir”. Coğrafi əsərlərdə Xaldat adasını, çox hallarda “Səadət adaları” kimi göstərir- dilər. Bəzi alimlər isə müəyyən ediblər ki, həmin adalar
267 Kanar adalarıdır. Mənim araşdırmalarıma görə bu yanlış bir fikirdir.
№ Şəhərlərin Adı Tusiyə görə Qrinviçə görə Dərəcələrin 1.
Kordoba 38 0 26 / 04 0 47 / 33 0 39 / 2. İsgəndəriyyə 61 0 54 / 30 0 03 / 31 0 51 / 3. Qahirə
63 0 20 / 30 0 03 / 33 0 17 / 4. Ədən
76 0 00 / 44 0 30 / 31 0 30 / 5. Mədinə
75 0 00 / 39 0 54 / 35 0 26
/ 6.
Məkkə 77 0 10 / 39 0 50 / 37 0 20 / 7.
Qüds 66 0 30 / 35 0 14 / 31 0 16 / 8.
Dəməşq 70 0 00 / 36 0 18 / 33 0 42 / 9.
Mosul 77 0 10 / 43 0 00 / 34 0 00 / 10. Hoy 79 0
/ 44 0 58 / 34 0 42 / 11. Ürmiyə 79 0 45 / 45 0 05
/ 34 0 40 / 12. Naxçıvan 81 0 15 / 45 0 25 / 35 0 50
/ 13. Marağa 82 0
/ 46 0 10 / 35 0 50
/ 14. Təbriz 82 0
/ 46 0 17 / 35 0 43 / 15. Tiflis 83 0 00 / 44 0 49 / 38 0 11 / 16. Bakı 84 0
/ 49 0 52 / 34 0 38 / 17. Şamaxı 84 0 30 / 48 0 39 / 35 0 51 / 18. Dərbənd 85 0
/ 48 0 17 / 36 0 43 / 19. Bağdad 80 0 00 / 44 0 24 / 35 0 56 /
268 20. Abadan 84 0 30 / 52 0 30 / 32 0 00 / 21. Şiraz 88 0 00 / 52 0 34 / 32 0 00 / 22. Qəzvin 85 0
/ 50 0 00 / 35 0 00 / 23. Nişapur 92 0 00 / 58 0 51
/ 33 0 09 / 24. Səmərqənd 99 0 16 / 66 0 59 / 32 0 17 / 25. Buxara 96 0 30 / 64 0 25/
32 0 05 / 26. Xocənd (Lninabad) 100
0 35 / 69 0 38 / 30 0 57 / 27. Səna 77 0 00 / 44 0 30 / 32 0 30 / 28. Ürgənc 94 0 30 / 60 0 45
/ 33 0 45 /
Orta fərq
34 0
30 /
Cədvəlin bir hissəsini “Mühəmməd Nəsirəddin Tusi” əsərində nəşr etdirən H. Məmmədbəyli altdakı abzasda qeyd edir: “Bu cədvəldən görünür ki, doğrudan da, Marağa rəsədxanasında qəbul olunmuş başlanğıc meridian indiki Qrinviç meridianından 34-35 0 qərbdədir. Bu meridian haradan keçir? Bunun üçün coğrafiya xəritəsinə müraciət edək. Qrinviç meridianından 34-35 0 uzaqda olan meridian Cənubi Amerikanın şərq sahilində olan San-Roka burnundan keçir. Bu nə deməkdir? Məlumdur ki, Ameri- kanın kəşfi 1492-ci ilin 12-si oktyabrdan başlanmışdır. Marağa rəsədxanasında isə bu cədvəl 1270-ci illərədə tərtib edilmişdir. Bu necə ola bilər? Ya Marağa rəsədxanasında
269 tərtib edilmiş cədvəldə bir yanlışlıq var, ya da hələ Kolumbun Amerikanı kəşf etməsindən əvvəl həmin torpaqlar haqqında onun məlumatı olmuşdur? Beləliklə, Marağa rəsədxanasının bu cədvəlinin tədqiqi çox maraqlı məsələyə toxunur. 1
Adı Tusiyə görə Biruniyə görə Ptolemeyə görə 1. Ədən 76 0
/ 70 0 00 / ------------- 2. Məkkə 77 0 10 / 67 0 00 / 67 0 00 / 3. Mədinə 75 0
/ 67 0 30 / 65 0 20 / 4. Səna 77 0 00 / 67 0 20 / 63 0 30 / 5. Buxara 96 0
/ 87 0 50 / 87 0 20 / 6. Ürgənc 94 0 30 / 84 0 01 / ----------- 7. Səmərqənd 99 0 00
89 0 00 / 89 0 30 / 8. Xovənd 100 0 35 / 90 0 35 / ----------- Hər şeydən əvvəl bilmək lazımdır ki, Marağa rəsədxanasında qəbul olunmuş başlanğıc meridian ilk dəfə olaraq Marağanın özündən götürülmüşdür; yəni, bu başqa müəlliflərdən daha əvvəl burada qəbul edilmişdir. Bu məqsədlə Nəsirəddindən əvvəl tərtib olunmuş bir neçə
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh. 154-156
270 cədvəli tədqiq etmək lazımdır. Doğrudan da, əgər bir neçə müəllifin cədvəlindən eyni şəhərlər üçün verilmiş coğrafi uzunluqlar müqayisə edilsə, aydın olar ki, Nəsirəddinin cədvəli ilə bunalrın arasında fərq var. Bu və başqa cədvəllərin müqayisəsindən aydın olur ki, Nəsirəddin özündən əvvəlki müəlliflərə nisbətən başlanğıc meridianını 10 0 qərbə çəkmişdir. Lakin qeyd etmək lazım- dır ki, Nəsirəddin özü ondan əvvəlki müəlliflərdən bəzi- lərinin bu başlanğıc meridianını qəbul etdiklərini göstərir”. Elə bunu Kolumb da qətiyyətlə göstərmişdir. Lakin başqa alimlərin cədəvlinə nisbətən Tusinin cədəvli daha dəqiq və daha geniş idi. İş ondadır ki, azərbaycanlı alim nəinki zəmanəsinin, hətta XV əsr üçün də tanınmış və istedadlı alim sayılırdı. Artıq onun elmi irsi Avropaya yayılmış və Paolo Toskanelli kimi böyük alim tərəfindən hərtərəfli qəbul edilmişdi. Qeyd etməliyəm ki, P. Toskanelli 1474-cü ildə xəritə- sini tərtib edərkən, artıq Tusinin “Zic Elxani” əsəri ilə tanışlığı vardı. Çox güman ki, italyan alimi onun həmin əsərindən istifadə etmişdi. Lakin XV əsrin sonlarında astronomiya və coğrafiya ilə məşğul olan mütəxəssisləri yalnız bircə şey maraqlandırır- dı; astronomiya və riyaziyyat elmlərinin inkişaf etdirilmə- sində əvəzsiz rol oynamış Biruni və Xocəndi kimi alimlər
271 sıfırıncı meridianı Qrinviçdən 25 0 qərb istiqamətində göstərdikləri halda, nəyə görə Tusi başlanğıc meridianını Xaldat adasından, yəni, Atlantik okeanının şərq sahilindən 10 0
ölçünü əbəs yerə həmin yerdə göstərməmişdi. Doğrudan da, onun Cənubi Amerikanın ucqar şərq hissəsinin harada yerləşməsindən xəbəri var idi? Əgər, Tusi həmin ölçünü verməklə, o biri alimlərdən fərqlənmək istəyirdisə, onda o, başlanğıc meridianını Qrinviçdən 44 0 qərb istiqamətində də götürə bilərdi. Bu ölçü rəsədxana işçiləri üçün daha məqsədəuyğun sayılırıdı. Ona görə ki, Marağanın özündən 90 0
yaxşı bilirdi. İran alimi Məhəmməd Tağı Müdərris Rəzəvi “Əhval və Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|