Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jan Jak Russo
- “Xaça sitayiş edənlərin kitabı”
- “Torpağın kəşfiyyatçısı”
- Bernard Şou
- Paolo del Pottso Toskanelli (1397-1482)
- Frensis Bekon
|
Ven” - “Astronomiya” adlı bölümündə o, qeydə alınan cihazların xüsusiyyətindən və işlətmə üslubuna geniş yer veribdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Marağadan gələn alimlər Çində triqonometriyanın inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynamışdılar. Şəxsən Cəmaləddinin özü bir neçə riyaziyyatçını yetişdirmiş və həmin alimlər gələcəkdə inşa edilən rəsədxanada aparıcı mütəxəssislər kimi fəaliyyət göstərmişdilər. Marağadan gələn alimlərin xidmətlərini nəzərə alan imperator, hörmət əlaməti olaraq 1271-ci ildə müsəlman astronomlarının İnstitutunu təsis edir. Xanbalıkın şərq divarları yaxınlığında Azərbaycan astronomları tərəfindən rəsədxana tikilir. Böyük hazırlıq işlərindən sonra XIII əsrin 80-ci illərində Xanbalıq şəhərində, Çinin həmin dövrdə tanınmış astrono-
302 mu Qo Şu-Çinqin başçılığı altında və Fao Mun-Çinin iştirakı ilə rəsədxana inşa edilir. Orada istifadə olunan bütün cihazlar, demək olar ki, Marağadakı mütəxəssislər tərəfindən ixtira olunmuşdur. Bu cihazlardan Armilyar dairəsi, Fırlanan kvadrantı, Göy qlobusunu və s. göstərmək olar. Bu fakt tarixi mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Çinin tarixi mənbələrində qeyd olunub ki, Cəmaləddin az-Zeydi Buxari Çinə gələrkən, özü ilə Marağa rəsədxanasının cihazlarının kiçik modellərini və onların çertyojlarını gətirmişdi. Marağa rəsədxanasında “Zic Elxani” astronomik kata- loqu yardılanda, Çinin 27 yaşayış məntəqəsinin coğrafi koordinatları da orada verilmişdir. Çində triqonometriya- nın və astronomiyanın inkişafında Marağadan gələn astro- nomların da böyük rolu olmuşdur. Fao Mun-Çinin ölümündən sonra onun bütün ləvazimat- ları və sənədləri ölkənin böyük kitabxanalarında eksponat kimi nümayişə çıxarılır. Bir neçə ildən sonra həmin materiallar tədricən qoyulduğu yerdən yoxa çıxmağa başlamışdı.
303
ədalətsizlikdə iştirak etmək deməkdir. Jan Jak Russo
Marko Polo və Marağa xəritəsinin Avropaya çatdırılması
1272-ci ildə Çinə gələn məşhur italyan səyyahı Marko Polo, imperatorun sarayında astroloq işləyən, italyan millətli Aysenin təklifi və təqdimatı ilə Xubilay xanın səfiri işləmişdir. Başqalarına nisbətən Venetsiyadan gələn tacir üçün Çinin bir çox əyalətlərinə sərbəst gediş-gəlişi vardı. Hər bir əşyaya diqqət yetirən Marko Polo Nankində olarkən, orada Azərbaycandan gətirilmiş qəribə konturlu xəritəni görə bilərdi. Əlbəttə, həmin xəritə İtaliyada çıxan adi xəritələr kimi deyildi. O zaman Venetsiyada yayılan xəritələrin əksəriyyəti Apennin, Pireney yarımadalarının və Aralıq dənizinin şimal sahilinin xəritələri idi. Burada naməlum torpaq zolağının konturları göstərilirdi. Çox güman ki, Marko Polo orada olarkən, bir tacir kimi, Avropa bazarlarında, xüsusən də Apennin yarımadasının inkişişaf edən şəhərlərində ən baha qiymətə satılan mallar əldə etmək üçün ölkənin bir çox şəhərlərini gəzməli
304 olmuşdu. Elə Nankində o, Marağa xəritəsini görüb onu əldə edir. Lakin dəqiq bilinmirdi həmin xəritə orijinaldır, yoxsa dublikat? Bütün bunlara baxmayaraq mənə elə gəlir, məhz Fao Mun-Çidə olan orijinal nüsxə Çində yoxa çıxmış və həmin xəritə əvvəl Venetsiyada, sonra Genuyada, daha sonra isə Florentsiyada peyda olaraq, xəritəşünasların, coğrafiyaşünasların və ya sərgüzəşt axtaranların əlinə keçmişdir. Əlbəttə, mənim söylədiyim hepotiza ciddi xarakter daşı- yır. Tusinin xəritəsi Florensiyanın kitabxanasında olduğu bir zaman, onun “Zic Elxani” əsəri həmin kitabxanada ola bilərdi. İşdir, Kolumb həmin əsərlə tanış olubdursa, bəs onda həmin əsər onun əlinə necə keçə bilərdi? Bu sual həddindən artıq mürəkkəb olduğu üçün onun cavabı da bir o qədər mürəkkəbdir. Lakin bu sualın mürəkkəbliyinə baxmayaraq, mən cavab verməyə cəhd göstərəcəyəm. Həmin ərəfədə Kolumb Yaxın Şərqə, İrana, Azərbayca- na gedən tacirlərin oradan gətirdikləri təəssüratlarla, ən əsas isə həmin regiondan gətirilən elm adamlarının gördükləri əl işləri ilə maraqlanmamış olmazdı. Bu haqda başqa bir hepoteza da söyləmək olar. Tusinin xəritəsi Kolumbun əlinə keçəndən sonra o, bilavasitə həmin alimin dövrü fəaliyyəti və astronomiya, coğrafiya elmləri sahəsində gördüyü əl işləri ilə maraqlanmaq üçün, yuxarıda
305 adı çəkilən bölgələrə yollanan tacirlərə və səfirlərə müəy- yən sifarişlər edə bilərdi və bunun əsasında çox güman ki, “Zic Elxani” əsəri ilə tanışlığı yaranardı. Bundan əlavə o, Tusinin fəaliyyəti ilə təkcə Florensiyada və ya İtaliyanın başqa şəhərlərində maraqlanmamışdır. Bu fəaliyyətini Kolumb Portuqaliyada və İspaniyada olarkən davam etdirə bilərdi. Sirr deyil ki, həm Portuqali- yanın, həm də İspaniyanın iri şəhərlərində böyük kitab- xanalar və arxiv sənədləri saxlanılan inzibati binalar vardı. Lakin həmin dövrdə Tusinin əsərlərinin həmin ölkələrin şəhərlərində olub-olmadığı məlum deyil. İngiltərə, İrlandiya, İslandiya, Afrikanın Qvineya sahil- lərində və Madeyra adalarında üzən Kolumb üçün Tusinin xəritəsi və “Zic Elxani” coğrafi koordinatlar cədvəli xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə ki, orada çəkilən sahil zolağı onun üçün böyük bir yenilik sayılırdı və səyahət həvəsində olan bir dənizçiyə ekspedisiyaya yollanmağa böyük bir stimul yaradırdı. Kolumb nəyin bahasına olursa- olsun, həmin sahili axtarıb aşkarlamaq əzmində idi. Əgər həmin sahil ekspedisiya zamanı həqiqətən də Atlantik okeanının həmin hissəsində aşkarlansa, onda Tusi bütün dünyanın fenomenal bir alim kimi tanınar. Sonrakı illərdə həmin sahil zolağı həqiqətən də kəşf edilir, lakin Kolumb
306 şəxsi ambisiyasına görə bəşəriyyət üçün lazımlı olan həqiqəti gizlətməli olur. Mənim fikrimcə Kolumb Tusinin “Zic Elxani” koordi- natlar cədvəlini və tərtib etdiyi xəritəni ələ keçirəndən sonra Azərbaycan aliminin fikirləri ilə tam şəkildə razılaşa- raq, əmin olmuşdu ki, Atlantik okeanının qərb hissəisndəki torpaq Avropadan təxminən 4500-5000 km. aralıda yerlə- şir. Həmin məsafəni də ki, 30-35 gün müddətinə qət etmək olar.
Lakin bu yerdə mən, M. Polonun fəaliyyətinə qayıtmaq məcburiyyətindəyəm. M. Polo düşüncəli bir adam kimi yaxşı bilirdi ki, həmin xəritəni Çinə Fao Mun-Çi gətiribdir. Şübhəsiz ki, venetsi- yalı səyyahın Fao Mun-Çi ilə də tanışlığı olubdur və alim- dən Marağada görülən dünya əhəmiyyətli elmi-tədqiqat işlərindən müəyyən məlumatlar toplamışdı. Əgər Çin alimi Marağa rəsədxanasında işləyibdirsə, deməli həmin xəritə, bilavasitə Tusinin iştirakı ilə tərtib edilmişdir. Hülaku xan Elxanilər dövlətini yaradandan sonra Azərbaycan ilə Çin arasındakı gediş-gəlişi xeyli yüngül- ləşmiş və getdikcə həmin əlaqə müntəzəm xaraker daşıma- ğa başlamışdı. İki xalq arasındakı münasibətlər dostluq prinsipləri ilə möhkəmlənmişdi. Marağada tərtib edilmiş “Zic Elxani” əsərindəki başlanğıc meridianı, Çin astro-
307 nomları tərəfindən qeyd edilmişdi. Çünki həmin əsər onlarda ən dəqiq astronomik kataloq sayılır və əsərin təkmilləşdirilməsi üçün, Marağa rəsədxanasındakı kimi intellektual potensiallı təcrübəli elmi kollektiv, dünyanın heç bir rəsədxanasında və elmi ocağında yox idi. Alimlər əldə olunan bütün qədim elmi materialların araşdırılması ilə məşğul olaraq, mühüm əhəmiyyət kəsb edən, xüsusən də bəşər elminə xidmət edəcək, elmi işlərin surətlərini çoxaldaraq, Azərbaycanın hüdudlarından kənar- da fəaliyyət göstərən elm və tədris ocaqlarında yaymağa çalışmışdılar. Tusi vəfat edəndən sonra onun şan-şöhrəti bütün dünya- ya yayılmağa başlayırdı və alimin elmi qüdrəti, müdrük- lüyü haqqında hər bir tərəqqipərvər adam məlumatlar toplamağa səy göstərirdi. Azərbaycanda bir çox alimlər iddia edirlər ki, Tusi tərəfindən Marağa rəsədxanasında tərtib olunan xəritə Marko Polo tərəfindən Çində alınandan sonra İtaliyaya aparılır. Ümumiyyətlə, professorlar Həbibulla Məmməd- bəyli, Elbrus Alizadə, Eybali Mehrəliyev, Nizaməddin Allahverdiyev və başqaları Kolumb Amerikanı kəşf edər- kən, Tusinin xəritəsindən istifadə etdiyini dəfələrlə bəyan ediblər və əlbəttə ki, həmin nəzəriyyəni elmi əsaslarla sübut etməyə çalışıblar.
308 Mən belə bir qənaətə gəldim ki, həmin xəritə, İtalyan humanisti Nikolo Nikkolinin şəhər icimaiyyətinin geniş istifadəsi üçün Florensiyada yaratdığı kitabxanaya düşə bilərdi. Pololar nəslinin şəxsi əmlakı sayılan həmin xəritə istifadəsiz qalmasın deyə, şəhər kitabxanasına verilməsi mümkün idi. M. Polo Genuya həbsxanasından çıxandan 8 il sonra, 1307-ci ildə kitabının nüsxəsini, Venetsiyada səfir işləyən fransız cəngavəri Tibo de Sepuaya bağışlayır. Fransız cəngavəri öz işini Venetsiyada başa çatdırandan sonra vətəninə qayıdır. Həmin kitabı Fransada köçürüb yaymağa başlayırlar və “Səyyahın qeydləri” əsəri yenidən müzaki- rə obyektinə çevrilir. Lakin sonradan məlum olur ki, kitabın içərisindəkilər səhvlərlə doludur. Buna baxmayaraq M. Polonun yazdığı kitabın materialları başqa müəlliflər tərəfindən yazılan kitablarda istifadə olunurdu. Məsələn, Boduenin romanında həmin əsərdən birbaşa parçalar verilibdir. Yalnız bir qədər keçəndən sonra səyyahın kitabı coğrafiyaşünasların əlinə keçir. Onun ölümündən 200 il keçəndən sonra səyahətçinin tərcümeyi-halı, Venetsiyada “Onluq şurasının” katibi, coğrafiyaşünas Ramuzino tərəfin- dən yazılır. O, Marko Polonun əsərini fransız dilindən italyan dilinə tərcümə edir və həmin əsəri “Quruda və
309
daxil edir. 1320-ci ildə Marino Böyük – Sanudonun yazdığı “Xaça
başlanması üçün xəritə verilmişdir. Həmin xəritənin Avro- panın, Suriyanın, Kiçik Asiyanın, Ərəbistanın təsvirləri real şəkildə verilmişdi. Çox güman ki, o, M. Polonun tərtib etdiyi xəritədən istifadə etmişdir. Venetsiyalı səyyah Gürcüstanın, Dərbəndin, Çinin ərazilərini xəritədə düzgün vermişdir. Viktor Şklovski “Torpağın kəşfiyyatçısı” tarixi poves- tində yazır: “Xristofor Kolumb birinci səyahət zamanı İspaniyanın sahillərini tərk edəndə, onun kapitan kayutun- da Marko Polonun “Səyyahın qeydləri” kitabı da vardı və həmin kitab məşhur dəniz səyyahı üçün kompas və xəritə rolunu oynayırdı”. 1
Göründüyü kimi Kolumb venetsiyalı səyyahın kitabı ilə dərindən maraqlanmışdı. Çox güman ki, o, M. Polonun Çindən gətirdiyi bütün sənədli materiallarla tanış olmuşdu. Təsadüf nəticəsində Kolumb venetsiyalı səyyahın gətirdiyi materialların arasında Tusinin Marağada tərtib etdiyi xəritə ilə üzləşmişdi.
1 В. Шкловский. Земли разведчик. Москва, «Молодая гвардия», 1966. стр. 194
310 V. Şklovskinin verdiyi ifadənin əksi olaraq mənim fərziyyəm belədir: Kolumb Yeni Dünya sahillərinə yola düşərkən, onun kayutunda başqa materiallarla yanaşı, Amerika qitəsinin konturları çəkilmiş xəritə əsas yer tutmuşdu və həmin xəritə səyahət zamanı məşhur dəniz səyyahı üçün kompas rolunu oynamışdı. Köhnə Dünyanın başlanğıc meridianı naməlum torpağın ucqar şərq hissəsin- dən keçdiyindən, bu Kolumbun işini xeyli yüngülləşdir- mişdi. Məhz həmin xəritə Marağada Tusinin rəhbərliyi altında hazırlana bilərdi. Xəritədə təxmini olsa da göstər- mişdir ki, Atlantik okeanının o tayındakı qitə hansı tərəfdə yerləşir. Keçmiş alimlər Antiliyanın yalnız Asiyanın şərqində yerləşdiyini göstərmişdilər. Həqiqətən də, Antiliya adaları göstərilən xəritələr Avropada geniş şəkildə yayımlanmışdı. İtalyan xəritəşünası Fransisik Pitsiano 1367-ci ildə Anti- liya adalarını göstərməklə xəritə tərtib etmişdi. Hazırda həmin xəritə Parma İtaliya kitabxanasında saxlanılır. Naməlum bir xəritəşünas 1424-cü ildə xəritə tərtib etmişdi və həmin xəritə Almaniyanın Veymar şəhərindəki kitab- xanada saxlanılır. Xəritəni alman alimi Humboldt tədqiq etmişdi. Fransız xəritəşünası Battista Bekkariya 1435-ci ildə xəritə hazırlamışdı. Həmin xəritədə Antiliya adı ilə bərabər onun sinonimi Stanaxiya sözü də qeyd olunmuş-
311 dur. İtalyan xəritəşünası Andrea Biankini 1436-cı ildə tər- tib etdiyi xəritədə Antiliyanı Atlantik okeanının mərkəzin- də göstərmişdir. Bəs, nəyə görə alimlər həmin adaları məhz Antiliya adlandırırdılar? Hələ qədimdə Eratosfen bildirirdi ki, İspaniyadan eyni paralel ilə qərb istiqamətində üzməklə, gedib Hindistana çıxmaq olar. Elə həmin dövrdən başlayaraq, alimlər elə bilirdilər ki, Avropa ilə Afrikanın qərb sahillərini Asiyanın şərq sahilləri ilə yalnız Qərb dənizi (Atlantik okeanı) ayırır. Amerika qitəsi kəşf edilənə qədər hamı Yer kürəsinin quruluşunu bu cür təsvir edirdilər. Antik dövrdə Afrikanı Liviya adlandırırdılar. Onun əks tərəfində, Qərb dənizinin qərb sahilində yerləşən adaları isə, Antiliviya adlandırmağa çalışıblar. Sonrakı illərdə həmin adaları uzun-uzadı çağırmamaqdan ötrü, asan tələffüzlə Antiliya adlandırırdılar.
312
sayılırdı və insanları onlara görə tonqalda yandırır, boğazdan asırdılar. Bernard Şou
Yer kürəsinin ölçüsünə dair gəldiyi qənaət
Paolo del Pottso Toskanelli humanist Nikkolo Nikkolini tərəfindən vətəndaşların ümumi istifadəsi üçün yaratdığı kitabxananın qoruyucusu və rəhbəri olmuşdur. O, Yer planetinin kürə şəklində olmasının tərəfdarı idi və Hindis- tana qərb yolu ilə gedib çatmaq ideyasını irəli sürmüşdü. Alim astronomik “Alfonso cədvəli”ni (XIII əsr) astrolo- giya elemetlərinin tənzimlənməsi və düzəlişini etmişdi. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi bir neçə alim iddia edir ki, Paolo Toskanelli 1474-cü ildə tərtib etdiyi məşhur xəritəsini yaradanda bilavasitə Tusinin coğrafi koordinatlar cədvəlindən və kollektiv şəkildə tərtib olunan xəritədən istifadə etmişdi. Florensiyalı kosmoqraf xəritəsində ilk dəfə olaraq göstərir ki, Atlantik okeanını qərb istiqamətində qət etməklə, Avropadan Hindistana qərb yolu ilə gedib çıxmaq olar. Bu onu bir daha sübut edir ki, o vaxtki mütərəqqi
313 fikirli insanlar Yer planetinin kürə şəklində olmasına inanır və onu öz materiallarında, xəritələrində və apardıqları tədqiqat işlərində əks etdirirdilər. Baxmayaraq ki, bu işdə onlara maneəçilik göstərənlərin sayı həddindən artıq çox idi.
P. Toskanellinin azərbaycanlı alim tərəfindən işləmiş hesabatlardan və tərtib etdiyi xəritəsindən istifadə etməsi sübuta yetirildiyi bir zaman, şəxsən mən özüm belə bir qənaətə gəlmişəm ki, Kolumb da Tusinin “Zic İlxani” əsəri
314 və xəritəsi ilə tanış idi, lakin bunu şəxsi məqsədlərinə görə bütün ictimaiyyətdən gizlətməli olmuşdu. Toskanelli bir alim kimi Tusinin bir çox fikirləri ilə razılaşa bilməzdi. Azərbaycanlı alimin xəritəsinə əsasən, nəhəng torpaq ərazisi Avropadan təxminən 5000 km. qərb istiqamətində göstərildiyi halda, Toskanelli qəti qərara gəlmişdi ki, həmin torpaq Asiya qitəsinin şərq hissəsində- dir və Köhnə Dünya sahillərindən 10000-12000 km. qərb- də yerləşir. Ehtimala görə Toskanelli Tusinin coğrafi koordinatlar hesablamalarını nəzərdən keçirən zaman elə başa düşmüş- dü ki, Atlantik okeanının qərb hissəsindəki torpaq yalnız Asiya qitəsinin bir hissəsi ola bilər. Toskanelli bir çox alimlərin gördükləri elmi işləri ilə tanış olsa da o, kobud səhv nəticəsində Yer kürəsinin ölçüsünü xeyli kiçiltmişdi. Günəş saatının bir hissəsi kimi adətən məbədlərin gümbəzindən istifadə olunurdu. Ən bariz nümunə Toskanellinin Florentsiyada yerləşən Santa-Mariya-del- Fyore məbədinin gümbəzindən istifadə etmişdir. O, 1474- cü ildə məbəddə özünün məşhur qnomonunu (həmin üsul ilə günorta vaxtının yarım saniyə dəqiqliyi ilə müəyyən etmək mümkün idi) yerləşdirir. 90 m. hündürlükdə cənub pəncərəsinin ağzında o, ortasında deşik olan bürünc disk
315 birləşdirir. Altardan sol tərəfdə Santa-Kroçe kapellasının döşəməsində bölümlərlə olan xətkeş düzəldir. Günəşin şüası ilin iki ayında – mayın sonundan iyulun sonuna kimi, diskin deşiyindən keçib döşəməsinə çatırdı. Həmin cihaz XIX əsrin sonuna qədər fəaliyyətdə olmuşdur. Məbəddə bərpa işləri ilə məşğul olan ustaların cihazdan başları çıxmadığından sıradan çıxmışdı. Dəqiq olmayan hesablamalar nəticəsində Toskanelli Yerin ölçüsünü kiçiltmiş və belə nəticəyə gəlmişdi ki, okean vasitəsilə İspaniyadan Hindistana qədər 6 min mildir (həqiqi məsafədən üç dəfə az). Bu cür kobud səhvə görə heç bir mütəxəssis Toskanel- liyə bəraət qazandıra bilməz. Ona görə ki, o, 1474-cü ildə öz xəritəsini tərtib edəndə elementar səhvlərə yol vermişdi. Bir çox əsaslar vardı ki, Toskanelli həmin səhvlərə yol verməsin. Yunan alimi Eratosfen İsgəndəriyyə şəhərində yaşayıb yaratmışdı. Onun hesablamalarına görə Yer kürəsi çevrəsinin uzunluğu 43625 km-dir, Yerin radiusu isə 6943 km-dir. Söz yox ki, Kolumb bu məlumat ilə yaxından tanış idi. O, özü astronomiya elmi ilə maraqlandığı üçün əlbəttə, Eratosfenin, Posidoninin, əl Xorezminin, əl-Biruninin, Tusinin və Toskanellinin hesablamalarını nəzərə alaraq, ümumi məxrəcə gəlmiş və hər bir şeyi götür-qoy edəndən sonra uzaq səyahətə yola düşmüşdü.
316
Eratosfen (təx. b.e.ə. 276-194) Fransız həkimi, astronomiya ilə dərindən maraqlanan Jan Fernel (1497-1558) Yer kürəsi çevrəsinin uzunluğunu 39816 km., Yerin radiusunu isə 6337 km. göstərmişdi. 1
böyük bir səhvə yol vermişdi. Çünki onun hesablamasına
1 О. Коротцев. Глобус, как измеряли землю. Ленинград, «Д.Л», 1980. стр. 312
317 görə Yer kürəsinin uzunluğunun ölçüsü təxminən 29000 km-dir. Məhz bu səbəbdən Kolumb florensiyalı alimin hesabatı ilə razılaşmayaraq, yunan alimi Eratosfenin verdiyi ölçünü və Tusinin Yer səthi ilə bağlı olan coğrafi koordinatları əsas götürür. P. Toskanelli apardığı səhv hesablamalar ucbatından o, Marağa rəsədxanasında tərtib edilmiş hesabatlarla razılaşmayaraq, belə qərara gəlmişdi ki, Yer kürə şəklində olduğu üçün Avropanı şərq istiqamətində qoyub qərb istiqamətində yola düşəndə, okeanda iri bir torpaq ərazisi peyda olsa, onda həmin torpağın Asiya qitəsinin bir parçası olduğunu başa düşmək çətin olmayacaq. Çünki Toskanelli XV əsrin sonuna qədər yaşamış bir çox alimlərin iddia etdikləri kimi bildirirdi ki, Yer kürəsində üç qitədən başqa heç bir qitə mövcud ola bilməz. Əgər, dördüncü qitə mövcud olsaydı, onda onu çətinlik çəkmədən, florensiyalı kosmoqrafın yaşadığı dövrə qədər kəşf edib dünya ictimaiyyəti üçün aşkarlayardılar. Deməli, Avropa qitəsindən qərb istiqamətində, Atlantik okeanında yalnız Asiya qitəsinin şərq hissəsi yerləşə bilərdi. Bütün bunlardan sonra florensiyalı kosmoqraf qətiyyətlə bildir- mişdi ki, iri bir torpaq ərazisi, səyahətə yollanan dənizçi-
318 lərin qarşısına, təxminən 10000-12000 km-lik məsafə qət ediləndən sonra qarşılarına çıxacaq. 1
Bütün bunları nəzərə alan Kolumb Marağadakı hesabat- lara əsasən, belə qərara gəlmişdi ki, Atlantikadakı torpağı 4500 km-dən başlamış, 5000 km-ə qədər məsafəni qət edəndən sonra kəşf etmək olar. Lakin Kolumb heç kimə, okeanda yerləşən torpağın Köhnə Dünyaya məlum olmayan bir ərazi olmasını bildirmir. Elə buna görə də o, əvvəldən axıra qədər süni şəkildə Toskanellinin ideyasını – Atlantik okeanının qərb hissəsində Asiya qitəsinin şərq hissəsi olması ideyası – müdafiə etmişdi. İstər İtaliyada, Portuqaliyada, istərsə də İspaniyada olsun, Kolumb boş vaxtında həddindən artıq çox kitablar oxumuşdu. Düzdür, o, elmi nəzəriyyələrə əsaslanan Stra- bonun, Plutarxın, Böyük Plininin, Aristotelin (Ərəstunun), Platonun (Əflatunun), Sofoklun, Tusinin, ibn-Sinanın, Biruninin və başqa alimlərin əsərlərini nəzərdən keçirmiş- dir. Eratosfenin verdiyi ölçülərini, Tusinin verdiyi Yer kürəsinin quruluşunu əsas götürərək, Kolumb Yeni Dünya sahillərinə yola düşmüşdü. O, həmin əsərləri oxumaqla bir çox elmi sirlərə yiyələnmiş, lakin həmin sirlər barəsində heç kimə məlumat verməmişdi. Təəssüflər olsun ki, məşhur
1
R. Qasımov. Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2002. səh. 130-131
319
Paolo Toskanellinin 1474-cü ildə tərtib etdiyi xəritə (Kremerin rekonstruksiyası)
320 dəniz səyyahı həmin sirləri özü ilə birlikdə haqq dünyasına aparıb. Rəsmi xronikalarda göstərilir ki, Kolumb birinci səyahətdən sonra o, Avropadan qərb tərəfdə “Hindistan”ı kəşf etdiyini və oradan yerli əhali olan hindulardan bir neçəsini gətirdiyini xəbər verir. Bununla yanaşı artıq tarixşünaslıqda (görünür, XVI əsrdən) başqa bir “skeptik” (şübhəli) konsepsiya mövcud- dur. Onun əsasını belə bir fikir təşkil edir – Kolumb 3 avqust 1492-cü ildə yola düşəndə, artıq Asiyaya aid olma- yan, Atlantikanın o biri tayında torpaqlar barəsində dəqiq məlumatlar əldə etmişdi. XX əsrin xarici kolumbistikasın- da amerikalı A. Vinyo, argentinalı Romulo Karbia, fransız M. Andre, son zamanlar isə ispan R. Balyester Eskalas bu, konsepsiyanın tərəfdarı kimi çıxış edirdilər. 1
olan italyan humanisti Pyetro Martire (Əzablı Pyotr), öz yerliləri ilə yazışmalar aparırdı. 1493-cü ilin noyabrın 1-də yazdığı məktubda belə bir ifadələr var: “Kolon (Kolumb)
1 В. Л. Афанасьев. Текст воспроизведен по изданию: Бартоломе де Лас Касас. История Индии. Ленинград, «Наука», 1968. стр. 18
321
Deməli, Kolumb səyahətə yola düşməmişdən əvvəl və Toskanellinin Yer kürəsinin ölçüsü barəsində verdiyi hesabatlarının əksinə olaraq, Pyetro Martire tamam başqa fikirdə idi. Mən, belə qənaətə gəlmişəm ki, Kolumb çətin ki, florentsiyalı kosmoqrafın dedikləri ilə razılaşsın. Məşhur dəniz səyyahı bu barədə, ilk növbədə Yer kürəsinin çevrə uzunluğunun ölçüsü ilə razılaşa bilmirdi. Deməli, Asiya qitəsi bilavasitə, P. Toskanellinin fikirləşdiyi kimi Atlantik okeanında, Kanar adalarından qərb istiqamətində 10000- 12000 km. məsafədə yerləşirdi. Lakin Kolumb fərdi şəkildə hesablamalar aparmışdı ki, Atlantik okeanının qərb hissəsində yerləşən quru ərazi Avropadan təxminən 4000- 4500 km. aralıdadır. Bu ondan xəbər verir ki, həmin torpaq Köhnə Dünyaya bəlli olmayan, tamamilə başqa bir torpaqdır. Mənim fərziyyəmə görə Marağadakı titanik zəhmət nəticəsində Amerika qitəsinin coğrafi cizgiləri əvvəlcədən aşkarlanmışdır. Rəsədxanadakı alimlər tapmışdılar ki, okean və dənizdə baş verən fırtınalar, qasırğalar və sunamilər heç də küləklərin, tufanların sayəsində baş
322 vermir, tam əksər hallarda Ay dövriyyəsinin fəsadlarıdır. Elə bu kəşfin özü uzaq səyahətlərə çıxan dənizçilər üçün gözəl vəsait sayılırdı. Mən belə qənaətə gəldim ki, Kolumb kəşf etdiyi torpaqların Asiya qitəsi yox, naməlum torpaq olduğunu əvvəlcədən bilirdi. Bəzi tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Kolumb birinci səyahətinə (1492-1493) başlayanda Toskanellinin tərtib etdiyi xəritəni köçürərək, Yeni Dünya sahillərinə yollan- mışdır. Lakin əsrimizin bir neçə alimləri iddia edirlər ki, onda başqa xəritə də olubdur. Mənim fikrim belədir, Kolumb şəxsən özü fərdi üsulda, bütün dost-tanışlarından ciddi-cəhdlə gizlətdiyi, bir xəritə əldə etmişdi. Bilindiyi kimi Kolumb müəyyən bir dövr müvəqqəti olaraq Portuqaliyada, sonra isə həmin krallığa məxsus olan müstəmləkədə məskunlaşmış və naviqasiya işi ilə ciddi maraqlanmışdı. Onun qardaşı Bartolomeo hansı ölkədə olursa-olsun, həmişə xəritəşünaslıq ilə məşğul olmuş və hər bir yeni xəritə əldə etmək üçün bütün mümkün olar vasitələrdən istifadə etmişdi. Ticarət ilə məşğul olan adamların ən savadlı təbəqəsi demək olar ki, Apennin yarımadasında populyarlaşan həmin sənətə yiyələnirdilər. Həmin dövrdə xəritəşünaslıq və xəritə ilə alver etmək, Avropa ölkələrində gəlirli sənət sayılırdı. Bartolomeo
323 Kolumb müasir xəritələrlə yanaşı, keçmişdə tərtib olunmuş ən nadir nüsxələrin də xəritələrini alıb satırdı. Çox güman ki, onun əlinə Makidoniyalı İsgəndərin dövründə və erkən əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş müsəlman alimlərinin yaratdıqları xəritələrin surətləri keçmişdir. Aralıq dənizində üzmək üçün naviqasiyanı və ya sahil zolağlarının konturunu bilmək dənizçilərin əsas vəzifəsi sayılırdı. Xəritəşünaslıq sahəsi üzrə əsasən, katalon və ital- yan mütəxəssisləri güclü rəqabət aparırdılar. Bartolomeo xəritələrin axtarışı ilə İtaliyanın bir çox şəhərlərinə üz tuta- raq, bir çox xəritəşünaslarla, coğrafiyaşünaslarla, arxiva- riuslarla və kitabxana müdirləri ilə ünsiyyət yaradırdı. Beləliklə, o, Florensiya şəhərinə gəlib çıxır və orada Tos- kanelli ilə tanış olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi tanınmış alim öz işi ilə məşğul olmaqla yanaşı, həm də humanist N. Nikkolininin yaratdığı kitabxanaya sahiblik edirdi. Əlbəttə, həmin kitabxanada coğrafiya və astronomiya elmlərinə dair çox qiymətli sənədli materiallar çox idi. Ümumiyyətlə, Toskanellinin adı coğrafiya elmi ilə dərindən maraqlanan mütəxəssislərin arasında dillər əzbəri olmuşdu və hər bir adam çalışırdı ki, onunla bir müddət sıx dostluq əlaqələri yaratsın. Necə ki, Xristofor, eləcə də Bartolomeo Kolumb Florensiyada olarkən, qədim xəritələr ilə maraqlanan bir adam kimi Toskanellinin başçılıq etdiyi
324 kitabxanaya baş çəkir və oradakı lazım olan materialları nəzərdən keçirirdi. Söz yox ki, kitab rəflərində olan və eksponat kimi saxlanılan qəribə bir xəritələr onun diqqətin- dən yan keçə bilməzdi. Çünki Bartolomeo xəritəşünaslıq sahəsində püxtələşmiş bir mütəxəssis kimi, Atlantik okeanının qərb hissəsində, heç kimə bəlli olmayan bir torpağın sahillərinin konturları çəkilmiş xəritə ilə xüsusi olaraq maraqlanır və çox güman ki, Marağa rəsədxanasın- da tərtib edilmiş xəritəni əldə etmək üçün florensiyalı kosmoqrafa müraciət edir. Əlbəttə, kitabxananın müdiri M. Polonun yadigarı sayılan həmin eksponatı Bartolomeoya sata bilməzdi. Mənə elə gəlir, Bartolomeo həmin xəritəni kitabxanada görərək Xristofora xəbər verir, o, da öz növbəsində xəritənin üzünü çıxardır və həmin minvanla həyatında dönüş yaradan materialı əldə edir. Tarixdən məlumdur ki, Xristofor ilə florensiyalı kosmoqraf arasında sıx dostluq əlaqəsi olmuşdur. O, alimi özü üçün müəllim hesab edirdi. Toskanelli bir alim kimi artıq azərbaycanlı alimin xəritəsi üzərində işləmiş və öz səyi, bacarığı, təcrübəsi ilə naviqasiya və coğrafiya elmi ilə maraqlanan Xristofora bu haqda bəzi məlumatlar vermişdi. Kolumbun bacarağına, dərrakəsinə şübhə etməmək olar. Uzun səyahətə yola düşməmişdən əvvəl o, 1245-1247-ci
325 illərdə fransiskan ordeninin üzvləri Covanni del Plano Karpininin və Benedikt Polşalının (Vrostlavdan), 1249-cu ildə dominikan monax Andre Lanjümonun, 1252-1255-ci illərdə fransiskan ordeninin üzvi fləməngli Gilyom (Vil- lem) Rubrukun, 1260-1269-cu illərdə Venetsiyalı tacirlər Nikkolo və Maffeo Poloların, 1271-1295-ci illərdə Marko Polonun və 1325-1349-cu illərdə Əbu Abdallah Mühəm- məd ibn Bətutinin Şərqi Asiyaya təşkil etdikləri səyahət- lərindən və həmin səyahətlərə dair yazılan əsərlərlə, topla- nan materiallarla qismən olsa da tanış idi. Toskanellinin xəritəsindən əlavə, məşhur səyyah qardaşı Bartolomeonun sayəsində əldə edilən Ptolemeyin, M. Polonun, Portuolono Mediçinin, Əbu Abdallah ibn Bətutinin, Z. Pitsiqanonun, Q. Beninkazanın, Martin Behaymın və Tusinin tərtib etdikləri xəritələri diqqətlə nəzərdən keçirmişdi. 1 Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Kolumb hamıdan çox Marağada tərtib edilmiş xəritəyə bel bağlamışdı. Çünki həmin kontur- larda yalnız yeniliklər və dəqiq koordinatlar göstərilirdi. Bütün bu abzaslardan sonra belə bir sual verilə bilər ki, işdir, Marağa rəsədxanasında Amerika qitəsinin konturları göstərilmiş xəritə tərtib edilibsə, bəs həmin xəritənin aqibəti necə olubdur? Bir çox mütəxəssislər bildirirlər ki,
1 R. Qasımov. Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2002. səh. 130-131
326 həmin xəritə indiki zamanda mövcud olmadığından, onlar Marağada belə bir əməyin baş verdiyinə şübhə ilə yanaşırlar. Belə bir qənaətlə razılaşmaq mümkün deyil. İş ondadır ki, bəzi tarixi qaynaqlarda Kolumbun birinci səyahət zamanı Toskanellinin 1474-cü ildə təritb etdiyi xəritədən istifadə etdiyi bildirilir. Həmin xəritəyə də bir çox ədəbiyyatlarda rast gəlinir. Lakin sənəddəki konturlar tamamilə yenidən rekonstruksiya olunubdur. Bir faktdır ki, həmin xəritənin ana bətnində olduğu kimi əsl surəti yoxdur.
327
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|