Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Instrumenten amussis“ („Dəqiq alət“)
- Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et srhericis lidev v. unae cürtabulus sinuum”
- “De trianqulus”
- “Astronomiyanın əsasları” “Alfraqanj rudimen ta astronomioe”
- “Mohametis albeteni de Scienta Stellarum”
- “De trianqu- lus”
- Mühəmməd Əlbəttani (859-929)
- “De trian- qulus”
- “Göy dairələrinin dolanması”
- Nikolay Kopernik (1473-1543) praktiki təcrübə apararkən
- “Göy dairələrinin dolanması”
- “Mohametis albeteni de Scienta Stellarum” (Mühəmməd Əlbəttaninin ulduzlar elmi kitabı)
- “Ulduzlar haqqında elmin elementləri kitabı”
- Fransua Volter
- “Tam dördtərəfli haqqında”
|
(“Həndəsi kvadrat”) adlı cihazın təkmilləşdirilmiş forma- sını düzəldir, halbuki hələ XI əsrdə yerölçmədə həmin cihazdan istifadə edilmiş və adı çəkilən cihaz haqda fransız alimi Jan Linyerin 1322-ci ildə xüsusi qeyləri var. Təxminən həmin ildə Regiomontan Günəşin və ulduzla- rın ölçüsünü təyin edən “Instrumenten amussis“ („Dəqiq alət“) adlı cihaz barəsində əsər yazır. Elə həmin vaxt o, yol saatlarının təkmilləşdirilməsi üzərində işləmişdir. Onun 1468-ci ildə latundan düzəltdiyi astrolyabiyası bu vaxta qədər Nürnberqdə saxlanılır. Regiomontanın ölümündən sonra onun nürnberqli şagirdi B. Valter armillyar sferası düzəldir və ondan 1488, 1504-cü illər arasında Göy cisimlərinin müşahidəsində istifadə etmişdi. Armillyarın köməyi ilə Nikolay Kopernik 1512-1541-ci illər arasında astronomik müşahidələr apar- mışdı. Armillyarın müxtəlif konstruksiyalarının təkmilləş-
241 məsini Tixo Brage də həyata keçirmiş və onlardan səmərəli istifadə etmişdi. 1
Regiomontan az ömür sürməsinə baxmayaraq Menela- yın “Sferika”, Teoddosinin “Kürələr” və s. əsərləri latın dilinə tərcümə edir. Burada maraqlı detala toxunmaq istərdim. İsgəndəriyyəli Menelayın “Sferika” əsəri bizim günlərə kimi gəlib çatmayıbdır. Artıq erkən orta əsrdə Əbu Nəsr ibn İraqi həmin əsəri yaxşı vəziyyətdə ərəb dilinə tərcümə etmişdi. Çox güman ki, Regiomontan əsərin tərcü- məsini (ərəb variantı nəzərdə tutulur) görmüşdü. Lakin ona riyaziyyat və astronomiya elmlərindəki böyük şöhrəti müstəvi və kürəvi triqonometriyaya aid olan “Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et srhericis lidev v. unae cürtabulus sinuum” əsəri gətirmişdir. Regiomontan İtaliyada bir çox əlyazmaların tərcüməsi ilə məşğul olarkən, 1464-cü ildə bu əsərini başa çatdırmışdı, lakin həmin əsər 69 ildən sonra yəni, 1533-cü ildə nəşr edilmişdir. Qəribəsi odur ki, İtaliyada alimlərin əsərlərinin əlyazmalarının surətlərini çıxararkən o, həmin əsəri elə İtaliyada yazıb başa çatdırmışdır. 1464-cü ilin aprel ayında Regiomontan Paduya şəhərinə gedir və orada C. Byankini ilə tanış olur. O, Paduya
1
242 universitetində Əl Fərqaninin yaradıcılığına toxunaraq, riyaziyyat tarixində leksiyalar oxumuşdur. Orta əsrlər Avropa alimlərinin triqonometriya ilə tanışlığı antik və orta əsrlər Şərqinin alimlərinin əsərlərini ərəb dilindən latın dilinə tərcümə etməklə başlayır. Batdan olan Adelard 1126-cı ildə əl Xorezminin əl Məcrit tərəfindən işlənilmiş astronomik cədvəli tərcümə etmiş və bununla da Avropa alimlərini triqonometriyanın ilkin anlayışı ilə tanış etmişdi. “Şəklül qita”nın riyaziyyat elminin inkişafındakı rolunun nədən ibarət olduğunu professor Ağababa Rzayev bu cür açıqlayır. İlk növbədə bu əsərdə Tusi: 1. Nisbətlər nəzəriyyəsini ardıcıl surətdə inkişaf etdirdi; 2. Tam dörd- tərəfli deyilən fiqurun nəzəriyyəsini tamamlayır; 3. Müstə- vi və sferik üçbucaqların həlli üsullarını müfəssəl şərh edir; 4. Birinci olaraq, sferik polyar üçbucaq anlayışını verir və sferik üçbucağın üç bucağına görə onun tərəflərini toplamaq məsələsinin həllində bu anlayışı tətbiq edir. ... Məşhur riyaziyyat tarixçisi Braunmühl yazırdı ki, “Nəsirəddinin əsəri həqiqətən triqonometriyanın sistemi adına layiqdir, çünki onun sələfləri Əbül Vəfa, Əbu Nəsr, əl-Biruni və başqaları özlərinin astronomiyaya dair əsərlərinin əvvəlinci fəslində triqonometrik qaydaların siyahısını və onların əsaslandırılmasını göstərsələr də, hər
243 halda onlarda triqonometriya müstəqil əhəmiyyət kəsb edən bir elm kimi deyil, astronomiya üçün yardımçı bir elm kimi çıxış edirdi”. Başqa bir riyaziyyat tarixçisi Keçori yazırdı ki, “... tatar hökmdarları hərbi işğallarını müvəqqəti olaraq dayandır- dıqları vaxt Nəsirəddin uzaq Şərqdə həm müstəvi, həm də sferik triqonometriyanı əhəmiyyətli dərəcədə işləyib hazırlamışdı. Quter vəcdlə soruşur: Əgər XV əsrin Avropa alimlərinin bu tətqiqatlardan xəbərləri olsaydı, triqono- metriya sahəsində onların görəcəyi bir şey qalardımı?” 1
Tusinin məhsuldar tədqiqatçılarından biri H. Məmməd- bəyli bildirir ki, Regiomontan “De trianqulus” kitabının əlyazmasını hazırladığı zaman Tusinin ərəb dilində yazmış olduğu “Şəklül qita” əsərindən istifadə etməmişdi ki? Əgər bu belədirsə, onda alim ən azı ərəb dilini bilməli idi. Bir çox Qərb alimləri Regiomontanın ərəb dilini bilməsini inkar etsələr də, bu heç də həqiqətə uyğun deyil.
ki, 1537-ci ildə Nürenberqdə latın dilində Əl Fərqaninin “Astronomiyanın əsasları” “Alfraqanj rudimen ta astronomioe” kitabı nəşr olunmuşdur. Bu əsərin əlyaz- ması Melanxton tərəfindən Regiomontanın əlyazmaları
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 123-124.
244 içərisindən aşkar edilmişdi. Əl Fərqani məşhur özbək alimi olduğu halda, həmin kitabı yunan dilində deyil, ərəb dilində yazmışdı. Ərəb dilini bilməyən şəxs həmin dildən kitab tərcümə edə bilərdimi? Elə həmin ildə Regiomontanın əlavələri ilə birlikdə latın dilində, Nürnberqdə Əlbəttaninin “Mohametis albeteni de
nüsxəsi vaxtilə Vatikan kitabxanasında olmuşdur. Məhz bu səbəbdən F. Maqsudovla, H. Məmmədbəyli bildirirlər ki, Regiomontan ərəb dilini bilirdi və Nəsirəddinin triqono- metriyaya aid olan əsərlərindən hali idi. Artıq həmin dövrə qədər N. Tusi Avropada kifayət qədər tanınmışdı. Bütün bunlar göstərir ki, Regiomontan həqiqətən də ərəb dilini bilirmiş. Həm Romada, həm Florensiyada, həm də Venetsiyada astronomiya elmləri ilə dərindən məşğul olan alimlərin yanında ərəb dilini mükəmməl bilən ərəbşünaslar vardı. Ona görə ki, Şərq astronomlarının yazdıqları elmi əsərlərin əksəriyyəti ərəb dilində yazılmış və Şərqi Avropaya müəy- yən yollarla yayımlanırdı. Çox güman ki, Regiomontan həmin ərəbşünasların vasitəsilə həmin dilə yiyələnmişdi. Regiomontan vəfat edəndən 57 il sonra “De trianqu- lus” əsəri nəşr olunur. Bu kitabın nəşri İohann Şöner və onun oğlu Andre Şöner tərəfindən başa çatdırılmışdır.
245 Saleh Zəki qeyd edir ki, 1533-cü ildə nəşr olunan kitabı Şönerlərin redaktəsi altında çıxdığından əsər əvvəlki vəziyyətinə nisbətən bir qədər dəyişdirilmişdir. İohann Şöner o vaxt Nürnberq universitetinin riyaziyyat profes- soru vəzifəsində işləmişdir. Şönerlər tərəfindən Regiomon- tanın triqonometriya əsərinə “əl gəzdirildiyini” nəzərdə tutan fransiz riyaziyyat tarixçisi Montüklo XV əsr müəllif- lərinin birinin qələmindən belə bir mükəmməl əsərin çıxmasına şübhə edir. O, bu kitabın Şönerlərin vasitəsilə təshih olduğunu və dəyişildiyini qeyd edir.
Mühəmməd Əlbəttani (859-929)
246
varisləri tərəfindən lazımınca qiymətləndirilmir. Nəhayət bu əsərlər, Nürnberqdə olan lüter kilsəsinin başçısı Melanxtonun əlinə keçir. O, isə Regiomontanın “De trian-
tonun necə tərifçi olmasını aşkara çıxarmaq üçün belə bir fakt göstərək: 1539-cu ildə Nürnberqdən Fromborka Kopernikin yanına gələn Retik üç ildən sonra onun “Göy dairələrinin dolanması” əsərini nəşr elətdirmək üçün əlyazmalarını götürüb Nürnberqə qayıdır. Həmin ilin ya- yında Retik Melanxtonun göstərişi ilə Vittenberq kafedra- sındakı vəzifəsindən azad edilir. Retik Leypsiq universite- tinə işə girir. Kitabın nəşri isə Andre Ossiandr adlı bir nəfərə tapşırılır. Ossiandr isə Melanxtonun göstərişi üzrə Kopernikin kitabına saxta bir müqəddimə əlavə edir ki, bu müqəddimə ilə kitabın mahiyyəti arasında tam bir ixtilaf yaranır. Bu müqəddimənin kimin tərəfindən yazıldığını Ossiandr göstərmədiyi üçün, uzun müddət onun Kopernik tərəfindən yazıldığı güman edilmiş və belə bir məsələ həll olunmamış qalmışdı. Axı, Kopernik öz əsərini nə üçün pisləyir? Kopernikin əsərində yazılmış müqəddimənin sonu belə idi: “Heç kəs astronomiya fərziyyələrindən şərtsiz düzgün-
247 lük tələb etməsin. Astronomiya heç də bunu arzu etmir. Bu təlim ilə tanış olan hər bir kəs, başqa məqsədlə, haqqında mühakimə aparılanları həqiqət hesab etsə, o ancaq əvvəl- kindən daha axmaq olar. Hər şey yaxşı olsun, oxucu!”
Nikolay Kopernik (1473-1543) praktiki təcrübə apararkən Bu müqəddimədən bəlli olur ki, guya müəllif öz yazdığını cəfəngiyyat hesab edir. Təbiətşünaslıqda, elmi
248 dünyagörüşdə böyük dönüş yaradan müəllif 36 illik zəhmə- tini bu cür qiymətləndirə bilməzdi. Ancaq XIX əsrin axırında Polşa astronomları bu müqəddimənin Kopernik tərəfindən yazılması fikrinin düz- gün olmadığını və onun Melanxtonun göstərişi ilə Ossiandr tərəfindən yazdığını qəti surətdə sübut etmişdilər. 1
Melanxton kilsə xadimi olduğundan astronomiya elminə dair bir çox dəyişiklərə səbəb olan dünya əhəmiyyətli kəşflərə dini meyarlarla yanaşmışdı. Buna əyani sübut Retikin, astronomiya elminin inkişafı üçün Kopernik tərəfindən yazılan kitabı Nürnberqə gətirib nəşr etdirməsi və həmin xeyirxah işə görə, Melanxton tərəfindən onun Vittenberq kafedrasından işdən azad edilməsi idi. Dünya astronomiyasında əvəzsiz rolu olmuş Kopernikin bir neçə əsəri Vatikan kilsəsi tərəfindən qanundan kənar hesab edildiyindən, həmin dövrün bir çox alimləri, xüsusən də, xristian kilsəsinə bağlı olan alimlər hərtərəfli çalışır- dılar ki, həmin əsərlər öz elmi mahiyyətini itirsin deyə, saxta müqəddimələr ilə nəşr edilirdi. Buna əyani sübut Melanxtonun göstərişi ilə Ossiandr tərəfindən Kopernikin “Göy dairələrinin dolanması” əsərinə saxta müqəddimə- nin yazılmasıdır. Çünki bütün dünyada bəyan edilmişdi ki,
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh. 92-93
249 həmin müqəddimə məhz həmin əsərin müəllifi tərəfindən yazılıbdır. XIX əsrin sonunda Polşa alimləri bu faktı üzə çıxarmasaydılar, onsuz da həmin müqəddimənin Kopernik tərəfindən yazılması hərtərəfli olaraq qeyri-inadırıcı sayı- lırdı.
Regiomontanın “De trianqulus” kitabının əsli ilə Melanxton tərəfindən nəşr etdirilən nüsxəsinin arasındakı fərq meydana çıxarılmamış, çap nüsxəsinin orijinala nə dərəcədə uyğun gəlməsi məsələsi aşkar edilməmişdir. Bütün bunlar göstərir ki, Regiomontanın orijinal əsər yaz- ması hələ bu vaxta qədər sübut olunmamış kimi qalıbdır. Tusinin “Şəklül qita” əsəri Marağa rəsədxanasında tərtib olunmuş triqonometrik funksiyalar cədvəli və bu cədvəlin işlənib tərtib olunması onu göstərir ki, Avropada XV əsrdə doğrudan da Regiomontan və onun kimi bir çox riyaziyyat alimləri triqonometriya sahəsində şərq alimləri- nə nisbətən çox az yeniliklər etmişdilər. Artıq qeyd etmək lazımdır ki, Regiomontan İtaliyada olarkən, həqiqətən də ərəb dilinə yiyələnmiş və bunun nəticəsində Əlbəttaninin “Mohametis albeteni de Scienta
Bundan əlavə alimlər iddia edirlər ki, həmin əsər XII əsrin ortasında Tivolidən olan Platon tərəfindən tərcümə
250 edilmiş və Regiomontan həmin əsərlə çox yaxından tanış olmuşdu. Lakin həmin tərcümənin orijinal nüsxəsi gəlib bizim günlərə çatmayıbdır. Bir məlumatı diqqətə çatdırmaq lap yerinə düşərdi. XII əsrdə İoann Seviliyalı əl Fərqaninin “Ulduzlar haqqında elmin elementləri kitabı” adlı əsərini tərcümə etmiş və Regiomontan bu tərcüməni mükəmməl surətdə öyrənmişdi. Onun elə Tusinin “Şəklül qita” əsəri ilə yaxından tanış olmasını iddia edənlərin də sayı as deyil. Bu ondan xəbər verir ki, həqiqətən də o, özünün “De
dən istifadə etmişdi. Necə olsa da fransız riyaziyyat tarixçi- si Montüklo özü qətiyyətlə bildirmişdi ki, triqonometriya sahəsinə dair güclü əsər XV əsrdə Avropa alimləri tərəfin- dən yazıla bilməzdi. Bu ondan xəbər verir ki, Tusi həmin sahədə Qərb alimlərini bir neçə yüz il qabaqlamış və onun bir neçə əsəri lazımi mənbə kimi Bizansda və Apennin yarımadasında yerləşən kitabxanalarda yoxa çıxmışdı. Elə Saleh Zəkinin özü də bu problemə toxunaraq bildirmişdi ki, Regiomontan tanınmış Şərq alimlərinin elmi işlərindən istifadə etdiyindən onun əsəri uğurlu kompelyasiyanı xatırladır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi hələ 1891-ci ildə İstanbul şəhərində “Şəklül qita” əsərinin fars dilində qədim əlyaz-
251 ması tapılmışdır. Məlumdur ki, bu əsərin əlyazma nüsxəsi Berlin İmperator Kitabxanasında, daha ikisi isə Oksfordda və Parisdə saxlanılır. Qeyd etmək istəyirəm ki, erkən orta əsrlrdə Yaxın Şərqdəki alimlər elmi əsərlər yazdıqda, adətən bunu ərəb dilində, əxlaqla bağlı olan əsərləri isə fars dilində həyata keçirirdilər. Tusi “Şəklül qita”nı iki - fars və ərəb dillərində yazmışdı. Lakin təəssüflər olsun ki, əsərin ərəb dilində yazılan variantı indiyənə kimi tapılmayıbdır. Bəlkə, həmin əsər Almaniyanın və ya Avstriyanın hansısa bir kitabxanasında saxlanılır? Şübhə yox ki, orta əsrlərdə astronomiya elmində böyük rezonansa səbəb olan “Zic Elxani” əsəri lazımlı bir əsər kimi Qərb alimləri tərəfindən ərəb dilindən latın dilinə tərcümə olunaraq, astronomiya və riyaziyyat mütəxəs- sisləri tərəfindən diqqətlə təhlil edilmişdir. Bununla da belə qənaətə gəlmək olar ki, Tusinin həmin əsəri, Avropada məşhur bir astronom kimi tanınan Paolo Toskanellinin Florensiyada başçılıq etdiyi kitabxanada saxlanılmış və qısa müddət ərzində tam olmasa da, lakin bir çox hissələri latın dilinə tərcümə olunmuşdur. Regiomontan İtaliyada olarkən bir peşəkar tərcüməçi kimi Toskanelli ilə ünsiyyət yaratmış və elə oradaca Tusinin əsərləri ilə əyani surətdə tanış olmuşdu.
252 Orta əsrlərin əvvəlində elm Avropada təşəkkül tapmağa başlayanda, qərb alimləri mənbə kimi qədim yunan alimlərinə istinad etməyə çalışmışdılar. Lakin bu sahədə demək olar ki, böyük boşluq var idi. Ona görə ki, antik dövrün məşhur elm korifeylərinin orijinal əsərləri yox dərəcəsində idi. Fərəhli hal odur ki, həmin boşluğu Müsəl- man Şərqin ulduz kimi parlayan elm dühaları doldurmuş- dular. Qərb alimləri əllərinə keçən qədim yunan dilində yazılmış əsərləri latın və ya başqa Avropa dillərinə tərcümə edəndə həmin iş keyfiyyətli alınmırdı. Lakin müsəlman alimlərinin bir çoxları həmin işin öhdəsindən peşəkarcasına gələrək, qərb alimlərinin işlərini xeyli yüngülləşdirmiş olmuşdular. İş ondadır ki, artıq həmin əsərlər nəinki peşəkar səviyyəsində tərcümə edilmiş, həm də əsərlərin daha asan qavraması və mahiyyətinin gərəkli olduğunu əyan etmək üçün onlara şərh də yazmışdılar. Bu bir növ həmn əsərlərdə olan bir çox boşluqlarının üzə çıxarılması idi və İslam alimləri həmin işin öhdəsindən peşəkar mütəxəssis kimi gələ bilmişdilər.
253
Elmi işlərinə görə diqqət mərkəzində olan alim
Tusinin “Hesablamalar məcmusu” əsəri XV əsrdə Konstantinopolda yunan dilinə tərcümə olunmuş və oradan İtaliyaya aparılmışdı. Onun hesab elmi sahəsindəki nailiyyətlərinin böyüklüyünü inkar etmək mümkün deyil. H. Məmmədbəyli yazır: “Tusi özünün “Tam dördtərəfli haqqında” əsərinin başlanğıcında qeyd edir ki, kəsilməz kəmiyyətləri ancaq diskret kəmiyyətlər vasitəsilə dərk etmək mümkündür. Nəsirəddin bu sözləri yazdığı vaxtdan 362 il sonra məşhur həndəsəşünas Kavalyeri Qalileyə yazdığı məktubunda qeyd edirdi: Mənə elə gəlir ki, kəmiyyətlər prinsipi öz-özlüyündə kəsilməz və diskret kəmiyyətlər üçün ümumidir”. Tusinin riyazi və astronomik əsərlərinin Avropada nə qədər çox inkişaf tapdığını göstərmək üçün bir misal gəti- rək. “Məşhur polyak alimi N. Kopernikin “Göy sferaları- Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|