Qurılıs materialları hám buyımlarınıń ulıwma tiykarları Joba

1.2. Materiallar quramı, strukturası hám qásiyetleriniń baylanıslılıǵı
Qurılıs materiallarınıń qásiyetleri olardıń quramına hám dúzilisine baylanıslı boladı. Materiallardıń ximiyalıq, mineral hám strukturalıq quramların teksermesten, olar tiykarında tayarlanǵan buyım hám konstrukciyalardı belgili ortalıqta isletiwge usınıs etilmeydi.
Materiallardıń ximiyalıq quramı elementler hám oksidler arqalı anıqlanıp, olar qásiyetlerin – bekkemligin, korroziya ortalıǵı hám otqa shıdamlılıǵın, suwǵa qatnası sıyaqlılardı belgileydi. Material quramında ximiyalıq elementler hám oksidler erkin halda bolmastan óz-ara minerallarǵa birikken boladı.
Materiallardıń mineral quramı olardıń qanday minerallardan qansha muǵdarda quralǵanlıǵın bildiredi. Giltopırıq, háktas, gips tası hám t.b. lardıń mineral quramı olardan alınǵan keramikalıq materiallar hawada qatıwshı hám mineral baylanıstırıwshılardıń bekkemligin hám túrli ortalıqlarǵa shıdamlılıǵın belgileydi.
Materiallardıń strukturalıq quramı qattı, suyıq hám gaz tárizli halatda bolıp, olardı belgili formada uslap turıwshı, diywallar payda etiwshi (karkas) qattı fazadan, diywallar arasında payda bolǵan gewekler ishindegi suwdan, hawadan yamasa suw-hawa aralaspasınan ibarat bolıwı múmkin. Masalan, material geweklerinde suwdıń muzlawı aqırında onıń buzılıwına alıp keliwi múmkin; jabıq geweklerdegi hawa materialǵa ıssı-suwıqdan, dawısdan izolyaciyalawshı qásiyet beredi.
Material strukturasın úsh dárejede túsiniw zárúr – molekulyar-ion, mikrostruktura hám makrostruktura.
Molekulyar-ion dárejesi materiallardıń element, oksid, mineral, oligomer, polimer hám t.b. ximiyalıq zatlardan payda bolıwın belgileydi. Materiallardı bul dárejede úyreniw differencial-termikalıq, rentgen-strukturalıq, elektron mikroskopiyalıq, infraqızıl spektroskopiyalıq hám t.b. tekseriw usılları menen ámelge asırıladı.
Mikrostruktura materialdıń dúzilisi hám ondaǵı geweklerdiń júdá kishiligin (1-2^.10^-7sm ge shekem) bildiriwshi kórsetkish esaplanadı. Materialda mikrogewekler buyımnıń kishireyiwi nátiyjesinde payda boladı hám olar óz-ara tutas yamasa hár tárepleri tuyıq bolıwı múmkin. Materialdı qurawshı baylanıstırıwshı (portlandcement, gips, bitum, polimer), júdá mayda toltırıwshılar (qum poroshogı, andezit) mineral yamasa polimer qosımshalar, suw hám t.b. komponentlerden ibarat kompleks esaplanadı. Qurılıs buyım hám konstrukciyalardıń barlıq qásiyetleri mikrostrukturaǵa, onıń payda bolıw sharayatına baylanıslı boladı. Mikrostruktura qásiyetlerine baylanıstırıwshınıń aktivligi, dispersligi, mikrogewekligi, júdá mayda toltırıwshılardıń bet tábiyatı úlken tásir etedi.
Makrostruktura materiallardıń dúzilisi hám ondaǵı gewekler-iri, kózge kórinetuǵın halattaǵı kórsetkish bolıp, ol mikrostruktura, mayda-iri toltırǵıshlar hám basqa toltırıwshılar yamasa armaturalawshı komponentler kompleksinen ibarat. Makrostruktura kompozit (konglomerat), uya tárizli, mayda gewekli, talshıq tárizli, qatlamlı, danalı formalarda bolıwı múmkin.
Kompozitlerge betonlar, qurılıs aralaspaları, keramika, silikalcitler, polimerbetonlar hám t.b. kiredi. Bunday materiallar jasalma konglomeratlar dep te júritiledi.
Mayda gewekli materiallarǵa suw yamasa janıwshı qosımshalar aralastırılıp kúydirilgen keramika, plastmassalardıń ayrım túrleri kiredi.
Uya tárizli strukturalı materiallarǵa gazbetonlar, kóbikli betonlar, kóbikli plastmassalar, arnawlı qaǵazdan jasalǵan túrli formadaǵı boslıqlı buyımlar kiredi.
Qatlamlı strukturaǵa orama, listli, taxta tárizli, qatlamlı toltırıwshılar tiykarındaǵı plastmassalar (tekstolit, shiyshaplast, qaǵazplast) kiredi.
Danalı struktura beton, aralaspa, polimerbeton hám t.b. lar ushın mayda hám iri toltırıwshılar (qum, sheben) kiredi.
Talshıqlı struktura aǵash, shiysha talshıqlı hám mineral talshıqlı materiallar ushın tán. Materiallar qásiyetleri (bekkemligi, ıssılıq ótkiziwsheńligi) talshıqları boylap hám kese baǵdarlarda túrlishe boladı.
Materiallar dúzilisi kristall, amorf hám kristall-amorf halda boladı. Kristall dúzilisli materiallar joqarı bekkemlikke, túrli ortalıqlarǵa shıdamlılıqqa iye. Ádetde kópshilik materiallar amorfdan kristall dúziliske ótedi. Bir material hám kristall (kvarc), hám amorf dúziliste bolıwı múmkin. Materialdıń dúzilisi halatına qarap bul materiallardıń ximiyalıq birigiwlerinde qatnasıwı túrli tezlikte hám sharayatda bolıwı múmkin. Kristall dúzilistegi materiallar turaqlı basımda belgili eriw temperaturasına iye boladı. Kristall tordı neytral atomlar, ionlar, molekulalar payda etiwi múmkin. Quramalı kristallar (kalciy, dala shpatı) kovalent hám ion baylanıslarda bolǵanlıqları sebepli olardıń qásiyetleri túrlishe boladı. Qurılıs materiallarınıń tiykarǵı jınıs payda etiwshi mineralları-silikatlar quramalı dúziliske iye bolıp, tetraedrlerden dúzilgen hám kólemli tor dúzilisine iye. Sol sebepli silikatlar noorganikalıq polimerler deliniwi de múmkin.