Qora sovuqlarni prognoz qilish

Qora sovuqning prognozini tuzish

Katta hududlarga kirib keluvchi Arktikaning sovuq havo oqimi vujudga keltiradigan advektiv va advektiv–radiatsion qora sovuqlar kutilishini sinoptiklar 1 sutkadan 3 sutkagacha oldindan prognoz qila oladilar. Boshqacha aytganda, ob–havo xizmati aholini bahor va kuz oylarida u yoki bu hududda qora sovuq kutilishi bilan 1 sutkadan 3 sutkagacha oldindan ogohlantiradi. Ammo mahalliy sharoitning ta’sirida kutilgan minimal harorat hududning turli joylarida bir–biridan 3–5°C ga farq qilib qolishi mumkin. Shuning uchun agro va gidrometeostansiyada oldindan ishlab chiqilgan prognozga mahalliy sharoitni hisobga olib tuzatma kiritish lozim.

O‘zbekiston hududlaridagi meteostansiyalarda psixrometrik budkadagi psixrometrning o‘rtacha quyosh vaqti bilan soat 13⁰⁰ da olingan ma’lumotga asosan ob–havo xizmati e’lon qilgan prognozga mahalliy sharoitni hisobga olib, havoning minimal haroratini Mixalevskiyning quyidagi ifodasi yordamida aniqlash mumikin:


, (1)

bu yerda: t_min,h – havoning kutilayotgan minimal harorati, ^oC; t¹ – soat 13^oo da ho‘llangan termometr ko‘rsatgan havo harorati, ^oC; t – soat 13 ^oo da quruq termometr ko‘rsatgan havo harorati, ^oC; C – soat 13^oo dagi havo namligiga bog‘liq koeffitsient, (uni 16.2.1–jadval yordamida topiladi); A  bulutlilikka kiritiladigan tuzatma.

Tuproq yuzasining minimal haroratini aniqlash uchun ifoda quyidagicha o‘zgartirib yoziladi:

, (2)

bu yerda: t_min.t – tuproqning kutilayotgan minimal harorati (boshqa belgilar 1–ifodadagi kabi).

16.2.1–jadval
Havoning soat 13^oo dagi nisbiy namligi f ga bog‘liq
bo‘lgan C koeffitsientning qiymatlari

f	C	f	C	F	C
100	5,0	70	2,0	40	0,9
95	4,5	65	1,8	35	0,8
90	4,0	60	1,5	30	0,7
85	3,5	55	1,3	25	0,5
80	3,0	50	1,2	20	0,4
75	2,5	45	1	15	0,3

Agar t_min.h va t_min.t larning qiymatlari –2°C dan past bo‘lsa, qora sovuq bo‘ladi. Agar ular –2°C dan 2°C gacha bo‘lsa, qora sovuq bo‘lishining ehtimoli bor, agar t_min.h ning qiymati 2°C dan oshiq bo‘lsa qora sovuq bo‘lishining ehtimoli juda kam bo‘ladi.

Qora sovuq bo‘lishi prognoziga bulutlilik bo‘yicha tuzatma (A) ni soat 21⁰⁰ da kiritiladi. Agar osmon ochiq bo‘lsa, yuqoridagi ifoda bo‘yicha hisoblangan minimal harorat yana 2°C ga kamaytiriladi (A–2). Bulutlilik 4–7 ball bo‘lsa, tuzatma kiritilmaydi (A0).
Agar havo bulut bilan butunlay qoplangan bo‘lsa, hisoblangan minimal haroratni 2°C ga oshirish kerak (A  2).
Misol: O‘lchashlarda t  7°C, t¹  3,6°C, f  52 % va soat 21 da osmonda bulut yo‘q (A=0) bo‘lsin. Kattaliklarning bu qiymatlarini quyidagi ifodaga qo‘yib hisoblaymiz:


t_min.h  3,6°–(7,0°– 3,6°)1,2–0,5°C.

6,5

2,5

1

Olingan natijani 2°C ga kamaytiramiz, u holda t_min.h  –2,5°C kelib chiqadi. Tuproq yuzasidagi minimal harorat esa t_min.t  –4,6°C, soat 21 da aniqlik kiritish bilan t_min.t  –6,6°C.
Demak, havoda va tuproqda qora sovuq kutiladi.
Qora sovuqlarni prognoz qilishning Mixalevskiy usulida havoning harorati va nisbiy namligi, shuningdek, bulutliliklargina e’tiborga olingan. Ammo qora sovuqlarga shamolning ta’siri e’tiborga olinmagan.
Hozirgi vaqtda qora sovuqlar hosil bo‘lishining fizik sabablarini ancha to‘liq hisobga olish asosida chiqarilgan ifodalar (M.E.Berlyand ifodasi) ham mavjud. Ular ancha aniq natija beradi, ammo bu formulalar bilan hisoblash ancha murakkab va prognoz qilish uchun juda ko‘p boshlang‘ich ma’lumotlar talab qilinadi. Shuning uchun ulardan ko‘pincha ilmiy–tadqiqot ishlarida foydalaniladi. Dala sharoitida jamoa, fermer xo‘jaliklarida ham Mixalevskiy ifodasi bo‘yicha qora sovuqni prognoz qilishda havoning harorati va nisbiy namligi haqidagi ma’lumotlarni aspiratsion psixrometr yordamida olish mumkin.
Fermer xo‘jaligi agronomi o‘zi ishlayotgan xo‘jalik uchun Mixalevskiy ifodasidagi C koeffitsient uchun aniqlik kiritishi kerak. So‘ngra qora sovuq kutilishi ehtimoli bo‘lsa, fermer xo‘jaligi dalalarida ekinlarni qora sovuqdan himoya qilish chora–tadbirlarini amalga oshirishga kirishish lozim.
Jadval (16.2.2)da berilgan ma’lumotlar asosida qora sovuq prognozini tuzing. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilib, hudud uchun kutilayotgan qora sovuqni baholang.

16.2.2–jadval

Qora sovuqni prognoz qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar

Variantlar	Elementlar
	t, ^oC	t^1, ^oC	f, %
1	8,9	4,9	4
2	6,0	2,0	5
3	6,1	2,1	6
4	6,3	2,3	8
5	6,4	2,4	5
6	6,5	2,5	1
7	4,6	2,6	6
8	4,7	2,7	4
9	7,8	5,8	10
10	8,0	4,0	8