Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biotexnologiya kafedrasi

Issiqlik hosil bo‘lishi 

Issiqlik  hosil  bo„lishi  tanadagi  metabolizm  jarayonida  qatnashadigan 

kimyoviy  reaksiyalar  tufayli  sodir  bo„ladi.  Shuning  uchun  ham  bu  reaksiyalar 

qanchalik jadal kechsa tanada issiqlik hosil bo„lishi shunchalik yuqori bo„ladi, ular 

sekin  va  kuchsiz  bo„lsa  buning  teskarisicha  issiqlik  hosil  bo„lishi  past  bo„ladi. 

Issiqlik  hosil  bo„lishidagi  bunday  bog„lanishni  kimyoviy  termoregulyatsiya 

deyiladi.  Odam  tanasidagi  metabolik  jarayonlar  kunduz  kuniga  nisbatan  tong 

saharda  (soat  2-4-lar  atrofida)  biroz  kuchsizlanadi  shunga  ko„ra  issiqlik 

ajratiladigan  kimyoviy  jarayonlar  ham  pasayadi  va  tana  harorati  bu  vaqti  biroz 

pasayadi  (yoz  paytlari  tong  saharda  sovuq  qotishining  sababi  ham  shu).  Kunning 

ikkinchi yarmida (soat 16-19-larda) yoki jismoniy mashq bajarish bilan metabolik 

jara-yonlar jadallashadi va tegishli darajada issiqlik ko„p ajralib tana isiydi. 

Metabolik  jarayonda  sodir  bo„ladigan  oksidlanishda  qanday  energiya 

beruvchi modda (karbonsuv, yog„, oqsil) qatnashishiga qarab hosil bo„lgan issiqlik 

yo ko„p yo oz bo„ladi.  

Odam tinch turganda tanadagi oksidlanish jarayonlarida 2/3 qism yog„ va 1/3 

qism  karbonsuv  qatnashadi,  bunda  nafas  olish  koeffitsienti  0,80  atrofida  bo„ladi 

(tegishli bo„limlarga qarang). Shunga ko„ ra sarflangan har 1 l O

2

 nisbatan 4,8 kkal 

issiqlik  yuzaga  keladi.  70  kg  tana  massasiga  ega  erkak  tinch  turganda  1  minutda 

o„rtacha  0,25 l  O

2

  o„zlashtiradi.  Bu  yerdan  uning  metabolik  jarayonlar  hisobidan 

issiqlik ajratishini hisoblash mumkin, u 1,2 kkal/min-ga teng (0,25 l O

2 

/ min · 4,80 

kkal  /  O

2

  ),  yoki  72  kkal/soat,  yoki  1kkal/kg,  yoki  1  kkal/gsoatga  teng.  Hosil 

bo„lgan  issiqlik  tanadagi  to„qima  va  hujayralar  haroratini  ko„taradi.  Bu  haroratni 

1°C  -  ga  ko„tarish  uchun  sarf  qilingan  issiqlikni  to‘qimalarning  issiqlik  sig‘imi  

deyiladi va u turli to„qimlarda har xil bo„ladi. Har bir odam tanasida (undagi yog„, 

muskul  to„qimalarining  nisbatiga  ko„ra)  bu  birlik  0,70  dan  0,85  gacha  o„zgarib 

turadi  (o„rtacha  0,83  kkal/kg°C).  Shunga  ko„ra,    70  kg  odam  haroratini  1  °C-ga 

ko„tarish uchun 58,1 kkal issiqlik talab qilinadi (0,83 · 70). Demak bunday odam 

tinch turganda uning tana harorati har 1 soat davomida 1,24 °C ko„tarilib borishi 

kerak  (72  kal  /  soat  :  58,1  kkal).  Lekin  amalda  hosil  bo„lgan  issiqlik  (me‟yoriy 

---

tashqi  muhit  haroratida)  qanday  tezlikda  yuz  bergan  bo„lsa  shu  tezlikda  muhitga 

berilib boradi va kishi o„ta qizib ketmaydi. 

Tanadagi  barcha  to„qimlarda  tegishli  miqdorda  issiqlik  hosil  bo„lib  turadi, 

chunki ularning barchasida hayotiy  jarayonlar  bilan  bog„liq kimyoviy  reaksiyalar 

doim davom etib turadi. Qaysi bir to„qimada mana shu jarayon jadal bo„lsa, o„sha 

yerda ko„proq issiqlik hosil bo„ladi. Tinchlik holatida issiqlik ko„p hosil bo„ladigan 

a‟zolarga jigar, yurak, bosh miya va endokrin bezlar kiradi. Muskul to„qimlarida 

tinchlik holatida juda kam issiqlik yuzaga keladi, lekin ular tana massasining 40 % 

(o„rtacha) tashkil qilganligi bois umumiy tana issiqligining salmoqli qismini hosil 

qiladi.  Tinchlik  davrida  umumiy  tana  harorati  muskullar  hisobiga  20  %,  jigar 

to„qimalariga ham 20 %, bosh miyaga 18 %, buyruklarga 7 % teriga 5 %, qolgan 

to„qimalariga 19% to„g„ri keladi.  

Jismoniy faoliyat davrida muskullarda metabolizmning kuchayishi natijasida 

ular hisobidan issiqlik hosil bo„lishi eng yuqori bo„ladi (umumiy energiyaning 70-

80 %-i issiqlikka sarf bo„ladi). Bu quyidagi chizmada aniq o„z ifodasini topgan (21 

rasm.). 

 

 

 

10-rasm. Tinchlik va jismoniy ish paytida termoregulyatsiya 

 

Juda  og„ir  jismoniy  ish  bajarilganida  muskullarda  issiqlik  ajralishi  umumiy 

issiqlikning  95%  tashkil  qilish  mumkin.  Bunday  paytda  ishlovchi  muskullar 

harorati 42 °C gacha chiqadi. 

---