Psixologik maslahat
XII BOB. SHAXSLARARO MUAMMOLAR BO‘YICHA PSIXOLOGIK MASLAHAT VA AMALIY TAVSIYALAR
Yüklə 7,29 Mb.
|
XII BOB. SHAXSLARARO MUAMMOLAR BO‘YICHA PSIXOLOGIK MASLAHAT VA AMALIY TAVSIYALAROdamlarning shaxslararo munosabatlardagi asosiy muammolari, ularning yuzaga kelish sabablari O dam lar o ‘rtasidagi m unosabatlar b o ‘y ich a m u am m o la r psixologik maslahat o ‘tkazish am aliyotida ju d a k o ‘p uchraydi va mijoz ular borasida to kg kr îdan to ‘g‘ri g ap irm asa ham , shaxsiy mazmundagi boshqa m uam m olardan shikoyat qilganida, bu aslida u n d a shaxslararo m u n o sa b a t la r b o ‘y ich a u n in g m u am m o s i yo'qligini anglatmaydi. H ayotda esa k o ‘p h o l la rd a buning aksi boMib chiqadi: sgarda mijozni shaxslararo m u n o sab a t lar b o ‘yicha mavjud holati tashvishlantirsa, shunday h o la td a h a r doim unda o ‘z xarakteriga taalluqii shaxsiy m azm undagi m u am m o s in i ham aniqlash mumkin boMadi. Bundan tashqari, bu ikkala m uam m oni amaliy hal etish usullari k o ‘p jihatdan bir- biriga o ‘xshashdir. Shunga qaramay, bu m uam m olarni alohida k o ‘rib chiqish kerak, chunki ular har doim shaxsiy mazmundagi m u am m o g a qaraganda, birm uncha boshqacharoq hal qilinadi. Shu o d a m n in g boshqa o dam lar bilan m unosabatlarini boshqarish y o ‘li bilan hal etiiadi. Bundan farqli ravishda o kz shaxsiy m uam m o s in i h a r doim odam individual va boshqa o d am la r bilan bevosita a lo q a qilm ay ham hal etishi m u m k in . B undan tashqari shaxsiy va shaxslararo mazmundagi m uam m olarni hal etish usullarida katta farq mavjud. Agarda shaxsiy m u am m o la r odatda o d a m n in g ichki dunyosini tubdan o ‘zgartirish zarurligi bilan bog‘liq b o ‘lsa, shaxslararo m uam m olar - atrofdagi insoniar bilan bog‘liq insonning asosan, xulqi tashqi shakllarini o ‘zgartirish zarurligi bilan b o g ‘liq b o la d i . O dam ning atrofdagilar bilan o 'z a ro m u n o sa b a t la r ig a tegishli psixologik m u a m m o la r xususiyati b o ‘y ich a tu r l ic h a boMishi mumkin. Ular atrofdagilar bilan o d am n in g shaxsiy va am aliy o ‘zaro m unosabatlari bilan bog‘Iiq b o ‘lib, unga yaqin va ancha uzoq b o ‘Igan, m asalan, qarindoshlari h a m d a b egonalar bilan o ‘zaro munosabatlariga taalluqii b o ‘lishi m u m k in . Bu m u am m o yaqqol ifodalangan yosh farqiga ham ega boMishi m u m k in . Masalan, mijozning tengdoshlari yoki boshqa avlod, an ch a yosh yoinki o ‘z i d a n a n c h a k a t ta y oshli o d a m l a r b i lan o ‘z a ro munosabatlarda yuzaga kelishi mumkin. Shaxslararo munosabatlar muam molari turíi jinsli odamlarga ham taalluqli boMishi mumkin. Aytib o ‘t ilg an m u am m o la rn in g k o ‘p jihatliligi o d a m la r o‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlarning murakkabligini ko‘rsatadi. Bu m uam m olarning ko‘pchiligini bu yerda biz alohida m uhokam a qilsak ham , biroq bu m uam m olar hayotda bir-biriga bogliqliginí va ko‘pchilik hollarda kompleks hal etilishi zarurligini esdan c h iq a rm a s l ik kerak. M a sa la n , o d a m l a r o 'r ta s id a g i o ‘zaro m unosabatlarda odatiy qiyinchiliklar yuzaga kelishi, ba’zi um umiy sabablari mavjud. Bu sabablarni m uhokam a qilib, biz keyinchalik ularga qaytm aym iz va keyinchalik faqat matndagi kerakli joylariga ilovalar bilan cheklanamiz. Biroq odam lar o ‘zaro munosabatlari alohida turlariga xos boMgan xususiy, o ‘ziga xos qiyinchiliklar sabablari h am mavjud. M ana shular to‘g‘risida m a’lumotlar berib o‘tamiz. Mijozning odam lar bilan shaxsiy munosabatlari muammosi M ana shu m uam m olar guruhiga birinchi navbatda, mijoz bilan taxminan bir xil yoshdagi va bir-biridan ikki-uch yoshga farq qilgan odam lar bilan uning o kzaro munosabatlariga taalluqli m uam m olar kiradi. Shu bilan birga «tengdosh» yoki «bir avlod odamlari» tushunchasi ushbu holatda bolalar va katta yoshdagi odamlar uchun ham yoshi turli diapazonlarini o ‘z ichiga olmoqda. Masalan, agarda maktabgacha yoshdagi bolaning tengdoshlari odatda, uning o kzidan bir yoshdan k o ‘pga farq qilmasa, m aktab yoshida tengdoshlar o'rtasidagi farq ikki yoshga yetadi. Mos ravishda yigirmadan yo yigirma besh yoshgacha bo‘lgan yigit va qizlarni tengdosh deb atash m um kin, ya’ni u la ro krtasidagi yoshlar farqi endi besh yilgacha yetadi. Yoshi ulg‘aygan sari odam ning psixologik rivojlanishi asta sekinlashadi va hatto tajribasi bir xilligi, psixologiyasi va xulqi o ‘xshashligi odam larni tengdosh sifatida baholash uchun asosiy mezon b o ‘lib qoladi. Bundan tashqari, u o ‘ziga xos xususiyatlarga ega b o ‘ladi. M aktabgacha va kichik m aktab yoshida o datda bolalarning tengdoshlari bilan munosabatlarida qattiq e ’tiborni va psixologik m aslahatni talab etadigan jiddiy muammolari mavjud boMmaydi. Qarilik davrida o lzaro m unosabatlari, qarindoshlari, tanishiari va d o ‘stIari tor doirasi bilan chegaralanadi. Ular bilan m u n o s a b a t la r a n c h a a v v a ld an m a v ju d va o z m i - k o ‘ p m i moslashtirilgan b o ‘ladi. Bundan tashqari qari odamlarning atrofdagi odam lar bilan munosabatlari - bu o dam larning katta h ayotiy tajribalari hisobiga osongina kelishtirilib ketadi, dem ak, ularda yuzaga keladigan m uam m olar ham psixologik masiahatga m urojaat etmasdan oddiygina hal etiladi. Odamlar o‘rtasidagi shaxsiy m unosabatlarda bir-birini yoqtir- maslik Odamlarning shaxsan bir-birini yoqtirmasligi - ancha keng t a rq a lg a n h o la t h iso b la n a d i . Bu m a s a l a d a ularn i h a y o t iy tashvishlantiradigan m uam m o sifatida k o ‘proq yoshlar shikoyat bilan murojaat etadilar. Ushbu mavzuda m aslahatlar o ‘tkazishda quyidagi holatlarni hisobga olish m uhim b o ‘ladi. Birinchidan, ushbu m u am m o n i h a r d o im ham psixolog- maslahatchi mijozga berishi mumkin b o ‘lgan maslahatlar yordam ida amaliy hal qilib boMmaydi. G a p shundaki, odam lar o ‘rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik yo‘qotilishi juda qiyin b o lg a n omillar sabab b o ‘lishi m u m k in . M asalan, ongsiz ra v i sh d a , yaxshi a n g la b yetilmagan va dem ak, yaxshi nazorat qilinmaydigan omillar sabab bolishi mumkin. Ikkinchidan, bunday sabablar o d a td a , bir nechta b o ‘ladi. Ulardan birini yo‘qotib, boshqa sabablarni yo‘qotishda istalgan natijaga erisha olmaslik mumkin, chunki shu holatda boshqa y an a ham kuchliroq om illar t a ’sir ko'rsatadi. U ch in ch id an , o d a m la r o ‘rtasidagi b i r- b i r in i y o q t irm aslik masalasida psixologik maslahat o ktk azishga kirishishdan avval shunday m uam m oni keltirib chiqaruvchi sabablar odatiy tartibini bilib oigan yaxshi b o lad i . Bularni bilish t o ‘g ‘ri tashxis q o ‘yishga, demak, mumkin b o lg a n sabablarni tezroq aniqlash va yo‘qotishga yordam beradi. Ko‘rsatilgan muam molami, chuqurroq o ‘rganib chiqamiz. Lekin ular qo‘yilgandan ko‘ra biroz boshqa tartib d a bu ishni bajaram iz. O dam lar o ‘rtasidagi bir- birini y o q t irm aslik m um kin b o ‘lg an sabablarini aniqlashdan boshlaymiz. Birinchi navbatda bir xil jinsli odamlardan ko‘ra qaram a- qarshi jinsli odam lar ko‘proq bir-biriga yoqishi tabiiy ekanligini aytib o‘tish zarur. Shuning uchun bir xil jinsli odam lar o ‘rtasidagi o ‘zaro bir-birini yoqtirish muammosini toMaligicha hal etish xuddi shu m uam m oni turli jinsli odamlar o ‘rtasida hal etishga qaraganda ancha qiyin b o ‘ladi. Ko‘plab individual psixologik xususiyatlar mavjud b o ‘lib, ular sababli odamlar kim bilan m unosabatda bo'layotganidan qat’iy nazar bir- birini yoqtirishi qiyin b o kladi. Bu masalan, odam ning o kzidan doimiy qoniqmasligi b o l ish i mumkin. Bunday holatda o ‘zidan qoniqmagan odam boshqa odamlarga yaxshi m uomalada boMishi qiyin bo'ladi. 0 ‘z navbatida o ‘zidan doimiy qoniqmaslik holatida bo'lib, yaxshi m uom ala qilmagan odamlar buni ularga shaxsan yomon m unosabat belgisi deb, qabul qilishlari mumkin. Ular bu o d a m , a y n a n , u la rg a y o m o n m u o m a la d a bo M ayapti, deb hisoblaydilar va unga ham shunday m unosabatda boMadilar. Ko‘pchilik odam larning xarakteri mustahkam salbiy xususiyatlari mavjud boMadi. M asalan, odamlarga ishonmaslik, gumonsirash, yowoyilashish, yakkalik, tajovuzkorlik kabilar. Odatda yetarlicha anglab yetilm aydigan va yaxshi nazorat qilinmaydigan mana shunday xarakter xususiyatlariga ega b o ‘lib, bu odamlar ularni bilmagan holda boshqa odamlar bilan muomalada namoyon etadilar va shu bilan ularning shaxsiy munosabatlarini yomonlashtiradilar. Bunday holatda insonda turli sabablarga ko‘ra boshqa odamlar ehtiyojlari va m anfaatlari bilan mos kelmaydigan ehtiyojlari va manfaatlari mavjudligini kiritish mumkin. M ana shu sababli bunday odamlar o ‘rtasida k o kp incha nizolar kelib chiqadi va albatta, bir- birlarini hurmat qilmaydilar. Barcha odamlar o ‘zlarini mas’uliyatli tutishni bilmasliklari holatini ham kiritish mumkin. M ana shuning uchun ham atrofdagi odamlarga yoqmaydilar. Odamlar o ‘rtasidagi o 'zaro m unosabatlar sabablarining ko‘p qismi odamning o ‘ziga, uning shaxsiy psixologiyasiga bogMiq, m unosabatlar yoki hayotiy sharoitlarga bog'liq emas, deb aniq aytish mumkin. Lekin shunga qaramay qator sabablar aynan, mana shu vaziyatlar bilan bog‘liq. Biz hozir ular bilan yaqinroq tanishamiz. Hayotda ko‘p uchraydigan o d a m l a r b i r - b i r l a r in i y o q t i rm a s l ik lari sababi q u y id ag ich a hisoblanadi. B iror- b i ro d am o lzi bilmagan holda beixtiyor, o‘zining o ‘ylab qilingan harakatlari bilan boshqa o d a m la r hayotiy m u h im manfaatlariga tegib ketishi, o bro‘sini tushirishi, odam lar u ch u n m uhim b o lg an jam iyatda yoki guruhda o ‘zini tutish qoidalarini buzishi mumkin. Bunday holatlar yuzaga kelganida, xulq qoidalarini buzgan odamni atrofdagi odam iar yoqtirmaydilar. Ikkinchi sabab quyidagi holat bilan b o g ‘liq b o lad i . O dam lar tasodifan bir-biriga unchalik yaxshi b o lm a g a n m unosabatlarda boMishga majbur etuvchi vaziyatga tushib qoladilar. M ana shu sababli ular beixtiyor bir-birlarida yom on taassurot qoldiradilar va shuning uchun bir-birlarini yoqtirishlari m u m k in b o ‘lmay qoladi. Uchinchi holatni quyidagicha t a ’riflash m um kin. Aytaylik, sizning shaxsiy hayotingizda kimdir sizga k o ‘p yomonliklar qilgan. Buning natijasida ushbu odamga nisbatan sizda mustahkam salbiy munosabat yuzaga kelgan. A m m o keyinchalik sizga ko kp yomonlik qilgan odamga tashqi ko‘rinishidan o ‘xshash boshqa odam uchraydi. Shu odamni siz faqatgina u sizga a w a ld a n yoqm agan odam ga o ‘xshashligi uchungina yoqtirmaysiz. O dam lar o ‘rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik m um kin b o L!gan tashqi sabablaridan yana biri bir odam ning ikkinchi o d am shaxsiga salbiy ijtim oiy ko‘rsatmasi shakllanganligi b o l ish i m um kin. M a’lumki, h a r qanday ijtimoiy k o ‘rsatm a, uning asosiy tarkibiy q ism lari s ifatida kognitiv, emotsional va xulq tashkil etuvchilarini o kz ichiga oladi. Ulardan birinchisi i jtim oiy k o ' r s a tm a obyekti t o ‘g ‘ r isida o d a m n in g bilishlariga taailuqli. Ikkinchisi, ushbu obyekt bilan bogliq emotsional hissiyotlaridan iborat. Uchinchisi, mavjud obyektga nisbatan am alga oshirilayotgan amaliy harakatlarga taailuqli. Bilimlar va hissiyotlar o ‘z navbatida odamning hayot tajribasi, xususan, boshqa odam larni bilish tajribasi t a ’siri ostida shakllanadi. H ar bir odam da bu tajribalar har doim cheklangan bo‘ladi, chunki h ar qanday o d a m uning atrofidagi odamlarni to ‘la bilishi m um kin emas. Agarda tasodifan yuzaga kelgan holatlar sababli odam lar to ‘g ‘risidagi bizning bilimlarimiz salbiy bo‘lsa, keyinchalik bu odam lar bizga yoqmasligi mumkin. Bunday holatda atrofdagi odam lar sizni yoqtiradilar, deb hisoblash n o to ‘g ‘ri bo‘ladi. Inson uchun m uhim bo‘lgan odam lar tom onidan mijozni yoqtirmaslikiari sababini aniqlashga qaratilgan diagnostikani psixologik m aslahatda qanday o ‘tkaziladi? Bu ishni m ijozning o'zi bilan maqsadga muvofiq savol-javob ‘tkazish yo'li bilan amalga oshirish osonroq b o lad i . U ndan tasodifiy em as, balki kerakli m a ’lumotlarni olish uchun mijozga ketma-ket quyidagi savollarni berish kerak boladi: qanday o ‘zaro m unosabatlar va kim yoqtirmasligi sababi ko‘proq sizni tashvishlantirmoqda? siz va m a ’lum odamlar bir-birlaringizni yoqtirmasliklaringiz qanday vaziyat va nimalarda ifodalanadi? Fikringizcha, bunga sabab nima? Agarda mijoz m ana shu savollarga oson va aniq javob bersa, uning gaplarida keyingi bir yoki bir necha savollarga javoblar bo‘lsa, unda bu savollar mijozga berilmaydi. Bunday holatda mijozdan quyidagi savollarga ham aniq javob olish kerak b o ‘ladi: avvalgi sav o l larg a s izn in g jav o b in g iz d a esga o l in g an odamlarning sizni yoqtirishlariga sabab b o ‘lishi mumkin boMgan shaxsan siz yoki sizning xulqingiz bilan bog‘liq biron- bir sabablar bormi? Shu odam larning qaysi tomonlari sizga yoqmaydi? Siz yoki boshqa bir odamga bog‘liq boMmagan va sizning istagingizdan q a t ’iy nazar siz va boshqa odam lar o £rtalaringizdagi m unosabatiarni yomonlashtiruvchi biror- bir hayotiy vaziyatlar bormi? Siz yuzaga kelgan vaziyatni o ‘zgartirish uchun biron harakat qildingizmi? Qilgan harakatlaringiz natijalari qanday bo‘ldi? Mana shu savollarga mijozning javoblarini diqqat bilan tinglab, psixolog-maslahatchi bu javoblarni tahlil qilish va suhbat davomida m ijozning x ulqini kuzatish natijasida m ijozning m uam m osi mohiyati to ‘g‘risida m a’lum xulosaga keiadi. Uni hal etish mumkin b o ‘lgan y o l la r in i belgilaydi, ularni keyin mijoz bilan birgalikda m uhokam a qiladi. Mijoz berilgan barcha savollarga darhol aniq, io‘nda va t o i a javob bera olishi qiyin b o ‘lishini esda tutish kerak. Agarda shunday b o ‘lganida mijoz psixologik maslahatga yordam so‘rab m urojaat etm asdan, o ‘z muam mosini o ‘zi hal eta oigan b o l a r d i . M ijozning m u am m o s ig a t o kg ‘ri psixologik d ia g n o z qo'yilgandan keyin maslahatchi m ijoz bilan birgaükda bevosita uning muam mosini amaîiy hal etish b o kyicha tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratishi mumkin bo kladi. M uhokam a etilayotgan masala bo'yicha psixologik maslahat o ‘tkazish odatiy hollarida foydalanish mumkin bo klgan umumiy m aslahatlar mavjud. Mijozga beriladigan bu maslahatlar quyidagilardan iborat: o ‘zining xulqini diqqat bilan kuzatib, o kz - o ‘zidan boshqa o d a m la rd a salbiy hissiyot uyg'otishi mumkin bo'lgan biror-bir kamchilik tom onlari yo‘q!igini aniqlash kerak. Agarda shunday tom onlari boMsa, uni antipatiya keltirib chiqarmaydigan qilib o ‘z xulqini o'zgartirishi kerak bo‘ladi. Boshqa o d a m n in g jav o b in i kuzatish va b i r v aq tn in g o ‘zida b o s h q a odamlarning ijobiy javoblarini keltirib chiqaradigan m unosabatlar shakllarini odam lar bilan m unosabatlar shaxsiy tajribasida aniqlab va m ustahkamlab shaxsiy kom m unikativ xulqi ustida tajribalar o ‘tkazish kerak. Yuzaga kelgan hayotiy vaziyatni yaxshi to m o n g a o'zgartirishni moMjallab hayot sharoitlariga t a ’sir ko‘rsatishga urinish kerak. Mijozni agarda u o ‘z m u am m o s in i hal eta olmasa, u n g a hayotiy vaziyatni qanday mavjud b o ‘lsa shundayligicha q a b u l qilishga va unga o ‘rganishga to ‘g kri kelishini tushuntirish kerak. Agarda mijozning kommunikativ harakatlarini tahlil qilib c h iq ib , psixolog-maslahatchi mijoz o ‘z m u am m o s in i hal etish u c h u n haqiqatda q o l id a n kelgan barcha ishlarni qildi degan, xulosaga kelsa, bunda uning sababi mijozning shaxsi emas, balki unga bo g ‘liq boMmagan sharoitlarda yashiringan b o klishi mumkin. Mijozning odamlar bilan munosabatlarida antipatiya mavjudligi Antipatiya simpatiyaga qandaydir qaram a- qarshi bir holat b o klsa ham biroq mijozning shaxslararo m unosabatlarida ularni faq a t simpatiya bilan almashtirish yo rd am id a m uam m oni am aliy hal qilish mumkin emas. Mana shu bir-biriga qarama-qarshi em otsional xususiyatlari darhol boshqasi bilan alm ashinishi, juda kamdan k a m hollarda yoki um um an, hech q a c h o n b o ‘lmasligi m um kin, y a ’ni deyarli, hech qachon antipatiya d arh o l simpatiyaga aylanm aydi va aksincha, holat ham yuz berm aydi. Shu bilan birga o d a m l a r munosabatlaridagi m ana shu ikki qarama-qarshilik ko‘pincha bir o d a m n in g boshqasiga nisbatan neytral yoki ikki k o fcrinishli (ambivalent) m unosabati sababli bo‘!adi. Bunday munosabat bir- biri bilan juda qarama- qarshi birligida ham simpatiya elementlarini, ham antipatiya elem entlarini o‘z ichiga oladi. Qarama- qarshi nuqtayi nazarlar sifatida simpatiya yoki antipatiya odam ning m u ra k k a b d in a m ik a s id a , em o ts io n a l k o ‘rinish id ag i o ‘zaro munosabatlarida bir-biriga o ltadi, nisbatan neytral, oddiy va tashqi tinch o ‘zaro m unosabatlar bilan almashadi. Demak, psixolog-maslahatchi o‘z oldiga q o ‘yadigan va hal etishga urinishi kerak b o ‘lgan birinchi masalasi, mijozga amaliy yordam ko‘rsatib, uni o d am la r bilan m unosabatlarda emotsional qarama-qarshilikdagi — ushbu holatda ularning yaqqol ifodalangan muxoliflaridan holi etishdan iborat bo‘ladi. Buning uchun avval bir odamning boshqasiga salbiy munosabati sabablarini aniqlab olish kerak bo‘ladi. S hunday ko‘p uchraydigan sabablar orasida masalan, quyidagilar b o ‘lishi mumkin: Boshqa bir o d am o ‘z shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab, raqibi uchun o‘z maqsadlariga erishish yo‘lida atayin, to ‘siqlar hosil qilishi sharti bilan bir o dam ning boshqa odam uchun m uhim boMgan biror-bir ishida ancha jiddiy raqobatchisi sifatida tushunishi. Misol uchun, mijoz o ‘zida yaqqol antipatiyani his etadigan boshqa odam uchun raqobatchi b o i is h i mumkin, yoki aksincha, bu odam mijoz uchun kuchli raqobatchi boMib chiqishi mumkin. Mijozni biror- bir boshqa odam uning shaxsiy sha’niga zarar yetkazib, uni kamsitayotganligi to'g'risida aniq m a ’lumotga ega boMishi, shu bilan birga u bu ishni ataylab, bilib turib, mijozga iloji boricha ko‘proq zarar keltirish maqsadida qiladi. Biror- bir o d a m d a m ijoz ko‘pincha a lo q ad a b o ‘ladigan odamlarga nisbatan u m um iy salbiy ko‘rsatmasi mavjudligi. Mijozning fikri b o ‘yicha u qabul qilgan odob qoidalariga m os kelmaydigan qan d ay d ir sifatlar, shaxsiy xususiyatlarga ega b o ‘lishi. Biror-bir o d a m n in g mijozni obro ksi va qimm atiga zarar keltirib, yomonlovchi yolg‘on gaplarni tarqatishi. Agarda yuqorida k o ‘rsatilgan sabablardan birortasi yoki bir nechtasi haqiqatda sodir bolganligi aniqlansa. unda bu odam mijoz tom onidan antipatiya keltirib chiqarishi m u m k in , biroq h ar doim ham mijoz shikoyat qilayotgan b i ro r- b i r o d a m unga nisbatan haqiqatda antipatiya ko‘rsatayotgan yoki m ijoz to m o n id an shu kabi hissiyot keltirib chiqaradigan holatda bilib turib o ‘zini shunday tutayotgan bo‘lib chiqmasligi m um kin. H ar q a n d a y holatda ham avval sodir boMayotgan holat haqiqiy sabablari va oqibatini aniq bilib olish uchun yaxshilab tushunib olish zarur. S hunday qilmay turib vaziyatni o ‘zgartirish va antipatiyani y o ‘qotish, bundan tashqari, ularni simpatiyaga aylantirishga erishish ju d a qiyin boladi. M an a shu sababli odam larning o ‘zaro m unosabatlarida ko‘plab yuzaga keladigan tushunm aslik yoki angiashilm ovchilik asosida yuzaga keladigan antipatiyalarni diagnostika qilish usullarini hamda yo‘qotish amaliy yo‘llarini aniqlab olish va m u h o k a m a qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mijoz va boshqa o d a m la r o'rtasidagi antipatiyaning haqiqiy sabablarini mijozga quyidagi savollar bilan m urojaat etib aniqlash m um kin: Yaqqol antipatiya bilan m u n o sab a td a b o ‘ladigan odam qandaydir ishda sizning raqobatchingiz b o ‘lib ishtirok etadimi? U odatda shu ishlarda sizning muvafifaqiyatlaringizga qanday qaraydi? 0 ‘zingiz yaqqol antipatiya bilan qaraydigan odam sizning ob ro ‘yingizni to'kkani yoki yaqin, siz uchun hurm a t li odamlarni behurm at qilganligi to ‘g‘risida bilasizmi? ~ A ntipatiya keltirib c h iq a ra d ig a n u sh b u o d a m d a sizga yoqmaydigan ishlarni qilish odati bormi? Bu odam sizga yoqmaydigan ish qilganidan xursand bo‘ladimi? Bu odamni shaxs sifatida t a ’riflovchi odam larga nisbatan uning um um iy salbiy m unosabati ko kzga tashlanadim i? Bu o d a m shaxsan s iz u c h u n y o q m a y d ig a n x a ra k t e r xususiyatlariga egami? Shu odam ning harakatlarida, xulqida sizga dushm anlik alomatlari bormi? Bu odam sizning o b ro ‘yingizga zarar keltiruvchi yoki siz u c h u n y aq in b o ‘lgan o d a m l a r y o lg ‘o n , m i s h - m i s h g a p la r tarqatadimi? Yuqorida keltirilgan savollarga javob berganida mijoz albatta, uning haqligini tasdiqlovchi isbotlar, hayotdan aniq faktlar keltirib, o ‘z javobini asoslab berishi kerak. Agarda mijoz u yoki bu savolga aniq j a v o b bersa, lekin uni asoslab bera olm asa, psixolog- maslahatchida mijozning javobi to ‘g‘riligiga asosli gum onlaryuzaga kelishi m um kin. Agarda mijoz o kz javoblarini ishonchli asoslar va faktlar bilan tasdiqlasa, bujavobga ishonsa boMadi. Mijoz o ‘z javobi t o ‘g ‘riligini tasdiqlovchi asoslarni keltirayotganida ishonchsizligi sezilib tursa, lining antipatiyasi sabablari unda subyektiv xususiyatli ekanligini bildirishi mumkin. Agarda antipatiyaning sababi bir odam , mijoz yoki uning sherigi boshqa bir odamni m uhim bir ishda r a q o b a tc h i sifatida tu sh u n ish la r i kerakligi a n iq lan sa, antipatiyani yo‘qotish uchun quyidagicha yo‘1tutishni tavsiya qilish mumkin: B ir inchidan, m um kin b o l g a n raqobatchisining harakatlari haqiqatan ham mijozga m uhim maqsadlarga erishishiga to ‘sqinlik qilayotganligini aniqlash ( bunday fikr xato boMishi mumkin). Ikkinchidan, mijoz raqobatchisi qarshiligisiz o ‘z maqsadiga erishishi m um kin boMishi uchun nima qilish mumkinligi to ‘g ‘risida o ‘yfeb ko‘rishi kerak (bu ishda unga psixolog-maslahatchi yordam berishi m umkin). U c h i n c h i d a n , m i jo z n in g xulqiga r a q o b a t c h in in g jav o b harakatlari qanchalik asosli ekanligini va mijoz o ‘zining mumkin b o ‘Igan raqobatchiiari bilan munosabatlarda o‘zini shunday tutishga m a ’naviy huquqli ekanligini aniqlash kerak. N ih o y a t , t o ‘r tinchidan, ikkala tom onning raqobatchiligini m inim um ga tushiradigan va ishtirokchilarning har biriga boshqa o d am n in g qarshiligisiz va m inimal zararlar bilan o ‘z maqsadlariga ishlatish m um kin b o lg a n hamkorlikdagi, kelishilgan harakatlar t o ‘g‘risida kelishib olish imkoniyati borligini aniqlash kerak. M a n a sh u savollarga j a v o b l a r izlashning o ‘zi vaziyatni oydinlashtirishi, bu odam lar orasidagi antipatiya ko‘rinishlarini ancha kamaytirishi yoki um u m an , yo‘qotishi mumkin. Agarda bir odam atayin boshqa odamning obro‘sini tushirib va bundan xursand b o ‘lishi antipatiyaga sabab ekanligi aniqlansa, mijozga quyidagi q o 'sh im c h a savollarga javob qaytarish taklif etiladi: boshqa odamning obro‘sini tushirayotgan o d am nima uchun bunday qiladi va nima uchun o ‘zini atayin sh u n d a y tutadi; uning xulqini o £zgartirish uchun nim a qilish kerak? Bu savollardan birinchisiga javob o ‘sha odam ning xulqini psixologik chuqurroq tu shunishga im kon beradi, ikkinchi savolga jav o b esa o ‘sha o d a m n in g xulqini h a q iq a tan yaxshi t o m o n g a y o kn altirishga qaratilgan aniq harakatlarni o ‘ylab chiqish va belgilashga yordam beradi. A ntipatiya keltirib chiqaradigan o d a m n in g individual xususiyatlariga m os kelm aydigan o d a m l a rg a u m u m iy salbiy munosabatlari bor deb, hisoblangandagi vaziyat an ch a murakkab holat hisoblanadi. Bu ko‘rsatma ko‘pincha boshqa odamga odatda salbiy shaxsiy sifatlari bor deb, asossiz ko'rsatilganda, aslida, u o d a m n in g o ‘zi salbiy xususiyatga ega b o M ganida n am oyon boMadigan ko‘rinishi psixologik mexanizmi t a ’siri natijasi sifatida ishtirok etishi m um kin. U shbu h o l a td a m i jo z n in g o ‘z ining kamchiiigini boshqa odam shaxsida ko‘rayotganligiga ishontirish a n c h a qiyin b o ‘ladi, chunki b a rc h a s id a n tash q a r i psixologik himoyalanish deb ataluvchi mexanizm h a m ishga tushadi. Lekin baribirbu ishni amalga oshirishga harakat qilsa b o la d i . Buni bajarish uchun to ‘g ‘ri yo‘l tutmasdan, masalan, mijozga quyidagi savollarga ketma-ket javob berishni taklifetish bilan am alga oshirish mumkin: aytingchi, siz shikoyat qilayotgan va sizda antipatiya keltirib chiqaradigan odam dan tashqari yana biror o d a m sizga emotsional salbiy t a ’sir ko‘rsatadigan xarakteri sh u n d ay xususiyatlariga ega deb, hisoblaysizmi? Hayotingizda bir odam ni xato qilib sizga nisbatan yomon munosabatda deb o ‘ylab, keyin aslida bunday b o i i b chiqmaydigan xatolar sodir b o ‘lganmi? N im a deb o ‘yIaysiz, tasodifan m a ’lu m hayotiy vaziyatga tushib qolgan odam lar o‘z xohishlariga q aram ay , m ana shu vaziyat ularni o ‘zlari xohlam agan holatda tu t i sh la r ig a m ajbur etishi m um kinm i? Hayotingizda hozir o ‘zimiz boshqa o d a m la rn i ayblayotgan sabablardan shaxsan o ‘zingizni ayblagan holatlari, ya’ni antipatiyani keltirib chiqarish holati b o lg an m i? M ana shu savollar bo‘yicha o ‘ylab va ularga javob izlab mijoz oxiri u boshqa odam ni emotsional salbiy munosabatlarni yuzaga keltirishda ushbu holatda antipatiyani keltirib chiqarishda ayblab haq emasligini ham tushunib yetishi va tan olishi mumkin. Agarda antipatiyaga odam lar orasida qabul qilingan odob qoidalariga shu odamning shaxsiy sifatlari yoki xulqi shakllari mos kelmasiigi sabab bo‘lsa, bunday holatda psixolog-maslahatchiga quyidagicha yo‘l tutish tavsiya etiladi. Birinchidan, mijozdan u shikoyat qilayotgan odam har doim ham va h a m m a yerda o ‘zini aynan, shunday tutadimi va salbiy sifatlarini nam o y o n etadimi, deb so‘rash kerak. Ikkinchidan, shu odamning b a ’zi hayotiy vaziyatlardagi xulqini oqlovchi sabablarni topish m u m k in l ig in i aniqlash kerak. U ch in ch id an , m ijozga quyidagicha xususiyatdagi savolni berish kerak: atrofdagi barcha o d a m l a r m a n a sh u o d a m n i m ijoz qabul q i lg a n d e k deb hisoblaydilarmi? Nihoyat, t o ‘rtinchidan, mijozdan agarda u shikoyat qilayotgan uning yaqin d o ‘sti b o ‘lib qolganida o ‘z xulqini o ‘zgartirishi va boshqa odam xulqiga ta ’sir ko‘rsata olarmidingiz, deb so‘rash kerak. Agarda bu o d a m g a an t ip a t iy ag a m ijozning f ikricha, u n in g raqobatchisi mijozning obro‘siga putur yetkazuvchi yolg‘on gaplar va m ish - m ish la r tarqatish bilan shug‘ullanishi sabab boMgan hollarda, psixolog-maslahatchiga eng awal, mana shu mish-mishlar va tuhm atlarda qandaydir oz b o i sa ham haqiqat boriigini aniqlab olish tavsiya etiladi. Shundan keyin mana shu gaplarni tarqatayotgan odam xayolidagi gaplarni ochiq gapirishga va boshqa odamlarning roziligisiz barchaga o ‘z fikrini aytish huquqiga ega ekanligini aniqlash kerak. Bulardan keyingina mijozga quyidagi savolni berish mumkin: « agarda siz o ‘zingizni haq deb, hisoblab, haqiqatni gapirayapman deb, ishonganingizda, siz boshqa odamga qandaydir uchinchi o d a m to ‘g‘risida bironta yom on gap ayta olarmidingiz?» M ijozdan uning fikricha, nim a uchun ba'zi odamlar mish- m ishlar ta rq a t i sh bilan shug‘ullan ad i lar va ulam ing b u n d ay harakatlarini oqlash mumkinmi, deb so‘rash ham foydali boMadi. Nihoyat, boshqa odam ning xulqi sababiarini tushunib yetishda va unga antipatiyani kamaytirishda shunday savol ham ijobiy roi o ‘ynashi m um kin: «Agarda mish-mishlarni tarqatish bilan boshqa, sizga yaqin b o ‘lgan odam shug'ullanganida, uning xulqini qanday baholagan bolardingiz?» Suhbat oxirida mijozga bir o ‘zi b o ‘Iganida m an a shu barcha savollarni yana bir bor o ‘ylab k o ‘rishni va shu odam ga nisbatan yaqqol antipatiya his etishda davom etish kerakmi, bu t o ‘g‘risida oqilona qarorga kelishni tavsiya etish kerak. Mijozning o ‘zini tutishni bilmasligi Agarda mijoz o ‘zidan o‘zi qoniqmaganligiga, o ‘z xulqi uni t o ‘la qoniqtirmasligi va biror-bir hayotiy vaziyatda o ‘zini qanday tutishi to ‘g‘risida qaro rq ab u l qilib, shunga qaram asdan o ‘zini u m u m a n , b oshqacha tutishdan shikoyat qilsa— bu mijoz o ‘zini tutishni bilmasligini anglatadi. Bunday h o latd a mijozga yordam ko‘rsatish u ch u n psixolog-maslahatchi b i r in c h id a n , qayerda, q a c h o n va qanday sharoitlarda mijozda o ‘zidan qoniqmaslik yuzaga kelishini aniqlashi zarur. Ikkinchidan, uning xulqi mos emasligi aniq nim ada nam oyon bolishini aniqlash kerak. U chinchidan, mijozga uning o ‘zi aslida qandayligini, o ‘zini erkin tutishi uning uchun nim adan iborat ekanligini tushunib olishiga yordam berishga harakat qilish kerak. T o ‘rtinchidan, mijozga o ‘zini tu ta bilishga im kon beruvchi yangi, o ‘zini erkin tutish shakllarini o ‘zida aniqlash va tanlab olishga yordam berish kerak. Psixoiogik maslahatdagi m ana shu barcha qadamlarni ketma-ket va to ‘la k o ‘rib chiqam iz. M aslahatlar berish ishlari psixodiagnostik bosqichida mijozga quyidagi savollarni berish tavsiya etiladi: Qayerda, qachon va q an d ay vaziyatlarda o ‘zingizni tuta bilmasligingizni ko‘proq va kuchliroq his qilasiz? 0 ‘z in g izn i tu t ish n i b i lm a s l ig in g i z o d a t d a , qaysi harakatlaringizda namoyon b o ‘ladi? - Mavjud hayotiy vaziyatlarda o ‘zingizni tuta bilmasligingizga nima xalaqit qiladi? M ana shu savollarga mijozning javoblarini diqqat bilan tinglab, psixolog-maslahatchi mijoz o ‘z ida, o 'z in in g xulqida nim alarni o ‘zgartirishi kerakligini aniqlab olishi va keyin mijozning o ‘zi bilan kelishib olishi kerak boMadi. Mijoz uchun nima tabiiy hisoblanishini va nima tabiiy emasligini aniqlash uchun u bilan qo‘shimcha ishlash talab etiladi. Bu ishlarning bir qismi qayerda, qachon va qanday vaziyatlarda, qanday harakatlar bajarganidan keyin mijoz o ‘zini yaxshi his etishini va o 'z id an xursand bo‘lishini aniqlashdan iborat b o ‘ladi. M ana shu holatlar u o ‘zini oddiy, tabiiy tutadigan holatlar hisoblanadi. Maslahatlar ushbu bosqichida psixolog-maslahatchi bilan mijozningbirgalikdagi ishlari vazifasi uning o ‘zini tabiiy tutishi shakllarini aniqlashdan iborat b o lad i . Bu keyinchalik ularni mijozning individual hayotiy tajribasida mustahkamlash, xulqining m an a shu shakllarini uning uchun odatiy boMib qolishi uchun zaru r . Mijoz bilan ish lash n in g keyingi bosqichi mijoz bilan p s ix o d ia g n o s t ik i sh l a rn i o ‘tk azish d an ib o ra t b o ‘ladi. Psixodiagnostikadan m aqsad mijozda tabiiy mavjud boMgan va bu haqda u juda kam biladigan shaxsiy psixologik sifatlarini aniqlashdan iborat. Mijoz o‘zini erkin tutishi uchun o ‘zi bilishi kerak boMgan individual xususiyatlarini anglab yetishi to ‘g‘risida gap ketmoqda. Psixolog-maslahatchining mijoz bilan ishlashi shu qismi yakuni mijozning mos ravishdagi « men» - obrazi boMishi, u psixolog- maslahatchi bilan kelishilgan boMishi kerak. M ana shu obrazdan kelib chiqib, maslahatchi va mijoz keyinchalik mijoz uchun o ‘zini tabiiy holatda tutishi, uning «men» obrazini hisobga oigan holda erkin his qilishi nimani anglatishini aniqlab olishlari kerak b o ‘ladi. M uhokam a qilinayotgan m uam m oni hal qilish b o ‘yicha ishlar y a k u n iy bosqichida psixolog- m aslahatchi m ijoz bilan uning tajribasida yangi xulqi va turli hayotiy vaziyatlarda o kzini qanday tutishi tabiiy shakllarini ishlab chiqish va mustahkamiash bo‘yicha aniq harakatlar rejasini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlaridan iborat boMishi kerak. Birgalikdagi ishlarning eng oxirida psixolog- m aslahatchi va mijoz u la r keyinchalik qanday qilib aloqada b o ‘lishlarini, ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalarni bajarish natijalarini m uhokam a qilishlari to ‘g ‘risida kelishib oladilar. Mijozning odam lar bilan samarali amaliy aloqalar olib bora olmasligi O dam lar bilan amaliy aloqalar muammolarini hal etish uchun psixologik maslahatga o d a td a , ishbilarmon kishilar va tashkilotlar rahbarlari m urojaat e tad i la r . Bunday m u am m o la r ko‘pincha rahbarlik hayoti dastlabki bosqichlarida, ayniqsa, ularga boshqa odam larning ishlarini mustaqil ravishda tashkil etishga, ularning am aliy va shaxsiy m unosabatlarini boshqarishga t o ‘g ‘ri kelganida yuzaga keladi. Bu yerda biz odam larning psixologik jihatdan bir- birlariga mos kelishlari va h ar bir ishda ularning o ‘zaro aloqalari h am d a yaxshi yetakchi tashkilotchi b o l ish qobiliyatlariga taaliuqli am aliy m unosabatlar sohasida psixologik m aslahat o ‘tkazi!ishi xususiyatlari to ‘g‘risida t o ‘xtaIib o ‘tam iz . Bu birinchi bo‘lib m uhokam a qiladigan m uam m oning mohiyati quyidagilardan iborat b o ‘ladi: odam lar bír- birlari bilan am aliy a lo q a larg a kirishib, ko‘pincha ularni muvaffaqiyatli yo‘lga qo'ya olmasliklarini tushunib q o la d i la r . Bu m asa lan , u la rn i t o l a q o n i q t i r a d i g a n qilib, majburiyatlarini nizolarsiz o ‘zaro taqsimlay olmasliklari, biror-bir m ása la b o ‘yicha b i rg a l ik d a g i h a r a k a t l a r i n i k e lishib ola o lm aslik larid a , b i r- b i rm i im k o n iy a t lari m o s kelm ay d i , deb hisoblashlari, kattaroq h u q u q q a ega boMish, lekin o'zlariga q o ‘shim cha m ajburiyatlar olishni x ohlam asliklarida namoyon bo'ladi. M ana shunday holatning odatiy sabablarini m uhokama q i lam iz , keyin esa psixologik m aslahat a m a l iy o t id a bunday masalalarni hal etish mumkin bo'lgan yollarini m uhokam a qilamiz. Amaliy aloqalar sohasida hal etilishi qiyin b o ‘lgan m uam m olar yuzaga kelishiga k o 'p lab sab ab ia rb o l ish i m um kin. U larodam ning ana shunday ishlarda ishtirok etish shaxsiy tajribasi yetarlí emasligi, odam lar bilan yaxshi amaliy aloqalar olib borishga to ‘sqinlik qiluvchi xarakteri salbiy xususiyatlari mavjudligi, qobiliyati yetishmasligi va psixologik mos kelmaslikni keltirib chiqaruvchi katta individual farqlari hamda hamkorlikdagi ishlari davom ida yuzaga keladigan alohida sharoitlar ham bo‘lishi mumkin. Shuning uchun mijozning amaliy aoloqalari muammosini hal etish bo'yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishga kirishishdan a w a l m u am m o n in g o ‘z mohiyatini va uning sabablarini aniqlab olish zarur. Shu bilan birga psixologik maslahat o tkazish eng boshidan mijoz o ‘z m uam m osi yuzaga kelishi sabablari to ‘g‘risida nimalarni aytayotganini va haqiqatda gap nim ada ekanligini aniq farq qilishni bilish kerak. Odatda mijozning muammosi to‘g ‘risidagi o ‘zining gaplari h ar doim ham haqiqatga mos kelmaydi, y a ’ni psixodiagnostika natijalariga to ‘g'ri kelmaydi. M ijozda ishni tashkil qilishning kerakli tajribasi yo‘qligi m ana shunday tajribaga ega b o ‘lib borishi bilan nisbatan oson yo‘qotiladigan m uam m o hisoblanadi. Biroq amaliy munosabatlar shaxsiy tajribasi yo‘qligini, hatto eng munosib psixologik tavsiyalar bilan h am yuz foiz o ‘zgartirish mumkin emas. Bu odam hayotiy tajribaga ega bo'lib borishi davom ida darhol va tayyor ko‘rinishda o ‘zlashtirish mumkin bo‘lmagan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab borishi bilan bogMiq. O dam o ‘zi boshqa odam ham bu bilim , k o l n ik m a va m alakalar aslida, qanday shakllanishini bilmasligi sababli ularni egallash jarayonini nazorat qila olmaydi. O dam lar bilan yaxshi amaliy aloqalar o ‘rnatishga xalaqit qiluvchi xarakteri salbiy xususiyatlari to ‘g ‘risida gapirsak, kerakli hayotiy tajriba egallashga qaraganda b u m u am m o an ch a m urakkab hisoblanadi. O dam odatda amaliy aloqalarga kirishadigan yoshda xarakteri xususiyatlarini o ‘zgartirishi juda murakkab, chunki xarakteri xususiyatlarining ko‘plari bolalik paytida shakllanib, mustahkam lanib boradi. Lekin xarakteri xususiyatlari bilan bog‘liq xulqi tashqi ko‘rinishlari va shakllarini o ‘zgartirish m um kin, biroq buni h ar doim ham amalga oshirish oson boMmaydi. Bu ishni haqiqatda amalga oshirish m um kin boMishi uchun mijoz birinchi navbatda o ‘z xarakterida nimani o ‘zgartirish zarurligini anglab yetishi kerak b o ‘ladi. Mijozni bunga faqat gap bilan ishontirish qiyin b o ‘ladi. Lekin buni am alga oshirishga erishilganda ham mijozda o ‘zini o ‘zgartirish kuchli istagi darhol paydo boMmaydi. Bunga sabab mijozning o ‘zi o ‘z kamchiliklarini boshqa odam lar ko‘rgandek aniq ko'rmaydi. U bular to £g‘risida faqat atrofdagi odam lar so‘zlaridangina biladi. Uning o'zini o‘zgartirishga shaxsiy intilishi atrofdagi odamlarning munosib qo‘llab-quvvatlashlari bilan m ustahkam lanm agunicha muvaffaqiyatga erishish qiyin b o ‘ladi. Ushbu holatda mijozga u aslida tashqaridan qanday ko‘rinishini tushunib yetishiga imkon berish kerak, ya’ni odamlar bilan haqiqiy amaliy m unosabatlarda o ‘zini k o ‘rishi imkonini berish kerak. Bu m azm unda videoga yozib olish, k o ‘rib chiqish va bularni psixolog- m aslah a tch i sharhlab berishi katta foyda keltirishi m um kin. Taqqoslash u ch u n mijozning amaliy harakatlari davomida o ‘zini yaxshi t o m o n d a n h a m d a y o m o n to m o n d a n k o ‘rsatayotgan holatlarini tasvirga tushirish m uhim dir. M ijozning xarakterini amaliy o kzgartirish uchun anonim qayta axborot olish (aloqa), deb ataluvchi usuldan foydalanish m u m k in . Bu uslubni ushbu holatda mijozning xarakteri amaliy xususiyatlarini atrofdagi odam lar aslida qanday tushunishlari va baholashlari t o ‘g ‘risida doim iy maqsadga muvofiq turli anonim m an b a lard an axborotlar to ‘plash tushuniiadi. Tajribali amaliy psixolog rahbarligi ostida am aliy munosabatlar maxsus treningdan o ‘tishni mijozga taklif etish, ushbu holatda juda foydali, eng samarali boMishi m um kin. Odam larning psixologik mos kelmasliklarini keltirib chiqaruvchi katta individual farq lari m avjud bo M ganida u la r o ' r t a s i d a g i yaxshi a m a l iy munosabatlarni t a ’minlash m uam m osi quyidagi yo‘l bilan hai etiladi: bu odamlar bir-birlaridan nimasi bilan farq qilishi va bir- birlari bilan yaxshi munosabatlarda b o ‘lishlari uchun ularga nim a xalaqit qilishi aniqlanadi. Bularning barchasini amaliy munosabatlar h a r bir ishtirokchisi anglab yetishi kerak. M avjud individual fa rq la r in i an g lab y e t i s h n in g o ‘zi k o ‘ p c h i l ik h o l la rd a ish t i ro k ch i la rn in g h ar biri ularni h iso b g a olishi va b o sh q a ishtirokchilarga moslashib olishi uchun yetarli boMadi. Agarda bu yordam bermasa, psixolog-maslahatchi m ijozdan psixologiyasi va xulqi bilan katta farq qiluvchi odam lar bilan amaliy munosabatlarda o ‘zini qanday tutsa yaxshi bolishini unga aytishi kerak b o la d i . Shu bilan bir vaqtda mijozga bir em as, bir nechta ijtimoiy - moslashish xulqi turlarini taklif etish va ularning harbirini psixologik maslahat davomida sinab ko‘rilsa yaxshi boMadi. Shundan keyin mijoz mana shu barcha xulqi usullarini hayotda q o l la b va o ‘zi uchun qulay usulini tanlab olishi kerak b o l a d i . Odamlarga amaliy muammolarni muvaffaqiyatli hal etishlari va am aliy ishlar bo‘yicha sheriklari bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishga yordam beradigan usullar tanlab olinadi. Psixologik maslahat yakuniy bosqichida mijozning o‘zi psixolog- maslahatchiga amaliy ishlar bajarganligi to ‘g‘risida o 'z taassurotlarini aytib beradi va psixolog- m aslahatchining maslahati b o ‘yicha h a y o t iy tajribasidagi eng maqsadga muvofiq shaklini tanlab oladi va mustahkamlaydi. Yetakchilik turli m uam m olarini haï etish yoMlarini tak l i f etayotganimizda biz m ana shu xulosaga asoslanamiz. Eng a w a lo bu masala b o ‘yicha kim va qachon psixologik maslahatga murojaat etishini a n iq l a b o lam iz . Y etakchi b o ‘lishga qobiliyatsizlik m uam m osi o d a m a m a ld a yetakchi rolini bajarishga t o ‘g ‘ri kelmagunicha m uhim bo'Imaydi. 0 ‘smirlik yoshida yetakchilik muammosi o datda yuzaga kelmaydi va kichik yoshdagi o ‘quvchi bu xususda ju d a kam dan kam tashvishlanadi. Katta yoshdagi odamlar ular am a lda biror-bir ishda yetakchi-tashkilotchi rolida ishtirok etayotganlarida yoki m a’lum jam oa rahbarlari bu masalada psixologik m aslah a tg a m urojaat etadilar. O datda odam larga rahbarlik qilishlari jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar ularning psixologik maslahatga murojaat etishlariga sabab boMadi. Mana shu barcha holatlarda odam yetakchi b o ‘lish yaqqol istagiga ega bo‘lish bilan birga shu rolni muvaffaqiyat bilan bajarishga o ‘z in ing q o d i r e m aslig in i his e tad i . U n d a h a m m a ishlari y u r i s h m a y o tg a n d e k tu y u la d i , lekin bu nim a u c h u n so d i r bo‘layotganligini u aniq tushuntirib aytib bera olmaydi. Yetakchilik (rahbarlik) masalasi bo‘yicha psixologik maslahatga murojaat etish barcha hollari orasida quyidagilarni odatiy sifatida ko‘rsatish mumkin: holat. Odam ga hali hech qachon yetakchilik rolini bajarishiga to ‘g‘ri kelmagan, lekin endi yetakchi rolini bajarishi kerak bo‘ladi. A m m o u h a m m a s i yaxshi boMadimi, bajara olam an m i , deb xavotirlanadi va shu bilan birga o ‘zini qay holatda tutishni bilmaydi va buni chorasini topish uchun psixologik maslahatga murojaat etadi. holat. O dam bir necha bor yetakchilik rolida b o ‘lgan, lekin uning uchun bu t o l a muvaPFaqiyatli b o ‘lmagan. Hozirgi paytda bu odam gangib qolgan holatda. Nim a uchun u bu rolni eplay olmayotganligini, bundan keyin nima qilish kerakligini, yuzaga kelgan vaziyatni qanday qilib o ‘zartirishni bilmaydi. holat. O d am turli jam oalarda yetakchilik rolini bajarishda ancha tajribaga ega. U endigina yetakchilik rolini bajarishni boshlaganida ham m asi yaxshi bo‘ladi, deb o ‘ylagan. Haqiqatda ham boshlanishida hammasi yaxshi boshlandi. Biroq vaqt o ‘tishi bilan unda ham m asi ham o ‘zi xohlaganidek va avvalgidek yaxshi ketmayotganligini tushunadi. U o ‘z tajribasi va xatolarini mustaqil tahlil qiiib ko'rishga urinadi. A m m o b a rch a savollarga qoniqarli javob topa olmaydi. M ana shu sababli u psixologik maslahatga murojaat etadi. holat. Odam katta yetakchilik tajribasiga ega. M ana shu masala bilan bogMiq ko‘pchilik m u am m o larn i u o ‘zi mustaqil hal q i lib kelgan. Lekin yetakchilik y u k sak sam a rad o r l ig i b a ’zi masalalarida unda baribir m uam m olar qolgan va ularni hal etish uchun psixolog-maslahatchiga murojaat etgan. U maslahatchining p rofessional y o rd am ig a ish o n ib , m a n a sh u m u a m m o l a rn i m uhokam a qilishni istaydi. Shu holatlarning h ar birida psixolog- m aslahatchi o ‘zini qanday tutishi kerak va mijozga q a n d a y maslahatlarberishi mumkinligini ko‘rib chiqam iz. Birinchi holatda mijoz duch kelgan m uam m oni ch u q u r o 'rg an ib chiqishi natijasida ko‘pincha mijozning yetakchilik qilishida ham m asi ham yaxshi bolmayotganligi to ‘g‘risidagi xavotirlari t o l a asosga ega emasligi aniqlanadi. Mijozning yetakchilik rolini bajarishga kirishishi, uning yetakchilik qilishi birinchi tajribalarini egallashi, o ‘zini h am , psixolog-maslahatchini ham yaxshi yetakchi uchun z a ru r b o lg a n shaxsiy sifatlari va xulqi shakli unda borligiga ishontiradi. Shuning uchun ushbu holatda m aslahatchining vazifasi o ‘zidagi mavjud d a l íliar bilan m ijozni yaxshi yetakchi u c h u n kerak b o ‘lgan xususiyatlardan ko‘plari unda borligiga ishontirishdan iborat b o lad i . Lekin bu yetarli emas. Bundan tashqari kelajakda yetakchilik bilan b o g ‘liq b o ‘Igan xatolarga yo‘1 q o ‘ym aslik u c h u n nim a qilish kerakligini va unga hozirgi paytda yetishmayotgan shaxsiy sifatlarini qanday qilib ishlab chiqishini, xulqi shaklini o'zlashtirishini ko‘reatib berish muhim. M ana shu m azm unda endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odam yo‘I qo'yishi m um kin bo'lgan va psixolog- m aslahatchi oldindan uni ogohlantirish kerak boMgan odatiy xatolarni ko‘rsatib o ‘tamiz. Birinchi xato endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odam yoki yetakchilik rolida unga xos boMmagan juda ko‘p vazifalarni o ‘z b o ‘yniga olish yoki aksincha, boshqálarga yuklash, shu jumladan o ‘zining yetakchilik vazifalarini boshqalarga yuklashdan iborat b o la d i yoki u q o ‘l ostidagilar bajarishi kerak b o ‘lgan ishlarni o ‘zi bajarishga kirishadi yoki ishdan um um an, chetlashib, faqat talab qilib, lekin o ‘zining q o ‘l ostidagilarga yordam bermay, faqat buyruq beradi. Aslida esa yaxshi yetakchining roii qo‘1ostidagilar bajara oladigan maksimum ishlarni ularga topshirish, o'zi uchun esa ularning o ‘zlari hal qila olmaydigan vazifalarni qoldirishdan iborat bo'ladi. Bundan tashqari yaxshi yetakchi— har qanday ishda va h ar qanday vaqtda o ‘z q o ‘l ostidagilarga yordamga tayyor bo l ish i kerak. Buning uchun esa uning q o ‘l ostidagilari ishida yuzaga kelishi mumkin boMgan deyarli, barcha masalalarni hal etishni bilishi kerak. Endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odamlar yo‘l qo'yishi mumkin b o ‘lgan odatiy xatoiar ikkinchi turi u la ro ‘z ishchilari bilan juda ham yaqin m unosabatlaro'rnatishadi yoki aksincha, ulardan um um an, chctlanadilar. Buning natijasida ular o ‘rtasida katta psixologik uzoqlik, o ‘tib b o ‘lmas psixologik to ‘siq hosil qiladilar. U m um an ular bilan ishdan tashqari hech qanday m unosabatlarda boMmaydilar. Yetakchilik qiladigan odam va qo‘l ostidagi odamlari munosabatlaridagi chegaradan chiqib ketish ikki turi ham yaxshi va m a’qul hisoblanmaydi. Birtom ondan yetakchilik qiladigan odam o ‘z q o ‘i ostidagi odamlar bilan unga berilgan ch o ra k o ‘rish huquqlari bilan ularga t a ’sir ko‘rsata olmaydigan holatda yaqinlashishi mumkin emas. Boshqa tomondan yaxshi yetakchi o d am rahbarlik qilayotgan odamlari va ularning o'rtasida tushunm ovchilik va begonasirash psixologik to‘siq yuzaga keladigan darajada uzoqlashishi kerak emas. Xatolarning uchinchi turi - odam rahbarlik lavozimiga ko'tarilganidan keyin o'zini yo‘qotib q o ‘yadi, o'ziga xos bo‘lmagan holatda o ‘zini tuta bilishni boshlashidan iborat. Yaxshi yetakchi odam rah b a rb o ‘lib qolganida ham o ‘z psixologiyasi va o kz xulqini, odamlarga nisbatan b o lg an munosabatini o ‘zgartirmaydi. M uhokam a qilinayotgan ikkinchi holatda yetakchi rolini birinchi borbajarishi muvaffaqiyatsizligini his etish faqat qisman to kg‘ri bo'ladi. Oldindan o ‘zining kelajakdagi muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkinligi to ‘g ‘risida tashvishlanib, oldindan em otsional salbiy gumonlarga berilib, o ‘zining kichik xatolarini sezib va haddan tashqari xavotirlanadi, uning atrofida va o ‘ziga sodir b o ‘layotgan barcha hodisalarni juda jiddiy va tashvishlanib qabul qiladi. Sodir bo Llayotgan hodisaiardan asosan, o ‘zi eplay olmaganlarini, kamchiliklarini ko‘radi, haqiqatda yaxshi bajara oigan ishlari esa e ’tibordan chetda qoladi. Shuning uchun psixolog-maslahatchining m an a shu holatdagi b i r in ch i vazifasi mijozni tinchlantirish va sh u n d an keyin u bilan birgalikda nim alar sodir b o ‘layotganligini yoki sodir boMishi m um kinligini xotirjam tushunib olishdan iborat b o ‘ladi. Mijoz faqat o ‘z xatolarini emas, balki mavjud muvaffaqiyatlarini ham tan olganida ushbu masala hal etilgan hisoblanadi. S hundan keyin psixolog- maslahatchi mijoz bilan birgalikda yo'l qo‘yilgan xatoni tuzatish y o ‘llarini izlashga, o ‘zining yetakchilik rolini o qilona va puxta o ‘ylab tuzatishga kirishishlari mumkin bo‘ladi. M uhokam a qilinayotgan uchinchi holatda mijozda yuzaga kelgan m u am m o , m az m u n in i uning o ‘zi yaxshi an g lab y etm agan h o ld a b i lm ay tu r ib x a to l a rg a y o ‘l qo'yishidan iborat b o lad i . M a n a shu sababli m ijozga psixolog- maslahatchining yordami talab etiladi, bu yordam birinchi navbatda yuzaga kelgan m uam m oning diagnozini t o ‘g ‘ri q o ‘yish uchun zarurdir. Buning uchun m ijozdan kerakli axborotlam i olish zarur, shu sababli unga quyidagi savollar beriladi: Siz rahbarlik (yetakchilik) rolini bajarishga kirishganingizda ishingizda nimalar tashvishlantiradi? Bu muammolar ko‘proq qanday sharoit va vaziyatlarda yuzaga keladi? Bu muammolarni yuzaga kelishiga sabab nim a deb, o ‘ylaysiz? M uammolaringizni q an d ay yo‘l bilan hal qilishga urinib ko‘rdingiz? M uam m olarni hal etishga mustaqil urinishlaringiz natijalari qanday b o ‘ldi? M ana shu m uam molarni hal etishdan avvalgi urinishlaringiz muvaffaqiyatsizliklarini o ‘zingiz qanday tushunasiz? M ijozdan m ana shu savollarga to ‘liq javob olg an d an keyin (bu savollarni mazmuni va soni m aslahatchi to m o n id an belgilanadi va mijoz bilan suhbat davomida o ‘zgartiri!ishi m u m k in ) psixolog- m aslahatchi mijoz bilan birgalikda ilgari yo‘l q o ‘yilgan xatolarni yo‘qotish yo‘llarini izlaydilar, kerakli tavsiyalami ishlab chiqib ulami a m a lg a o sh i r ish rejasi va d a s tu r in i t u z a d i j a r . M u h o k a m a qilinayotgan holatlardan to ‘rtinchisida psixolog- m aslahatchining roli asosan, passiv hisoblanadi va mijozning harakatlariga aniq va o ‘z vaqtida javob qaytarishdan iborat b o la d i . Bu y erd a mijozning ‘zi o ‘z m uam molarini hal etish yo‘llarini taklif etadi, psixolog- m aslahatchi esa mijoz taklif etgan usullari bo‘yicha faqat o ‘z fikrini aytadi. Maslahatchi va mijozning suhbati tenglik asosida boradi, psixolog-maslahatchi faqat mijoz uchun so‘ra!gan holdagina unga biror tavsiyani taklif etishi m um kin. Mijozning boshqa odam larga bo‘ysunishni bilmasligi O d a m n in g b o sh q a la rg a b o ‘ysunishni bilm asligi h a y o td a ko‘pincha odamlarga rahbarlik qilishni bilmasligi bilan birga b o ‘ladi. Bu kam ch i l ik o ‘zlari yaxshi yetakchi hisoblangan odam larda k a m d a n k am uchraydi. Bu yaxshi yetakchi b o ‘lganida odam b o ‘ysunuvchi va ijrochi o ‘zini qanday tutishini yaxshi tushunib olishi, odam larda bo‘ysunishni bilishlarini qadrlay boshlashi bilan bog‘liq b o ‘ladi. Mana shu qadriyatni yo‘nalishlarini albatta, u o ‘zida his etadi. M ana shu sabablj boshqa odamlarga mijozni b o ‘ysunishni bilmasligi holatiga duch kelganida psixolog-maslahatchi birinchi navbatda, mijozning yetakchi b o ‘la olish qobiliyatiga e ’tiborini q a r a t i s h i kerak. A garda m i jo z d a m ana shu m asalad a h a m k a m ch i l ik la r aniqlansa, uni yaxshi yetakchi va b o ‘ysunuvchi b o l i s h g a bir vaqtda o ‘rgatish kerak b oladi. Boshqa odamlarga b o ‘ysunishni bilmasligi nim a lard a namoyon bo l ish i mumkin? B i r in ch id an , u o ‘zi bilgan va bilmagan holatda unga kimdir ra h b a r l ik qilishiga qarshilik k o ‘rsatadi. Ikkinchidan, boshqa odam larning maslahatiga quloq solganida yaxshi amalga oshishi m um kin. Uchinchidan, boshqa odam har doim hech narsaga ishonm ay shubhalanishida nam oyon boMadi. To‘rtinchidan, tanlash m u m k in b o ‘lgan hollarda h ar qanday ishda u yetakchilik rolini o kziga olishga, odam larga rahbarlik qilish, ularni yo‘naltirish, ‘rgatish, buyruq berishga harakat qilishida ko‘rinadi. M ijoz bilan ishlaganda agarda psixolog-maslahatchi unda yuqorida aytilgan bir yoki bir necha belgilarni aniqlasa, bu shu od am d a boshqalarga bo‘ysunishni bilmasligi bilan bog‘liq m uam m o b o r l ig in i an g la tad i . M a n a sh u m u a m m o la rn i hal e t i s h d a muvaffaqiyatli ishlarolib borish uchun psixolog-maslahatchi mijoz nim a uchun o ‘zini bunday tutishini, boshqa odamlar unga rahbarlik qilishga uringanida u nimalam i his qilishini, o‘zining b o ‘ysunmaslik va itoatsizlik xulqini qanday tushuntirishini aniqlab olish kerak. Buning uchun b a ’zan mijozga quyidagi savollarni berish yetarli boMadi: Boshqa o d a m la r sizga rahbarlik q i l ish g a k o ‘p harak a t qilishadimi? U larsizd an foydalanishga harakat qiladilarm i? Bunday holat ko‘proq qanday vaziyatlarda sodir b o lad i? Sizga ta ’sir o ‘tkazish uchun bu o d am la r nim a ishlar qilishadi? Bunday hollarda siz o ‘zingizni q a n d a y his qilasiz? Sizga psixologik ta’sir ko‘rsatishlariga q an d ay qarshilik qilasiz? M ana shu hollarda siz nimalar qila olasiz yoki qila olmaysiz? Sizga boshqa odam lar rahbarlik qilishga harakat qilganlarida bu sizga nima uchun yoqmasligini tu sh u n t i r ib bera olasizmi? Mijozning boshqa odamlarga b o ‘ysunishni bilmasligi unga psixologik t a ’sir ko‘rsatishga shunchaki qarshilik ko‘rsatishida nam oyon b o ‘ladigan b o ‘lsa, unda mijozga b u n d ay xulq aslida q anchalik t o ‘g ‘ri ekanligi, u y om on o q ib a t la rg a o!ib kelishi mumkinligi to ‘g‘risid ao ‘ylab ko‘rishni tavsiya etish zarur. Bunday salbiy ko‘rsatmalari to‘g‘ri emasligiga dalil sifatida quyidagilarni k o ‘rsatish m um kin: b i r in ch id an , bu o d a m l a r h am jam iy a td a yashashga m ajbur ekanlar, faqat rahbarlik qilishga emas, balki b o ‘ysunishni ham bilishlari kerak. Busiz in so n n in g hayoti bir tekis ketishi mumkin emas. Ikkinchidan, faqat odam larga rahbarlik qilishga emas, balki bo‘ysunuvchi rolini bajarishda ham m a’lum foyda bor. Bo‘ysunuvchi rolini bajarishda sodir bolayotganlar uchun mas’uliyat, javobgarlik va m ehnatida keskinlik a n c h a kam boMadi. Uchinchidan, boshqalarga bo‘ysunishdan bosh tortish, shu odamni qaram a- qarshi qilib qo‘yadi, yakkalanib qoladi, uni yordam dan m ahrum qiladi, o ‘sishi va psixologik m a z m u n d a rivojlanishini cheklaydi. Agarda odam ning bo'ysunishni bilmasligi ko‘pincha va asossiz boshqa odamlarning fikrlariga shubha qilishi va tortishishida namoyon boMadigan b o lsa , uni bu k am chilikdan xoli qilishning eng samarali yo‘li quyidagicha b o lad i . M ijozga b i r vaqt davomida yetakchi bo‘lishni taklif etiladi va uning o ‘ziga, yetakchiga, u odam da boshqa yetakchilarga nisbatan m u n o sab a td a b o ‘lgani kabi o ‘z in g izn i tu ta s iz . M a s la h a td a a y t i l g a n l a r n i b a ja r ish n i xohlam aydigan bo'ysunuvchi rolini psixolog- maslahatchi ijro etadigan mijoz bilan o ‘tkazilgan bunday psixologik tajriba odatda mijozni uning xulqi noto‘g‘riligini tushunishiga yordam beradi. Boshqa holatlarda ushbu kamchilikni psixologik tuzatish boshqa metodlariga h a m murojaat etish mumkin. Shunday metodlarga misol sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: boshqa odam larni tanqid qilish va qarshilik ko‘rsatishda namoyon boMadigan xulqi o‘rniga yangi taklif etilayotgan xulqi shakli awalgisidan yaxshiligini tushuntirib kelishish, murosaga kelish yo‘lini izlashga qaratilgan xulqi boshqa shaklini taklif etish va ko‘rsatib berish; m ana shu masala bo‘yicha mijoz o ‘zi ishonadigan boshqa odamlarning fikrini tinglashni taklif etish; mijozga o ‘zi ularning fikriga shubha qiladigan va t a ’sir ko‘rsatishlariga qarshilik qiladigan odamlarning fîkrlarini tinglashni taklif etish; mijozga uning o ‘zi taklif etayotgan yo'lni va boshqa odam lar unga nim a q i l ish n i m aslahat berishlari ijobiy ham da salbiy tomonlarini aniqlab va obyektiv baholashni taklif etish; Agarda m ijoz boshqa odamlar fikriga quloq solmay deyarli, har doim o ‘z bilganini qilishga harakat qilsa, mijoz bilan psixologik maslahatda psixolog boshqacha ish olib borishi kerak. Birinchidan, mijozdan nim a u ch u n u juda k o ‘p hollarda boshqa odam lar takliflariga quloq solmasligini tushuntirib berishni so‘rash kerak. Ikkinchidan, iloji b o ‘lsa, o ‘zi taklif etgan yo‘li boshqa odam lar aytganidan nim a uchun yaxshiligini mijoz isbotlabberishi maqsadga muvoflq. Shu bilan birga mijoz boshqa odam lar taklif etayotgan ishda m azm un m a ’nosini ko‘ra bilishini namoyish etishi kerak. Agarda u o d a m la r takliflarini faqat tanqid qiladigan b o ‘lsa, bu boshqa odam lar fikrini ataylab noto‘g‘ri baholashini anglatadi. Agarda barcha holatlarda mijoz yetakchi rolini o‘ziga olishga intilsa, boshqalarga bo'ysunishni xohlamasa, unda birinchi navbatda diqqat bilan nima u c h u n shunday qilishini tushunib olish kerak. Bunga u o ‘zini ortiqcha baholashi yoki manmanligi sabab bo‘lishi mumkin. Bunday holatda mijoz shaxsini tuzatish bilan shug‘ullanish zarur boladi. Mijozda boshqa odamlarga bo‘ysunish uchun zarur b o ‘lgan m axsus m a lak a va ko‘n ik m a la r s h u n c h a k i , boMmasIigi h a m mumkin. Mijozning shaxslararo nizolarning oldini olishni va haï etishni bilmasligi Bu tu rd a g i m u a m m o la r j u d a k en g t a rq a lg a n . B u n d a y m uam m oga odam quyidagi holatlarda duch keladi: Atrofdagi odamlar bilan m unosabatlari jarayonida yuzaga keladigan ko‘pchilik nizolarning manbasi uning o ‘zi hisoblanganida; a) shu bilan birga bu holatni tushunm asligi h a t to xayoliga h am keltirm asligi m um kin ( ushbu h o l a td a u t o ‘la a x b o ro tg a ega bo‘lmaydi va um um an olganda, sodir b o ‘layotgan holat u c h u n o ‘z aybini tan olishi mumkin); b) b o sh q a odam lar to m o n id a n kelayotgan u t o ‘g ‘risidagi axborotlardan u yetarlicha xabardor b o l is h i , lekin o ‘zini nizolar aybdori deb, hisoblamasligi m um kin. O d a m n in g o ‘zi shaxslar o ‘rtasidagi nizolarga sa b a b c h i hisoblanmay, lekin uning uchun yaqin kishilarning boshqa shaxslar o ‘rtasidagi nizolar uni qattiq tashvishlantirganida. Bunday hollarda; a) b o sh q a odam larning m u a m m o l a r i va u n in g o ‘r tasid a qandaydir bog'liqlik bolishi va u nizolar yuzaga kelishida o ‘zini m a ’lum darajada aybdor hisoblashi, nizolar sababchisi b o ‘lishni xohlamasligi mumkin; b) boshqa odamlarning shaxslararo m unosabatlarida yuzaga kelgan m u am m o la r uni tashvishlantiradi, lekin u bunga sababchi emas va o ‘zini aybdor hisoblamaydi, biroq u odam larga yordam berishni xohlaydi. Bu yerda tasvirlangan barcha holatlar o ‘rtasida bir um umiylik bor, lekin ulardan h a r biri maxsus o ‘rganishni va alohida hal etishni talab qiladi. T asvirlangan h a r b i r h o la td a p s ix o lo g - m a s la h a tc h in in g m i jo zg a b e r ish i m u m k in b o ‘ lgan maslahatlarini qisqacha ko‘rib chiqam iz: 1-holat. A) Bu holat quyidagi yo‘l bilan aniqlanadi. M ijoz odatda u u ch u n muhim o d a m la r bilan shaxsiy m u n o sab a t lari jarayonida, ko‘pincha ular o ‘rtasida nizolar yuzaga kelishiga, lekin uning o ‘zi bu holat nima uchun sodir b o ‘layotganligini va b u n d a y nizolardan qay yo‘sinda qutulishni bilmasligini aytib shikoyat qiladi. Agarda mijozdan m ana shu nizolar kelib chiqishi m um kin b o ‘lgan sababiarni aytib berishiní so‘ralganida u ko‘pincha obyektiv hayotiy vaziyatlarni ko‘rsatadi va deyarli, hech q ach o n nizolar kelib chiqishida odamlarni ayblamaydi. Umuman olganda, m ana shu yuzaga kelgan nizolar u ch u n aybni o‘z bo‘yniga olishga tayyor. Agarda psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan nizolarda balki boshqa odamlarning aybi bor, deb o ‘z fíkrlarini aytganda, odatda, mijozning o ‘zi buni rad etadi. Psixolog-maslahatchi nizoda ishtirok etgan odam larni mijozidan t a ’riflab berishni so‘rasa, u ko‘pincha ularni ijobiy ta’riflabberadi. Nihoyat, psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan nizoli vaziyatlarda balki mijozning o ‘zi aybdor boMishi mumkinligini aytganiaa, u odatda shu n d ay bolishi mumkinligini tan oladi. B unday holatda psixolog- m aslahatchi mijoz m unosabatlarda b o ‘ladigan odam lar uning harakatlari va gaplariga qanday javob qaytarishlarini diqqat bilan kuzatishni unga taklif qiladi. M ana shunda boshqa odam larning nizo keltirib chiqaruvchi harakatlari k o ‘p incha mijozning o ‘z xulqiga javob sifatida kelib chiqishi aniqlansa, unda nizoli vaziyatlar kelib chiqishida m a ’lum darajada mijozning o ‘zi aybdor, degan xulosaga kelish m um kin b oladi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda u munosabatda b o ‘ladigan odamlarda mijozning o ‘zi xulqida nima salbiy javob (reaksiya) keltirib chiqarishini, aniq bilib olishi kerak. Shundan keyin mijozga nizolarni yo‘qotish uchun boshqalarni nizolarga nima majbur qilayotganligini bilish, boshqa odamlar bilan munosabatlarda o‘z xulqini diqqat bilan nazorat qilishni takiif etish kerak. 1-holat. Psixolog-maslahatchining asosiy vazifalaridan biri, mijoz balki odamlar o 'r tasida yuzaga kelayotgan nizolarning sababi o ‘zi ekanligiga uni ishontirishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni bajarish oson b o ‘lmaydi, chunki atrofdagi odam lar bilan nizolar keltirib chiqaradigan insonlar ko'pincha ularni nizolar aybdori deb, aytishlariga katta qarshilik ko‘rsatadilar. Buni olishga ularning qarshiligi odatda psixologik himoyalanish reaksiyalari hisobiga kuchayadi. Odam ning o ‘zi shaxslararo nizolarning asosiy aybdori hisoblanishini tan olishi, uning o‘ziga baho berishini, o‘zini hurmat qilishini va atrofdagi o d a m la r ko‘zi oldida obro‘s¡ni pasaytirganligi uchun psixologik him oya m exanizmlari kuchayadi. M ana shu sababli psixolog-maslahatchining ehtiyotsizlik bilan aytgan gapi, mijoz va atrofdagi odam lar o ‘rtasidagi yuzaga kelgan nizolarda uning aybdorligini ochiq aytish, odatda foyda keltirmaydi, balki uning himoyalanish reaksiyasini yanada kuchaytiradi. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi ustalik bilan, o d o b doirasida yo‘l tutishi kerak. Misol uchun, mijoz psixolog-maslahatchiga murojaat etgan shaxslararo nizolarini to ‘laroq, kengroq gapirib berishini, ularning kelib chiqish manbalari va sabablarini t a ’riflab bcrish taklif etiladi. Agarda psixolog-maslahatchi mijozning m an a shugaplarini tinglab, nizoning boshqa ishtirokchilariga y o m o n baholar berishini hamda ular nizoni keltirib chiqarganliklari xususida to ‘g‘ridan to‘g‘ri ayblashlarni aniqlasa, d e m a k m ijozning o ‘zi h a m nizo kelib chiqishidaaybdorboMishi mumkin. Bundan tashqari, agarda mijoz shaxslararo nizolar t o kg ‘risida gapira turib, o ‘zi haqida, o ‘zining roli haqida hech narsad em asa yoki faqat o kzi haqida ijobiy gaplar aytsa, unda bu h am m ijozning o ‘zi n i z o la r kelib chiqishida aybdorligini anglatuvchi belgilardan biri hisoblanadi. H atto mijoz o ‘zini oqlab va nizoning boshqa ishtirokchilarini qoralab, ularga tuhm at qilayotganligiga maslahatchi ishongan holatida ham unga qarshi gapirish tavsiya etilm aydi. Shu b i la n birga psixolog- maslahatchi mijoz unga aytgan gaplarni barch asi t o ‘g‘ri deb, hisoblashi kerak emas. Uning asosiy vazifasi — mijozni diqqat bilan tinglab, u n d a o ‘ziga nisbatan ishonch uyg‘otishi kerak. Mijoz bilan ishlashning keyingi b o sq ic h id a p s ix o lo g - m a s la h a tc h i shaxslararo n izolar yuzaga kelishida a y b d o r d e b hisoblash, odamlarning xulqida nimalarni o ‘zgartirish, yaxshilash kerakligini mijozning o ‘zi gapirib berishini taklif qiladi. Bu mijozga odamlar bilan m unosabatlarda o ‘zining kam chiliklarini ham tushunib olishiga yordam beradi. Shu n d an keyin psixolog- m aslahatchi m ijozdan boshqa odam larga, ulardagi m avjud kamchiliklarini yo‘qotish uchun nima qilish kerakligi ham da m unosabatlarbo'yicha o ‘z sheriklari yana nizo keltirib chiqarishiga urinsalar bunga qarshi mijozning o ‘zi nim a qilishi kerakligi to ‘g ‘risida o ‘ylab ko‘rishni taklif etadi. Bunday holatda mijoz o ‘zini nizoning aybdori deb tan olmay, uning oldini olish uchun nima qila olishi mumkinligi, ya’ni boshqa o d am la r uning ishtirokida nizoli vaziyat keltirib chiqara olmasliklari u ch u n nimalar qilishi kerakligi to ‘g ‘risida gap boradi. Buning u c h u n mijozga beixtiyor nizoli vaziyatda o kz ining xuiqi ustida o ‘yiab ko‘rishi, uni yaxshi konstruktiv tomonga o ‘zgartirishga urinib ko‘rishiga to ‘g‘ri keladi. M ana shunday harakatlar natijasida psixologik m aslahatning asosiy maqsadiga erishiladi: mijozning atrofdagi o d am la r bilan o ‘zaro munosabatlaridagi nizolari hatto mijoz ularning yuzaga kelishida o ‘zini ochiqdan-ochiq aybdor deb hisoblamasa ham yo‘qotiladi. Bundan tashqari mijozni boshqa odam lar bilan munosabatlarda ular yuzaga keltirishlari mumkin b o lg a n nizolarning oldini olish aniq usullariga o ‘rgatilsa yaxshi b o ‘ladi. Bu usullar masalasi quyidagilar bo‘lishi mumkin (ularni yaxshilab o ‘zlashtirib olish va m unosabatlar bo‘yicha sherigi nizo keltirib chiqarishga harakat qilganida ularni qoMlash tavsiya etiladi): sherigi bilan m u n o sa b a t la r davom ida u o ‘zini q an d ay tutishidan q a t ’iy nazar, unga nisbatan do‘stona munosabatda b olish kerak; sherigi tom onidan nizo keltirib chiqarishga urinishiga e ’tibor bermaslik, o ‘zini ularni sezmayotgandek tutish, ahamiyat bermaslik; m ijozni ishontirishga urinmaslik, unga psixologik t a ’sir ko‘rsatib, o ‘zining haqligini isbotlashga harakat qilmaslik; m ijozning ayniqsa, asabi buzilib, afFekt holatida b o ‘lgan hollarida, uning kamchiliklari t o ‘g ‘risida gapirish kerak emas; m ijozning nohaqligi aniq sezilib turgan holatlarda ham uni tu sh u n ish g a h arakat qilib, yaxshi m unosabat bilan sherigiga hamdardlik ko‘rsatish kerak. Mijozning sherigi bilan munosabatdagi kayfiyati quyidagicha bolishi kerak: nima uchun aynan, m ana shu p a y td a m i jo z o lzini b o s h q a c h a em as, balki s h u n d a y tutayotganligini tushunishga harakat qilishi kerak; - sherigiga yon bosib, uning talab va ehtiyojlarini iloji boricha hisobga olish istagini chin ko‘ngildan namoyish etib, qoMdan kelgancha uni tushunishga harakat qilish kerak. - holat. A) bu holatni quyidagi belgilariga qarab bilib olish mumkin: mijoz odatda o‘ziga yaqin va ahamiyatli odamlar o ‘rtasida ko‘pincha nizolar kelib chiqishiga shikoyat qiladi va shu xususda tashvishlanadi yoki uning o ‘zi ko‘pincha xohlamasa ham m ana shu nizolarga aralashib qoladi. Mijoz bilan birga k o 'p in ch a agarda u bo‘lmaganida unga yaqin odam lar orasidagi nizolar ancha kam bo'Iaredi, dcb o ‘y!aydi. Bu yerda psixolog-maslahatchi tomonidan turli kuzatish harakatlarini talab etuvchi ikkita h ar xil vaziyat mavjud bo l ish i mumkin. Birinchi vaziyatda haqiqatdan h a m mijozning o‘zi nizolar sababchisi b o l ish i ( to m o n la ru n in g e ’tiborini o ‘zlariga qaratish uchun o ‘zaro kurashishlari) mumkin. Ikkinchi vaziyatda mijoz shaxsan nizolarda ishtirok etmaydi, lekin janjallashuvchi tomonlarni kelishtirish istagi va nizoli m unosabatlarni yo‘qotish maqsadida uning aralashuvi kerakli natijaga olib kelmaydi yoki aksincha, qarama-qarshi natijaga, nizoga mijozning aralashishi uni faqat kuchayishiga olib keladi. Tasvirlangan birinchi vaziyatda mijozga quyidagilarni m aslahat berish mumkin: birinchidan, janjallashayotganlarning faqat bittasini himoya qilmaslik, ya’ni b i r to m o n g a yon bosib, ikkinchi to m o n n i ayblash kcrak emas. Bunday holat bilan nizoni yo‘qotish em as, aksincha, kuchaytirishi mumkin; ikkinchidan, janjallashayotganlar faqat bir to m o n b o ‘lib, qandaydir ijobiy yoki salbiy fïkr bildirishga iloji boricha yo‘l qo‘ymaslik kerak; uchinchidan, ular va mijoz o ‘rtasidagi yaxshi munosabatlarni saqlab qolishning asosiy sharti nizolarga barham berish ekanligini janjallashayotgan ikki tom onga tushuntirishga harakat qilish kerak. ikkinchi h o la td a y u z a g a kelgan n izo n i y o ‘q o t is h yoki yumshatish uchun birinchi navbatda mijoz u c h u n ahamiyatli o d am ! aro ‘rtasidagi nizolarga uning shaxsan aralashishi nima uchun istalgan natijaga olib kelmayotganligini diqqat bilan o ‘ylab ko‘rish kerak. Ushbu savolga aniq va tushunarli javob olish u ch u n nizolarga muvaffaqiyatsiz aralashish, urinishlarni um u m an , t o ‘xtatish kerak. Yuqorida ifoda etilgan savolga qoniqarli javob topilganidan avvalgi muvaffaqiyatsizliklarni hisobga olib, bu gai ijobiy natijaga olib kelishi kerak b o ‘lgan harakatlam i puxta o ‘ylab va rejalashtirib olinadi ham da tajriba sifatida am alda m ana shu harakatlar sinab ko‘riladi. U sh b u h o la td a m ijoz x u s u s a n , y u q o r id a t a s v i r l a b o ‘tilgan vaziyatlardan birinchisida q o ‘llanilishi m um kinligi m uhokam a qilingan xulq shakllaridan foydalanishi m um kin. Yüklə 7,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|