Psixologik maslahat

BOB. QOBILIYATLAR BILAN BOG‘LIQ PSIXOLOGIK MASLAHAT VAZ1YATLARI VA UM UM IY AMALIY TAVSIYALAR

Psixokorreksiya maqsadlarida psixologik maslahatlarga zarurat quyidagi odatiy holatlarda yuzaga keladi.
1-vaziyat. Insonlarda biror-bir m uhim shaxsiy xususiyatlan yo‘qligi yoki yaxshi rivojlanmaganligi bilan bog‘liq m uam m oiar
paydo bo‘ladi.

1. 
   holat: biron- bir qobiliyati yo‘q yoki yetarlicha rivojlanmagan hisoblanadi. Gap xususan quyidagi qobiliyatlarto‘g‘risidaborishi mumkin:
   

• 
  intellektual;
  
• 
  mimik;
  
• 
  muloqotchanlik;
  
• 
  tashkilotchilik;
  

• 
  maxsus ( m a sa la n , matematik, lingvistik, fizik-texm k va
  

boshqalar);

2. 
   holat. T em p eram en t i bilan b ogiiq, xususan:
   

• 
  reaksiyasi tezligi;
  

• 
  ishlash yoki gapirish surati;
  

• 
  emoîsionalligi;
  
• 
  og‘ir-vazminligi;
  

3. 
   holat. Xarakteri m a ’lum xususiyatlari yo‘q yoki yetarlicha
   

rivojlanmagan, m asalan,

• 
  xarakteri irodaviy xislatlari (iroda kuchi, qat’iyligi, maqsadga
  

intiluvchanligi); .......................................

• 
  xarakteri amaliy xislatlari (mas’uliyatliligi, tartiblihgi, ijrochiuk,
  

aniqlik);

• 
  xarakteri kom munikativ xislatlari (mehribonlik, muomalalilik,
  

aloqalar o 'rnatish).

4. 
   holat. Ehtiyojli-motivatsion mazmundagi m uam moiar, shu
   

jumladan:

• 
  asosiy m aqsad yoki hayot mazmuni yo‘q ; .........................
  
• 
  yangi hayotiy tajriba, bilim egallashga, o zini rivojlantirishga
  

qiziqish yo‘q; ............................

• 
  biror-bir hayotiy muhim faoliyat turi bo‘yicha qiziqishi yo qligi,
  
  • 
    odam larga iltim os bilan m u ro ja a t e t i s h n i va ularning iltimoslariga to ‘g‘ri javob qaytarishni bilmaslik;
    

• 
  odamlarni ishontirishni, ularni o ‘z to m o n ig a og‘dirib olishni bilmasligi;
  
• 
  o m m a oldida gapirishni bilmasligi.
  

2. 
   vaziyat. Odamning xayolida doimo omadsizlikka duch keladi, degan fikr boladi.
   

1 - h o la t . U sh b u o d a m n in g o m a d s iz l ig i a s o s a n , shaxsiy xususiyatga ega b o la d i , masalan;

• 
  qobiliyati, qiziqishlari, ehtiyojlari, his- hayajonlari, sezgilari, t e m p e r a m e n t i va x a ra k te r i x u su s iy a t la r i r iv o j la n ish id a g i kamchiiiklarga taalluqli;
  
• 
  tu r l i xildagi k o m p le k s la rn i y o ‘q o t i s h g a u r in ish la r i muvaffaqiyatsizligi bilan b o g l iq ;
  

• 
  odamlar bilan yaxshi shaxsiy o‘zaro m unosabatlar o ‘rnatishdagi qiyinchiliklari sababli;
  

2. 
   - vaziyat. O d a m b i ro r - b i r xulqi i j t im o iy foydali shakli rivojlanishida aniq kamchilikni his etadi.
   

1-holat. Odamlar bilan shaxsiy munosabatga tegishii xulqi shakli yo‘qligi yoki bo‘sh rivojianganligi, xususan:

• 
  odamlarga qiziqishi yo'qligi;
  

• 
  o‘ziga e ’tibor qaratishni, odamlarda emotsional-ijobiy taassurot hosil qilishni bilmasligi;
  

• 
  boshqa insonlarni m aqtashni, o ‘zini m aq tab aytilgan gaplarga javob qaytarishni bilmasligi;
  
• 
  ushbu odam bilan shaxsiy munosabatlarda boshqa odamlarning ijtimoiy rolini to ‘g‘ri tushunishni bilmasligi;
  

• 
  shaxslararo nizolarning oldini olishni va hal qilishni bilmasligi. 2 -holat. Odam lar bilan amaliy m unosabatga xulq shaklining
  

yetarlicha rivojlanmaganligi yoki yo‘qligi, shu jum ladan:

• 
  shaxsiy emotsional holatni boshqarishni bilmasligi bilan bogMiq. 3 - holat. Am aliy xususiyatdagi m u vaffaqiyatsizliklari, shu
  

jumladan:

• 
  kasbi, ish sharoitlari va joyini tanlashdagi;
  
• 
  xizmatda, lavozim egallashda;
  

• 
  uzoq vaqt davomida ish bajarish qobiliyatini saqlab qolishda;
  

• 
  boshqa o d am la r bilan musobaqalarda (raqobatlarda);
  

2. 
   - vaziyat. 0 ‘zini his qilishi, sog‘lig‘i holati bilan b o g ‘liq muammolar.
   

1. 
   holat. Psixogen xususiyatdagi bemorlik, shu jumladan:
   

• 
  psixogen yurak holsizligi;
  

• 
  hazm qilish tizimi ishlashi bilan bog‘liq buzilishlar;
  

2. 
   -holat. Bilib b o ‘lmaydigan o'zgaruvchan kayfiyati, masalan;
   

• 
  kayfiyatning kutilmaganda tushuntirib boMmaydigan o‘zgarishi;
  

• 
  depressiv, ruhiy qiynalish holati;
  

• 
  ish bajarish qobiliyati pasayishi;
  

• 
  uyqusizlik;
  

• 
  emotsional tashvishlanish, qattiq hayajonlanish, stress holati; 5-vaziyat. Atrofdagi odamlar bilan o‘zaro munosabatlari yaxshi
  

emas.
1 - holat. O lzi tengi o d am la r bilan shaxsiy m unosabatlari doirasidagi m uam m olar, shu jumladan:

• 
  o kz aro hu rm a t yo‘q;
  

• 
  yaqqol ifodalangan bir-birini yoqtirmaslik mavjud;
  
• 
  odam o ‘zini bemalol tuta olmaydi. Hamma yerda va h ar doim o ‘zini erkin tuta olmaydi, o ‘ziga xos b o llmagan ijtimoiy roi o'ynaydi.
  

2 - h o la t . T engdoshlari bilan ish yuzasidan m unosabatlari
doirasidagi m uam m olar, shu jumladan:

• 
  ishda o d am la r bilan yaxshi aloqalar mumkin emasligi;
  

• 
  ishda yetakchi tashkilotchi b o ‘la olmasligi;
  
• 
  boshqalarga b o ‘ysunishni bilmasligi;
  

3 -holat. Oiladagi munosabatlarda muammolar, jumladan:

• 
  o ‘zining boMajak eri (xotini) bilan o ‘zaro munosabatlarida;
  

• 
  er- xotinning o ‘z ota-onalari bilan o ‘zaro munosabatlarida;
  
• 
  o ta- onalarning bolalari bilan munosabatlarda (bolalari xulqi va holati to ‘g'risida ota- onalarning tashvishlari hamda bolalarning ota- onalariga nisbatan tashvishlari);
  

• 
  er- xotinlarning ota-onalari va bolalaridan tashqari boshqa
  

qarindoshlari t o ‘g ‘risida tashvishlari.

6. 
   -vaziyat. O dam larga rahbarlik qilish va shu bilan bog'liq yechimlar.
   

I -holat. Amaüy qarorlar qabul qilish bilan b o g i iq m uam m olar, shu jum ladan:

• 
  shaxsiy ishlar b o ‘yicha qarorlar;
  
• 
  am aliy qarorlar;
  

2 - hoiat. Rahbarlik va boshqaruv.

• 
  odam larga rahbarlik qilish;
  
• 
  bajarayotgan ishga rahbarlik qilish;
  

Psixologik maslahatda qobiliyatini tuzatish b o ‘yicha um um iy tavsiyalar.
Mijozning qobiliyatlarini rivojlantirish bilan bog‘liq m uam m olar bo'yicha psixologik maslahatlar o ‘tkazilayotganda zam onaviy fanda mavjud qobiliyatlarto kg'risidagi quyidagi bilimlami albatta, hisobga olish zarur.
l . O d a m n in g progressiv rivojlanishida uning qobiliyati ikki om ilga bogMiq b o l a d i : o d a m d a m a ’lum va o d a t d a t u g ‘ ma q o b i i iy a t l a r m avjudligiga h a m d a m av ju d q o b i l i y a t l a r i n i o ‘zgartirishga t a ’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy om illarga ( o d am n in g psixologik rivojlanishi sharoitlari).

2. 
   Anatomo-fiziologik darajada qobiliyat, iste’d o d nim a ekanligi hozirgacha ham fanga t o l a m a ’lum emas. Biroq hayot va odam lar bilan ishlash amaliyoti ularni doim iy va diqqat bilan kuzatish qobiliyati tashqi, psixologik belgilari b o ‘yicha aniqlash imkonini beradi. Bu ishni xususan, bola o ‘zini qanday tutishi va ilk bolalik davrida turli masalalarni q a n d a y hal etishiga q a ra b bajarishi mumkin;
   
3. 
   Bolaning qobiliyatlari ayniqsa, uning ilk bolalik yillarida, masalan, biryoshdan uch- to‘rt yoshgacha yaqqol nam o y o n boMadi. Ularni bola boshqalardan yaxshi tom onga va an ch a farq qilishini kuzatib aniqlashi mumkin.
   
4. 
   T axm inan to ‘rt yoshlarga kelib, bolada tu g ‘m a qobiliyat nam oyon b o ‘la boshlaydi. Shuning uchun bolaning qobiliyatlarini rivojlantirish, ularni iloji boricha tezroq iste’d o d g a aylantirish to ‘g‘risida harakat qilib, iste’dodi birinchi bor n a m o y o n b o ‘lishi bilan qobiliyatini rivojlantirishga faol kirishish kerak.
   
5. 
   O dam ning ko‘pchilik qobiliyatlarini unda iste’dodi yorqin ifodalangan b o ‘lmaganida h a m rivojlantirish m u m k in . A m m o
   

bunday hollarda qobiliyatini rivojlantirish uchun ancha ko‘p kuch sarflashga to ‘g'ri keladi. U lar o lzining rivojlanishida ancha yuksak darajaga erishm asügi m u m k in . Iste’dodning o ‘zi o ‘qitish va tarbiyalashsiz odamning yuksak rivojlangan qobiliyatiga o ‘z - o ‘zidan aylanmaydi.

2. 
   Odam ning yoshi qanchalik katta bo‘lsa, uning qobiliyatini
   

rivojlantirish, hatto unda yaqqol ifodalangan iste’dodi b o l sa ham qiyin boMadi.

2. 
   Qobiliyatini tez rivojlantirishni ta’minlovchi asosiy vazifalarga
   

quyidagilar kiradi:

• 
  boladagi iste’dodni t o ‘la va o ‘z vaqtida aniqlash;
  
• 
  u la r asosida iloji b o r ic h a ertaroq q o biliyatlarini faol rivojlantirishni boshlash;
  
• 
  bolaning individual xususiyatlarini hisobga oluvchi qobiliyatini
  

r ivojlantirish o ld in d an ishlab chiqilgan va p u x ta o 'y lan g an dasturning mavjudligi;

• 
  zamonaviy rivojlantirish metodlari va o ‘qitish vositalaridan
  

foydalanish;

• 
  o ‘qitish texnikasi va metodikasini egallagan, uni boshqalarda rivojlantirmoqchi b o ‘lgan qobiliyatlarga ega b o ‘lgan psixologik- pedagogik tayyorlangan pedagogning mavjudligi;
  
• 
  ushbu qobiliyatlari nam oyon b o la d ig a n va bir vaqtda rivojlanadigan faoliyatga bolani jalb etish;
  
• 
  shakllantirilayotgan qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan
  

d a s tu rn i va o ‘qitish m eto d ik asin i keyinchalik tuzatish bilan rivojlanishi natijalarini psixodiagnostika yoramida nazorat qilish; Mijozning qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha unga psixolog-
m aslahatchi bergan am aü y tavsiyalar ilmiy m azm unda odam ning qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish yuqorida aytilgan psixologik nazariya qoidalaridan kelibchiqishi kerak. Buqoidalarni psixologik maslahat jarayonida mijozning xususiyatlari, uning hayot sharoitlari, o'qitish va tarbiyalash mazmuni ham da vositalari, atrofdagi odamlar va ular bilan mavjud munosabatlarini hisobga olib o ‘qitish jarayonida aniqlashtirish zarur. M asalan, agarda psixologik maslahatga lieh yoshli bolaning onasi murojaat etsa, undagi musiqaga b o ‘lgan qobiliyatlarini rivojlantirish va layoqatini
aniqlash kerak b o ‘lsa, unda psixolog- m aslahatchi yuqorida ifoda etilgan qoidalarga asoslanib, onasi va bola bilan m aslahat ishlarini quyidagi usulda tashkil qilishi m um kin.
Birinchidan, bolada haqiqatda h am , musiqaga qobiliyatlarini rivojlantirish uchun tug'm a layoqati borligini aniq bilib olish zarur. Bu ishni iloji b o ‘lsa psixolog- maslahatchining o ‘zi emas, balki musiqa b o ‘yicha mutaxassis bilan birgalikda amalga oshirsa yaxshi bo'ladi. Bu yerda ancha chuqur kerakli kasbiy bilimlar zarur b o ‘ladi. S h undan keyin bolaning intellektual rivojlanganligi u m u m iy darajasini aniqlash kerak, xususan uning diqqatini, tasavvurini, xotirasi va nutqini baholaydi. Bir v aq tn in g o kz ida m usiqachi mutaxassis maxsus kasbiy yo'naltirilgan testlar yordam ida bolada maxsus layoqat, qobiliyat borligini aniqlashi m um kin b o ‘ladi.
Agarda bolada kerakli iste’dod borligi t o ‘g‘risida mutaxassis- musiqachi va psixolog-maslahatchining fikrlari ijobiy b o ‘lsa, unda m untazam bola bilan shug‘ullanib m usiqa bilan shug‘ullanishda muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga onasini ishontirib, bolaning musiqiy t a ’lim olishi bilan faol shug'ullanishini tavsiya qilish kerak. Agarda bu mutaxassislardan birining fikri ijobiy, boshqasining fikri salbiy b o ‘lsa, unda bolaning onasiga uni musiqa m aktabiga o ‘qishga berishni tavsiya etish m u m k in . Lekin bun d ay h o ld a bolaning m usiqaga qobiliyatlarini rivojlantirish yo‘lida a n c h a iste’dodli bolalar bilan raqobat qilishda qiyinchiliklaryuzaga kelishi
mumkinligini aytgan m a ’qul boMadi.
Nihoyat m u am m o b o ‘yicha m utaxassis h am salbiy xulosa bildirganida p s ix olog- m aslahatchi m u s iq iy faoliyat b o la n in g kelajak kasbi boMishiga onasi harakat qilmasligini tushuntirishga urinib ko‘rishi kerak (bu esa bolaning u m u m iy rivojlanishi u c h u n u musiqiy t a ’lim olishi im koniyatiga y o ‘I q o ‘ym aslik k e ra k deganini anglatm aydi). M ana shu b a rc h a h o latlard a keyingi tavsiyalar bolaning o ‘z individualligi va hayot sharoitini hisobga olib qurilishi kerak.


Intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha m aslahatlar
Mijozga uning individual qobiliyatlarini rivojlantirish b o ‘yicha xususiy maslahatlar taklif etar ekan, psixolog- maslahatchi oldingi


paragrafda aytilganlarga q o ks himcha quyidagilarni hisobga oiishi kerak bo'ladi.
l . O d a m n in g intellekti ancha murakkab ichki tuzilishga ega
b o l a d i va faqat k o ‘plab fikrlash turlarini emas, balki har xil intellektual operatsiyalar, malaka va ko‘nikmalarni o ‘z ichiga oladi. Mijozga faqaî bir fikrlash turini, masalan, so fczni mantiqiy yoki faqat amaliy turini rivojlantirish uchun amaliy tavsiyalarberib, biz ushbu o d a m n in g t o ‘laqonli intellektual rivojlanishiga erisha olmaymiz.
Bu aqliy operatsiyalar va intellektual malaka va ko‘nikmalarga
ham taalluqli: u odam ning flkrlashi har tomonlam a rivojlanganligini ifoÜa etishi m um kin b o lg a n turli harakatlarni o 'z ichiga olishi kerak. Biroq psixologik maslahatga murojaat etgan har bir mijoz uchun ham o‘z intellektini har tom onlam a rivojlantirishga ehtiyoj yo‘qligini hisobga olish zarur. Ba’zida qandaydir birgina, aniq bir faoliyat b i lan bog M iq boMgan f ik r la sh n in g m axsus tu r in i shakllantirish yetarli b o la d i . Bunday holatda vaqtni tejash uchun fikrlashning m axsus tu r in i tez rivojlantirishga m o ‘ljallangan tavsiyalarni taklif etib, maqsadga muvofiq harakat qilgan m a’qul bo'ladi. M ijozning intellektual rivojlanishi muam mosini hal qilish ustida ishlab iloji boricha quyidagi holatlarni oldindan aniqlab olish kerak:

• 
  faoliyatning qaysi turi sababli intellekt muammosi mijozni tashvishlantiradi?
  
• 
  fikrlashning qaysi turlari faoliyatning ushbu turida amaliy kiritilgan va uning muvafïaqiyatliligini belgilaydi;
  
• 
  ushbu faoliyat bilan shug‘ullanganda mijozga qaysi aqliy
  

operatsiyalar va harakatlarni bajarishga to ‘g kri keladi;

2. 
   Fikrlashning asosiy turlariga ko‘rgazmali-harakat (sensomotor intellekt), ko‘rgazmali obrazli va so‘z mantiqiy (verbal intellekt) kiradi.
   

Shakllantirilayotgan aqliy harakatlar va operatsiyalar bilan bogMiqliklariga kuchliroq e ’tiborqaratish bilan mijozda aytib o‘tilgan fikrlashning uch turini ham m a’lum darajada amaliy rivojlantirish zarur.

2. 
   Asosiy intellektual malaka va ko‘nikmalarni turlarga ajratish,
   

taqqoslash, tahlil, sintez, m avhum lashtirish, u m u m lash t i r ish , aniqlashtirish operatsiyalari kiradi. Bu barcha mantiqiy operatsiyalar har doim verbal intcllekt ( so‘zni mantiqiy ifodalash) rivojlanishi bilan bog‘liq. Shu sababli intellektni toMaqonli rivojlantirish uchun bu operatsiyalarni faqat so ‘z m antiqiy tafakkurda em as, balki f ikrlash n in g boshqa tu r l a r id a h am t a k o m i l l a s h t i r i s h kerak: ko‘zgazmali - amaliy, ko'rgazm ali - obrazli.

2. 
   Bola intellekti rivojlanishining um um iy q o n u n la r i mavjud. Fikrlashni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalartaklifetilayotganda ularni hisobga olish zarur. U lardan asosiylari quyidagilar:
   

• 
  o n to g e n e z d a t a r t ib b o ' y i c h a b i r in c h i b o ‘l ib b o lad a ko'rgazmali-harakat tafakkur ( sensom otor intellekt) p ay d o b o lad i va rivojlana boshlaydi. Bu holat odatda bolada olti- yetti oyligidan boshlab sodir b o ‘ladi.
  
• 
  tartib bo'yicha ikkinchi boMib obrazli tafakkur p a y d o b o ‘ladi va rivojlana boshlaydi. Bu hol odatda, biryarim yoshda boshlanadi.
  
• 
  tartib bo‘yicha uchinchi b o l ib bolalarda m a v h u m tafakkur paydo boMadi va rivojlanadi. Bu hol odatda ta x m in a n u c h - to ‘rt yoshida sodir boMadi.
  

2. 
   M ana shu fikrlashning asosiy qonunlariga binoan uning turlari ketma-ketligida bola fikrlashini rivojlantirish kerak. Fikrlashning turli ko‘rinishlarini rivojlantirish bo'yicha faol harak a t larn i ular bolalarda birinchi bor paydo boMadigan yoshiga m o 'lja llab boshlash kerak. Mijozga bolalarda f ikrlashning ayniqsa, m ak ta b g ac h a yoshdagi bolalar fikrlashini rivojlantirish bo‘yicha am a l iy tavsiyalar berayotganda har doim m an a shu qonunlarni esda tu tish kerak. Birinchi navbatda bu yoshda paydo b oladigan va tab i iy qonunlar bilan rivojlana boshlaydigan fikrlash turini tak o m i l lash t i r ish jarayoniga qattiq e’tibor berish kerak. Masalan, bolani olti oyligidan boshlab, to bir yarim yoshigacha ko'rgazm ali- harakat tafakkuri rivojlanishiga ko‘proq e ’t ibor berish kerak. Bir yarim yoshidan to t o ‘ rt y a r im y o sh ig ach a - k o ‘ rg a z m a l i - o b r a z l i ta fa k k u r i rivojlanishiga, to ‘rt— besh yoshidan to o ‘n bir, o ‘n ikki yoshigacha
   

- so‘z mantiqiy tafakkuriga e ’t ibor berish kerak. K o ‘rsatilgan yosh chegaralaridan keyin ya’ni, o ‘n bir, o ‘n ikki yoshida bolalarda barcha tafakkur turlarini birgalikda takomillashtirish va rivojlantirish


zarur. Nihoyat o ‘n uch o ‘n t o ‘rt yoshida bolaga kelajak kasbiy faoliyatida kerak bolladigan fikrlash turini, shu jum ladan maxsus tafakkurini tezlik bilan rivojlanishiga katta e ’tibor berish kerak.

2. 
   Lekin yuqorida aytib o ‘tilgan tafakkurning uch turidan inson u ch u n baribir solz-m antiqiy tafakkur eng muhimligini esda tutish kerak. U ning to laqonli rivojlanishiga ayniqsa, qaysi tafakkur turi oson rivojlanadigan davrda h a r qanday holatda ham katta e ’tibor berish kerak. Bu davrlar tax m in an quyidagi yosh chegaralariga to ‘g ‘ri keladi: besh olti yoshidan to o‘n ikki - o ‘n uch yoshigacha.
   
3. 
   Odam ning intellekti va qobiliyatlari maxsus mashqlarsiz asta- sekin y o ‘qolib borishi m um kin. Bu qobiliyatlarni kerakli mashqlar yordam ida doimiy ravishda q o 'l lab turish kerak. Bunday mashqlar deganda odam ning m untazam ravishda aqliy masalalarni ha! etishi tushuniladi. Bunday masalalar tartibini psixolog-maslahatchi mijoz bilan suhbat davomida aniqlashi mumkin. Juda bo'lm aganda aniq m asalalar o'rniga bunday masalalarga qo‘yiladigan keng talablar tizim ini mijozga taklif etish m um kin va ularga binoan mijozning o ‘zi u ch u n mashq qilish masalalarini tanlab olishi mumkin.
   

M nem ik qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar.
M n em ik qobiliyatlari odam ning xotirasi ishi bilan bog'liq va tanib olish, eslab qolish, esda saqlash, esga olish ham da esdan chiqarish kabi alohida m alakasida namoyon boMadi. Bundan tashqari xotiraning ko‘pgina turlari mavjud va odam da u laro 'n d an ortiq boMadi. Ular qatoriga xotiraning quyidagi: qisqa muddatli, operativ, uzoq muddatli, ixtiyorsiz, ixtiyoriy, bevosita, vositali, m exanik, mantiqiy va turli sezgi organlari ishi bilan bogMiq turlari kiradi.
O d am d a xotira turlari va mnemik jarayonlari soni ko'pligi,
x o t i ra n i yaxshilash b o ‘y ich a aniq tavsiyalar berishdan avval mijozning xotirasi holatini aniq psixodiagnostika qilishni talab etadi. B undan tashqari xotira mavzusiga doir maslahatlarni quyidagi qoidalarni hisobga olib o ‘tkazgan ma’qul boMadi:

1. 
   Agarda mijoz xotirasi bilan bogMiq m uam m olar asosida
   

murojaat etsa, bu barcha xotira turlari bilan bogMiq boMishi mumkin emas.

2. 
   Agarda mijoz xotirasi t o ‘g ‘risida shikoyat qilsa, bu h a rd o im
   

ham mavjud m uam molari haqiqatda b o r ekanligini bildirmaydi. T o‘g‘rirog'i, um um an olganda, m ijozning xotirasi joyida b o ‘lib, lekin alohida holatlarda xotiraga aloqasi b o ‘lmagan sabablarga ko bra u materialni eslab qolish va esga olishda m a ’lum qiyinchiliklarni his e ta y o tg an b o 'l ish i m u m k in . M i jo z sh ik o y a t q i la y o tg a n muammolar faqat xotiraning alohida turlari va jarayonlariga taalluqli boMishi m um kin. Masalan, bir m ijozda eslab qolish b o ‘yicha, boshqalarda esda saqlash, uchinchisida m aterialni yodga olish b o ‘yicha m u am m o la r b o l ish i m u m k in . Bir o d am d a m exanik xotirasi, ikkinchisida mantiqiy, uchinchisida so‘z m antiq xotirasi bo ksh b o ‘lishi mumkin. Bir odam yaxshi hodisani qisqa m uddatda, lekin yom on voqeani uzoq vaqt eslab qolish xotirasiga va shu kabilarga ega boMishi m u m k in . S h u n i n g u c h u n p s ix o lo g - maslahatchi hal etishi kerak b o lg a n birinchi masala m ijozning shikoyatlarini diqqat bilan tinglab uning xotirasi aniq tashxisini qo'yishdan iborat hisoblanadi. 0 ‘z xotirasidan shikoyat qilgan h a r bir mijoz ham o ‘z muammosini aniq anglay va t o ‘g ‘ri t a ’riflab bera olmaydi. H ar qanday psixolog- m aslahatchi har doim h a m faqat mijozning gaplariga qarab, uning xotirasi aniq diagnozini qo‘ya olmaydi. Bu yerda ko'pchilik hollarda mijoz xotirasini maxsus psixodiagnostika qilish, xususan, avval aytib o 'tilgan testlarsiz masalani hal etish mumkin b o lm ay d i .

3. 
   Xotiraning barcha turlari o d a m d a bir xilda muvaffaqiyatli takomillasha olmaydi. Xotiraning bir xil turlari m asalan, ixtiyorsiz
   

va ixtiyoriy xotirasi odatda, asta- sek in va asosan bolaligidan organizm yetilishiga qarab rivojlanadi ( xususan, bola m iyasi yetilishiga q a rab ) , o ‘n besh, o bn olti yoshida o ‘z rivojlanish cho‘qqisiga yetadi. Keyinchalik ular odatda sezilarli darajada albatta, agarda odam ularni rivojlantirish bilan maxsus shug'ullanm asa yaxshilanmaydi. U m um an bunday xotiraning rivojlanfshi o d a td a boshqa - ixtiyoriy va ixtiyorsiz yo‘nalishlar bilan boradi. Xotirani boshqa masalan, mantiqiy turi o d am n in g butun hayoti davom ida rivojlanishi va takomillashishi m um kin. Bundan tashqari, b a ’zi odamlarda xotiraning bir turi, boshqa o d a m d a esa boshqa turlari rivojlanishi m um kin. Shuning u c h u n m ijozga uning m n e m ik qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar taklif etilayotganda,


birinchidan, uning hay o t id a xotiraning qaysi turlari ayniqsa, kerakligini aniqiash, ikkinchidan, ushbu mijozga materialni qanday qilib eslab qolish yoki esga olish oson boMishini aniqlab olish kerak. M ana shularni hisobga olib xotirani takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar berish kerak.

4. 
   Deyarli b a rc h a od am lard a yoshi ulg‘ayib borgan sayin,
   

xotiraning tabiiy va q o nuniy o ‘zgarishlari sodir b o ‘ladi. Ular quyidagilardan iborat b o ‘iadi: 25 - 30 yoshidan boshlab, ko‘pchilik odamlarda tug‘ilganida b o ‘lgan xotira turlari yomonlashadi. Bular ixtiyoriy, ixtiyorsiz va mexanik xotiralardir. Ularning odam yoshi ulg'ayib borishi bilan yomonlashishi birinchidan, xotiraning ushbu turlari organizmning holatiga bog‘liqligi (u qanchalik yosh boMsa, xotirasi shunchalik yaxshi), ikkinchidan, ular kam samarali va yoshi ulg‘aygan sari xotiraning yanada samaraliroq turlari bilan almashinishi sabablidir. Bu xotira turlari awalgilaridan ko‘ra kamroq energiya sarflashni talab etadi. Shundan kelib chiqib, xususan, mijoz 2 5 - 3 0 yoshdan katta bo'lganida, asosan, ixtiyoriy, mantiqiy va ixtiyorsiz xotirasini rivojlantirishni maslahat berish kerak.

5. 
   Yoshi ulg‘ayib borgan sari o‘z hayotida foydalanish uchun
   

ko'proq murojaat etgan xotira turlari odamda saqlanib qoladi. Odam kamroq murojaat etgan xotira turlari esa yomonlashadi. Demak, mijoz xotirasi psixologik diagnozini q o ‘yayotganda uning hayotiy tajribasini hisobga olish va xatoga yo‘1 qo‘ymaslik kerak. Ushbu holatda gap quyidagilar haqida boradi: agar mijoz o ‘z hayoti d a v o m id a x o t i r a n in g b i ro n - b i r tu r ig a , u n in g eslab qolish jarayonlariga va uslublariga ko‘proq m urojaat etsa va shunga qaram ay kerakli m aterialni eslab qolishda m untazam ravishda qiyinchiliklar his etsa, bu mijozda m ana shu xotira turlarini takomillashtirish imkoniyatlari deyarli tugaganini anglatadi. Bunday hollarda uning xotirasini yaxshilash yollarini, u foydalanmaydigan va ularga deyarli kam murojaat etadigan xotira turlaridan izlash kerak. Xotiraning h a r bir turi va jarayonlari bundan tashqari uni takomillashtirishga alohida yondashishni talab etadi. Bundan keyin biz xotiraning alohida turlarini rivojlantirish b o ‘yicha um umiy tavsiyalarni ifoda etib o ‘tamiz.

6. 
   Xotirani o dam ning intellekti kabi bir tom onlam a rivojlantirib
   

b o ‘lmaydi. O dam ning xotirasi um um an, d o im o yuqori darajada b o ‘lishi uchun birinchidan xotiraning barcha turlarini kompleks rivojlantirish, ikkinchidan doimiy mashq qilish va ularni ishlatish kerak. Psixologik maslahatda bu qoidani am aliy q o ‘llab, biroq mana shu m azm unda yuqorida odam ning intellekti t o ‘g ‘risida aytilgan gaplarni esda tutish kerak. Birinchi navbatda o d a m o kz hayotida doim m urojaat etadigan, xususan o ‘z in ing kasbiy faoiiyatida foydalanadigan xotira turlarini kompleks rivojlantirish va mashq qilish kerak.

7. 
   Odamning xotirasi o'zining rivojlanishi va faoliyati davomida uning intellekti bilan üzviy bog‘liq b o l a d i va ushbu odamning aqliy rivojlanishisiz takom illashtirish m u m k in em as. Birinchi navbatda, albatta, bu m antiqiy va ixtiyoriy xotirasiga taalluqli.
   

8 .T anib olish jarayoni m nem ik jarayon sifatida odam da idrok etish rivojlanganligi bilan bo g ‘liq b o ‘ladi h a m d a o d a m pertsevtiv obrazli haqiqatni to ‘g £ri aks ettiruvchi obrazni qurishda bajaradigan intellektual harakatlar va operatsiyalar sifatini yaxshilash bilan bog‘iiq. Shuning uchun tanib olishni idrok etish, xususan bir- biriga juda o ‘xshash obyektlarni taqqoslash va farq qilish bo'yicha maxsus mashqlar yordam ida takomillashtirish orqali rivojlantirish zarur. Buning uchun bolalarga ko‘rib turgan obyektini, masalan, rasmlardagi o ‘xshashlik va farqni an iq lash g a kerakli b o ‘lgan mashqlarni taklif etish kerak. K attalar t o ‘g ‘risida gapiradigan bo‘lsak, ular uchun tanib olish odatda b i ro r - b i r kasb faoliyatini bajarish bilan bog‘liq b o ‘ladi. Shuning u c h u n kerakli mnemik jarayonini ularda ushbu odam o ‘z ishida bajaradigan faoliyat turlari orqali takomillashtirish kerak b o lad i .

9. 
   Eslab qolish xotira jarayoni sifatida b i r n e c h a tamoyillarga ega. Birinchidan, bu materialni yaxshi eslab qolish u ch u n uni tashkil qilish. Ikkinchidan, bu eslab qolishni o ‘zi, y a ’ni m a ’lum mnemik harakatlarni bajarishdir. U chinchidan, bu vaqt davom ida mnemik harakatlarni to ‘g ‘ri taqsimlash. Shuning uchun mijozga uning eslab qolishga taalluqli m uam m olari sababli quyidagilarni tavsiya etish mumkin. Mijoz materialni eslab qolishga h a ra k a t qilishdan aw al materialni eslab qolish ustida fikrlashni odat qilib olishi kerak. Bunday fikrlashlar eslab qolinayotgan m aterialning xususiyatlariga
   

qaratilishi kerak, xususan u m a ’lum materialdan nimasi bilan farq qilishiga yoki a k s in c h a , m a ’lum m a te r ia lg a nim asi b i lan o'xshashligini bilib olish kerak.
Yaxshi va tez eslab qolishga yordam beruvchi uslublar qatoriga eslab qolinayotgan materialning ichki tuzilishini aniqlash va u qanday obrazlar, fikrlar ham da sezgilar paydo qilishini anglab olishni kiritish mumkin. M ana shularning barchasini mijoz eslab qola olmayotgan material bo ‘yicha o ‘ziga-o‘zi savol berib va ularga javob berib bajaradi. Materialni eslab qolish uchun tartib bilan savollar q o ‘yib, navbat bilan ularga javob berish yetarli b o ‘ladi. Ba’zan u agar esda qolishini istasa, qo‘shimcha ravishda bir necha bor takrorlasa, yaxshi b o lad i . U m um an olganda, eslab qolish jarayoni ayniqsa, katta yoshli odamlarda oddiy foydali hayotiy odatlartizim idan iborat ekanligini esdan chiqarmaslik kerak. Ularni bir m arta ishlab chiqib va ularga doimiy amal qilib eslab qolish bilan bog‘liq o kz muam molaridan uzoq vaqtga yoki butunlay esdan chiqarish m um kin boMadi. Bu m uam m olar o ‘z navbatida odam da shunday hayotiy odatlar yo kqligi sababli yuzaga keladi. Bolalik yillarida hali ixtiyorsiz va mexanik xotirasi kuchli bo‘lganda, katta m uam m olar odatda paydo boMmaydi. Biroq ko‘pchilik yoshi katta odamlarda ular albatta, paydo b o ‘ladi, ayniqsa, oltmish yoshdan o ‘tgandan keyin b a ’zan esa undan ham ertaroq.

9. 
   Eslab qolgan materiallarini xotirada saqlash mexanizmi — bu fanda eng kam m a ’lum bo‘lgan holatlardan biridir. Shuning uchun bu jarayonga maqsadga muvofiq t a ’sir ko‘rsatishning iloji yo‘q. Shunga qaram ay mijoz bu yerda ham o ‘zi uchun foydali ish bajarishi m um kin. M ana shu sababli psixolog-maslahatchi mijozga eslab qolish jarayoni qanchalik to ‘g‘ri tashkil qilingan b o l sa , eslab qolinayotgan materialni anglab yetishga shunchalik ko‘p harakat qilish va faqat mexanik qaytarish shunchalik kam bo‘lishi kerakligini eslatib q o ‘yishi kerak. Bir materialni eslab qolayotganida ushbu materialni nisbatan oson va tez yodga olish mumkin bo'lishiga yordam beruvchi qandaydir ancha samarali uslubni topish (ishlab chiqish, o ‘z!ashtirish) asosiy hisoblanishini oldindan eslatib q o ‘yish kerak. Bu yerda quyidagi masalahatlar foydali bo‘lishi mumkin.
   

Birinchidan, eslab qolinayotgan materialni birbog‘Iiqlik tizimiga
keltirish va bu ishni materialning h a rb i rq is m i uning boshqa qismi bilan mantiqiy bogMangan holda bajarish kerak, shu bilan birga bog‘liqlik qanchalik ko‘p bo‘lsa, eslab qolinayotgan material ichidagi tasaw urlar qanchalik ko‘p boMsa shunchalik yaxshi.
Ikkinchidan, bu materialning bir yoki birdaniga bir necha asosiy qismlari h ar qanday vaqtda oson csga tushadigan b o klishi kerak. Odatda, materialning boshlang‘ich yoki yakuniy qism lari shunday qismlar hisoblanadi.
U chinchidan, barcha m aterialni eslashga yordam beruvchi, kerak paytda mijozning diqqat doirasida bolishiga yordam beruvchi sharoitlarni t a ’minlashi kerak.

9. 
   Materialni esga olish yoki takrorlash — bu deyarli eng murakkab mnemik jarayondir. O dam ba’zida kerakli materialni eslab va o ‘z xotirasida saqlab qolishi mumkin. Lekin shu bilan birga kerakli paytda esga olish jarayoni b o kshligi sababli oson va xatosiz uni esga ololmaydi. Bu jarayon o kz navbatida ko‘plab sabablarga bog‘liq bo‘ladi, ularorasida eslab qolinadigan material sifatini aytish mumkin. Biroq u yom on esga olishning yagona sababi emas. M aterialni esga olishga uni esdan chiqarish tabiiy jarayoni, esga olish paytida odam ning jismoniy va psixologik holati va ko‘plab boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi. Esdan chiqarish o ‘z oqimi bo kyicha boradi, shuning uchun odam materialni vaqti-vaqti bilan takrorlab turm asa, unda xotirasida birinchi gai eslab qolganidan 25% kamayadi. Demak, esga olish jarayonini osonlashtirish uchun vaqti-vaqti bilan eslab qolingan materialni takrorlab turish kerak. O d a m n in g yom on jismoniy holati va kuchli em otsional t a ’sirlanishi uning xotirasiga salbiy t a ’sir ko‘rsatishi ham m a ’lum. Shuning uchun odamning yomon jismoniy holati yoki psixik his etishi bilan bogMiq u yoki bu paytda material darhol esiga kelmasa, juda qattiq tashvishlanish kerak emas. Bu o kz - o kz idan xotiradagi kam chilik em as, balki odamning vaqtinchalik psixofizik holati oqibatidir. Yaxshi esga olishi uchun odam eng avvalo tinchlanishi va dam olishi kerak bo‘ladi.
   
10. 
    Odam ning qisqa m uddatli xotirasi hajmi cheklanganligi
    

sababli unda ko‘plab m u am m o la r yuzaga keladi. O datda qisqa m uddatli xotirasi hajmi k o ‘rsatilgan norm al o ra l iq n in g quyi c h e g a ra s id a boMgan o d a m l a r o d a td a e s la b q o l i s h d a k a t ta


qiyinchíliklar his etadilar. Bunday odamlar odatda yettitadan ortiq m aterialni qiyinchilik bilan eslab qolishlari mumkin yoki buni juda sekin bajaradilar. Shu bilan birga eslab qolinayotgan axborotlar birligi soni ularning qisqa m uddatli xotirasi o ‘rtacha hajmiga teng va u n d an oshmagan holatda odam odatda, katta qiyinchilik his etm aydi. Bu qisqa m uddatli xotira hajmi beshga teng boMgan odam ga hajmi bo‘yicha katta boMgan materialni kichik qismlarda, besh birlikdan oshmagan qism larda eslab qolishni, xotirasi hajmi yetti birlikdan iborat odam ga - harbiri yetti birlikdan oshmagan q ism la rd a eslab qolishni tavsiya etish kerakligini anglatadi. O dam ning qisqa muddatli xotira hajmi - bu um um an olganda, m ashq qilish qiyin bo‘lgan va kam o ‘zgaradigan kattalikdir. Shuning u chun qisqa muddatli xotira hajmiga hayotda moslashib olishni bilish kerak. T o ‘g‘ri, maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlaganda ularda qisqa muddatli xotirasi hajmi kattalarga qaraganda ancha pastligini va taxminan bola yoshiga teng boMishini ham esda tutish kerak. Bolalarning xotirasini yaxshilash bo‘yicha amaliy tavsiyalar nuqtayi nazaridan bu m aktabgacha yoshdagi bolalarga eslab qolish u c h u n m ateriallarni k a t ta la rg a qaraganda yana h am kichik qism larda berish kerakligini anglatadi. Faqat m aktabda o ‘qishni boshlashi bilan kattalar uchun xos boMgan katta hajmli mnemik m e ’yorlardan foydalanishga asta o ‘tib borish mumkin.

9. 
   Bir necha o ‘n m inutdan to bir necha kungacha b o ‘lgan uzoq vaqt davomida ko‘p sonli m a ’lumotlarni eslab qolish, esga olish va ulardan tezlikda foydalanish mumkinligini t a ’minlovchi
   

o d a m n in g operativ xotirasi sifati k o ‘pchilik sa b ab la r bilan belgilanadi. Birinchi navbatda odamning operativ xotirasi qisqa muddatli xotirasidan farqli ravishda mashq qilsa boMadigan va ko‘p j ihatdan shaxsiy, kasbiy hayot tajribasiga bogMiq boMishini aytib
o ‘tish kerak. Operativ xotira hajmi va kuchini ancha katta hajmlarga oshirish m um kin, lekin o ‘z hajm ini yuksak darajada saqlab qolish uchun doim iy qo M Iab- quwatlab turishni talab etadi. Operativ xotirani takomillashtirish mumkin. Masalan, kerakli yechimni izlash yoMida uzoq vaqt davomida k o ‘plab hodisalardan iborat va ko‘plab sh a r t la rn i o ‘z ichiga oigan aqliy va amaliy, hayotiy m uhim masalalarni hal etish hisobiga takomillashtirish mumkin. Masalani
hal etish jarayonida xotirada ushlab qolish zarur b o lg a n axborotlar sonini va masalani hal etish vaqtini oshirib borib, shu bilan operativ xotirani yaxshilash mumkin.

9. 
   O dam uzoq muddatli xotirasida b o ‘lgan faktlarni h a m d a axborotni eslab qolish jarayonlarini t o kg ‘ridan to ‘g fcri boshqarishga qodir emas. Biroq o ‘zining uzoq m uddatli xotirasini u m atcrialni eslab qolish va esga olish ja ra y o n la r in i o ‘zini ongli ravishda boshqarish orqali nazorat qilib borishi m um kin. Masalan, m a ’lumki yaxshi tashkil etilgan eslab qolish uzoq muddatli xotirasi sifatiga ijobiy t a ’sir qiladi. Materialni takrorlash va m untazam esga olish ham odam ning uzoq muddatli xotirasini yaxshilaydi. Psixolog- maslahatchiga eslab qolgan materiallari tezda esidan chiqib qolishini aytib shikoyat bilan murojaat etgan mijozga m ana shuni tavsiya qilish mumkin.
   
10. 
    Odam ning ixtiyoriy xotirasi uning irodasi va motivatsiyasiga bog‘liq bo'Iadi. Shuning u ch u n x o t i ra n in g bu tu r in i a m a l iy yaxshilash yo‘Ii bir tomondan odam ning eslab qolayotgan materialga qiziqishini oshirish, boshqa to m o n d a n uning shaxsiy, xususan xarakteri sifatlarini takomillashtirishdan iborat boMadi.
    
11. 
    O d a m n in g x otirasini y a x s h i l a sh m a z m u n id a a s o s iy imkoniyatlari uning ixtiyoriy xotirasiga bo g ‘liq bo'ladi. Bu o d a m d a eslab qolish ishonchli vositalari t o ‘p lan g an id a uning xotirasi, ayniqsa, yoshi ulg‘aygan sari ancha yom onlashadi. Eslab qolish va esga olish samarali vositalarining mayjudligi esa aksincha, o dam ning xotirasini yoshidan q a t ’iy nazar yaxshilaydi. Bundan tash q a r i odamning yoshi katta bo‘lgan sari turli m nem otexnik vositalarni t o ‘g ‘ri q o ‘llash asosida x o t irasin i ta k o m i l l a s h t i r i s h d a k a t t a muvaffaqiyatlarga erishishi aniqlangan. Shu sababli mijozga am aliy yordam k o ‘rsatish uchun psix o lo g - m aslah a tch in in g o ‘zi tu r l i mnemotexnik vositalarni egallab olishi, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini bilishi, amaliyotda ulardan foydalanishni bilishi kerak. Biroq har bir mnemotexnik vosita o ‘z - o ‘zidan har qanday o d a m g a to ‘g‘ri kelavermaydi. Undan muvaffaqiyatli foydalanish m ijozning individual xususiyatlari va uning h ay o t iy sharoitlariga b o g ‘ liq b o ‘ladi. Shuning uchun mijozga u yoki bu m nem otexnik vositani taklif etilganda, unga quyidagilarni tushuntirish kerak.
    

Birinchidan, har qanday vaqtda oson foydalanish va eng yaxshi natija berishi m um kin b o ‘lgan turli m nem otexnik vositalardan taniab, amaliyotda foydalanish maqsadga muvofiq boMadi.
Ikkinchidan, bu vositalarni o'ziga moslashtirishga harakat qilish
kerak.
Uchinchidan, bu vositalarni hayotiy muhim odatlarga aylantirib, ulardan foydalanishni avtom atik darajagacha yetkazish zarur.

9. 
   Ko‘rish, eshitish va harakatlanish xotiralari odamda xotiralar asosiy turlari hisoblanadi va hayotda ular eng ko‘p ish bajaradi.
   

O dam uchun ahamiyatliligi b o ‘yicha ular yuqorida keltirilgan ketma-ketlikda bir- biridan keyin turadi. Bu xotiralarning har biri odamning hayotiy tajribalarga ega bo‘lib borishi hisobiga o ‘z- o‘zidan takomillashib va kerakli darajada ta’minlanib boradi. Biroq bu uchta xotira turlarining har biri bilan o‘zaro aloqadorligini, bir- biriga t a ’sirini e ’tiborga olish zarur. Ularning bir-biriga t a ’siri xususan, bu xotira turlarining biri takomillashishi va yomonlashishi ham da deyarli albatta, xotiraning boshqa turlari holati, faoliyatiga t a ’sirida namoyon boMadi. M ana shulardan um um an, xotirani yaxshilash uchun ju d a m u h im amaliy xulosa kelib chiqadi: uning barcha asosiy turlarini odam da bir vaqtda q o ‘llab-quvvatlab va rivojlantirib borish zarur.


Kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish, m uam molarni hal etish yoMlari
Endi kom m unikativ qobiliyatlarini tuzatish bilan bog'liq m uam m olarni hal etishning amaliy yoMlarini ko‘rib chiqamiz. M ana shu m u am m o larn i hal etish amaliy yoMlarini m uhokam a etishga kirishishdan oldin bir necha dastlabki ko‘rsatmalar berib o ‘tamiz.
Agarda dardini aytish bosqichida psixolog-maslahatchining
m ijoz bilan m u lo q o t i d avom ida, mijoz o d a m la r bilan kam aloqalarda boMishi va ko'pincha bir o‘zi boMishni afzal ko'rishi m a ’lum b o ‘lib qolsa, bu fakt o ‘z - o ‘zidan mijozda kommunikativ xususiyatdagi m u a m m o la r berilishini isbotlamaydi. Ko‘pchilik insonlartabiatan odam lar bilan kam munosabatda boMadigan, ko‘p aralashmaydigan boMadilar va ularning o'zlari ham da ular atrofidagi
odam larbundan unchalik zarar ko‘rmaydilar. Ko‘p in ch a esa aynan, buning aksi bo'ladi:
O dam lar orasida ular o^zlarini noqulay his qifadilar va ular bilan muloqotga tez kirishadilar. Shunday m uam m osi b o ro d a m d a odatda, boshqa m uam m olari borligi ham aniqlanadi. Xususan, xarakteri xislatlarida kamchiliklar, komplekslar, m uhim qobiliyatlari bazalari rivojlanmaganligi va boshqalar. Psixologik yolg‘izlik m uam mosini amaliy hal etish yo'lida birinchi q a d am lard an biri garchi odamlar bilan muloqotda boMmasa ham ko‘proq ular orasida b o l ish n i tavsiya etishdir. O dam larni qiziqib va d o ' s to n a kuzatish ham da atrofda nimalar sodir b o l ish in i kuzatishning o ‘zi yetarli b o lad i . T o ‘g ‘ri, ko‘pchilik odam larda ularni c h e td a n kuzatishlari unchalik yoqmasligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Shuning uchun mijozga odam lar orasida b o lg a n d a ularni to ' g ‘ridan to ‘g‘ri kuzatish kerak emasligini ham maslahat berish kerak. Buni osongina sezdirmay biron- bir ish bilan m ashg‘ul b o ‘lib am a lg a oshirish mumkin. Yaqinlik hissidan ozod b o ‘lishga masalan, quyidagi tavsiya ham yordam bera oladi:
Ularning orasida bo'ladigan odam lar va vaziyatlarni ko‘proq o ‘zgartirib turish. Bunday ongli ravishda nazorat qilinadigan xulqi mijozga vaqt o ‘tishi bilan kom m unikativ xususiyatdagi ko‘plab muam molardan qutulishga yordam beradi, chunki o d a m la r orasida b o ‘lib u vaqt o ‘tishi bilan psixologik keskinlik va xavotir hissini yo‘qotadi hamda ular bilan bevosita munosabatlarga oson kirisha oladi. Agarda mijoz odam lar bilan m unosabatlardagi natijalardan ko^pincha to ‘la qoniqmasligidan shikoyat qilsa, unga quyidagilarni tavsiya etish mumkin. Birinchidan, odam lar bilan uchrashuvga tayyorlanar ekan, oldindan bu aloqalarning natijalari qanday bolishi mumkinligini taxmin qilish kerak.
Ikkinchidan, m unosabatlar m um kin boMgan natijasini aniqlab undan o ‘zi uchun qanday foyda olish mumkinligini belgilashi kerak. Agarda bu ishlar oldindan bajarilsa, bunday ko‘rsatm an i amaliy ishlab chiqish hayotiy o d a tg a aylansa, u n d a o d a m l a r bilan m unosabatlardan odam ning qoniqishi darajasi albatta, oshadi. Bu hayotiy tajribaga asoslangan quyidagi psixologik xususiyat bilan bogMiq: biror-bir yomon narsani oldindan kutgan va nim a sodir

boMishini oldindan bilgan o d am sodir bo'lgan har narsani tinch qabul qiladi va kam tashvishlanadi, am m o bunga psixologik tayyor boMmagan odam ancha j iddiy tashvishlanadi. Aytaylik, mijoz o d a m la r bilan m uloqotlardan keyin unda k o 'p incha kayfiyati buzilishidan shikoyat qiladi. Bunga nima sabab, ushbu mijozga qanday qilib amaliy yordam k o ‘rsatish mumkin?

Birinchi navbatda psixolog-maslahatchi mijozning odamlar bilan m u n o sa b a t la rd a n keyin kayfiyati yaxshi to m o n g a o ‘zgarishi sabablarini aniqlab olishi kerak. Agarda mijozning kayfiyati buzilishi sabablarini to ‘g‘ridan to ‘g‘ri u n d an so‘rasangiz, balki u aniq javob bera olmasligi mumkin. Chunki kayfiyati o ‘zgarishi sababini odam har doim o kzi bilib nazorat qila olmaydi. Mijoz o ‘zining kayfiyati o ‘zgarishi haqiqiy sababini bilishni xohlamasligi ham mumkin, chunki u bunga yoqmasligi m um kin. Mijoz o ‘ziga hech qachon bunday savol bermagan va bu savolga javob berishga urinmagan b o ‘lishi h a m mumkin.
A g a rd a s h u n d a y b o ‘lsa p s ix o lo g - m a s la h a tc h i m ijozga quyidagicha yo‘l tutishni maslahat berishi mumkin. Har gai odamlar bilan m uloqot qilganidan keyin, kutilmaganda kayfiyati buzilganida d a rh o l , keyinga q o ld i rm a y n im a u ch u n b u n d a y hol so d ir bo'lganligini aniqlashga harakat qilishi kerak. Agarda bu yordam berm asa va bir qancha vaqt o ‘tib mijoz yana kayfiyati buzilishi sababini anglab yetishning iloji yo‘qligidan shikoyat qilsa, unga psixologik testdan o'tishni yoki psixoanaliz o ‘tkazishni maslahat berish m um kin. Kayfiyati buzilishi sababi ixtiyorsiz, ongiga bogMiq bolm asligi sabab bo‘lishi mumkin. Agarda psixolog-maslahatchiga m urojaat etgan mijoz odam lardan, ayniqsa, notanish odamlardan qochsa, ular bilan aloqa qilishdan cho‘chisa, bu mijozga birinchi navbatda irodasi kuchi bilan odam lar bilan muloqot qilishga o ‘zini m ajburlashni tavsiya etish kerak. Buni darhol emas, balki asta- sekinlik bilan bajarsa boMadi. Avval, masalan, iloji boricha ko‘proq o d a m l a r o ra s id a bo M ishga va o ‘z n av b a t id a unga e ’t ib o r qaratishlariga xotiijamlik bilan qarashga o ‘rganish kerak. Odamlar sizni diqqat bilan kuzatishlari va qiziqishlari holati siz shaxs sifatida ular u c h u n qiziqarli ekanligingizni anglatadi. Bu holati odamni xafa qilmasligi, balki xursand qilishi kerak. Shundan keyin boshqa
odamlarga faol javob qaytarishga urinib ko ‘rishlari m um kin boMadi. M ana shu m a z m u n d a boshqa o d a m n in g qarashini o c h iq va xotirjamlik bilan qarshi olishga, unga d o ‘s tona m u n o s a b a td a bolishga o ‘rganish mumkin. S h undan keyin bular bilan birgalikda hayotning turli holatlari uchun mos keladigan nutqiy odob shakllari

• 
  notanish odam ga murojaat etish m um kin b o ‘lgan va u n in g tom onidan e ’t ibor qaratilishiga javob qaytarish m um kin b o ‘lgan gaplarni yodlab olish va oson gapirishga o ‘rganib olish foydali boladi.
  

N ih o y a t , n o tan ish o d a m la r b i la n alo q a o ‘rn a t ish d a o ‘zi tashabbus ko‘rsatishga o kzini m ajbur etishi mumkin. A w a l a n c h a yaqin, keyin tanish va nihoyat, notanish odam lar bilan m uloqotlarda mana shu barcha harakatlarni tartib bilan o'zlashtirib borish va bajarish odam lar bilan m uloqot qilishdan qo'rquv m u am m o s in i yo‘qotishi kerak. Agarda psixodiagnostika natijasida m i jo z d a kommunikativ malakalari b o ‘sh rivojlanganligi aniqlansa, u n d a birinchi maslahat kerakli malakalarini qanday qilib yaxshilashga taalluqli b o ‘lishi kerak. Boshqalarga e ’tiborli boMishni biladigan, qiziqarli gapirishni va qiziqib t in g lash n i biladigan a t ro f id a g i odam larda o ‘ziga qiziqish uyg‘otishi, ularni o'ziga jalb e t ish i mumkin bo'ladi. K o ‘pincha faol gapirishdan ko‘ra b oshqalarni diqqat bilan d o ‘stona tinglashga o ‘rganish ancha m u rak k ab ro q b o ‘!adi. Shuning uchun bun d ay m u a m m o g a duch k e lg a n id a psixolog-maslahatchi mijozga birinchi navbatda boshqalar u c h u n yaxshi tinglovchi boMishi kerakligini tavsiya etish kerak. Y axshi tinglovchi bo‘lish esa o‘z navbatida quyidagilarni anglatadi:

• 
  har qanday odamga chin ko‘ngi!dan qiziqish nam oyon etish;
  
• 
  har qanday odam da va uning h a r bir gapida ijobiy to m o n in i ko‘ra va ko‘rsata bilish;
  
• 
  iloji b o r ich a odam larni va u la r aytgan gaplarni t a n q i d qilmaslik;
  
• 
  agarda tanqid qilish kerak bo'Isa, unda boshqalarni xafa qilib q o ‘ymay, u bilan munosabatlarni b u zm ay aytishni o 'rganib olish;
  
• 
  boshqa odam ning - uning o b ro ‘sini oshiradigan, a tro fd ag i odamlar orasida hurmatini oshiradigan ijobiy harakatlarni qoMlab- quvvatlash, rag‘batlantirish malakasini ishlab chiqish.
  

Agarda mijoz odam lar bilan muloqot qilganidan keyin kayfiyati buzilsa, shaxsiy m unosabatlari yomonlashsa, demak ular bilan munosabatlarda o ‘zini noto‘g‘ri tutadi va ulartom onidan hurmatga loyiq boMmaydi. Buning sababi odatda to ‘la tushunib yetilmaydi va psixolog-maslahatchining birinchi vazifasi mijoz bilan birgalikda ulami tushunib olish hisoblanadi. Shundan keyin odamlar bilan muloqotda o ‘zini q an d ay to ‘g‘ri va yaxshi tutishini mijozga aytib unga mana shu sabablarni yo‘qotishga yordam ko'rsatish kerak. Boshqa odam lar to m o n id an antipatiya m um kin b o lg an va ularni yo‘qotish usullarini k o ‘rsatib o ‘tamiz.
1 - sabab. O d a m n i n g o ‘zi b o sh q a o d a m l a rg a nisb a tan behurm atlik qiladi. U ning gaplari va harakatlari bilan ularni haqoratlaydi, kamsitadi. Ushbu holatda m uam m oni hal etish yo'li
— o ‘zining noto‘g‘ri xulqini tushunib yetish va o ‘zgartirish, odamlar bilan m un o sab a t la rd a o ‘zining harakatlarini nazorat qilishga o ‘rganib olishdan iborat.

2. 
   - sabab. B o sh q a o d a m l a r bilan m u lo q o t la rd a va odam beixtiyoriy ravishda avval bir necha bor unda antipatiya keltirib chiqargan odam ni eslatadi. Ushbu holatda m uam m oni hal etish usuli quyidagicha: nim a b o ‘lsa ham suhbatdosh bilan aloqa qilib, u bilan suhbatlashib ilgari antipatiya keltirib chiqargan odamga hech ham o ‘xshamasligiga ishonch hosil qildirish kerak.
   
3. 
   sabab. 0 ‘z - o ‘zidan noqulaylikva yuqori keskinlikni keltirib chiqarib beixtiyor kayfiyatni yomonlashtiradigan va suhbatdoshi harakatlariga salbiy t a ’sir k o krsatadigan m uloqotning um umiy noqulay sharoiti. Bu sababni yo‘qotish usuli - sharoitni o‘zgartirish, odamga tinchlanishga imkon berish, boshqa odam lar tomonidan an tipatiya n a m o y o n etilishiga e ’t ibor berm aslikka o krgatish hisoblanadi. Bundan tashqari har qanday hayotiy vaziyatlarda odamlar bilan d o ‘stona m unosabat ruhini saqlab qolishga o ‘rganib olish ham foydali bo'ladi.
   
4. 
   sabab. Suhbatdoshi xarakterida kuchli salbiy xususiyatlari b o ‘lib, shu sababli u odam larga sababsiz antipatiya namoyon etadi. Ushbu holatda m u am m o n i hal etish usuli quyidagicha: odamga o ‘zini tuta bilishda yordam berish. Buning uchun avval u o ‘z xarakteri kamchiliklarini anglab yetishi, ularni tan olishi va ulardan
   

qutulishni xohlashi kerak. Agarda bu holat sodir b o lm a s a , unda mijozga u o ‘zini aslida q a n d a y tutishi va shu holatda chetdan qanday ko‘rinishini ko'rsatish bilan cheklansa b o ‘ladi.

Mijozning tashkilotchilik qobiliyatlarini yaxshilash

« T ashkilotchilik qo b i l iy ati» a tam asi a n ’an av iy ravishda odamning biron- bir ¡shni tashkil ctish yoki uni bajarish uchun o d am la rn in g o ‘z a ro a lo q a la r in i , shu j u m l a d a n u la r orasida vazifalarni taqsimlash, bir- biri bilan samarali o ‘zaro aloqalarni y o ‘!ga q o ‘yish va yaxshi shaxsiy h am d a am a l iy m unosabatlar o ‘rnatishni tashkil etish b o ‘yicha masalalarni anglatadi. Masalan, amaliy, ishbilarmonlik qobiliyatlarini tashkilotchilik qobiliyati deb aytish mumkin. Odatda o 'z lari uchun biror- bir yangi ishni tashkil qilishga kirishayotgan o d am la r shunday qobiliyati yo‘qligiga yoki rivojlanishiga shikoyat qiladi va aynan, tashkilotchilik qobiliyati rivojlanishida kam chiligi sababli ishlari y u r ish m ag a n l ig id a n xavotirlanadi. Tashkilotchilik qobiliyatidagi kam chiliklar bilan murojaat etilganida quyidagilarni esda tutish kerak.
Birinchidan, odam da bunday qobiliyatlar bir nechta boMadi. Shu sababli eng aw a l mijozga nima yetishmasligini aniqlab olish kerak.
Ikkinchidan, b u nday qobiliyatlarning rivojlanishi odam da odatda ancha sekin boradi va ko‘plab shartlar va om illarga bog‘liq b o ‘!adi. Shundan keyin mijozga zarur b o ‘lgan tashkilotchilik qobiliyatlari tartibini (tuzilishini) va ularni rivojlantirish um um iy talablarini aniqlab olish maqsadga muvofiq b o ‘ladi. Faqat m ana shundan keyin mijozda m an a shu qobiliyatlarni rivojlantirish b o ‘yicha maslahatlar asosini tashkil etuvchi am aliy tavsiyalarni ifoda etishga urinib ko‘rish mumkin. O dam ning tashkilotchilik qobiliyati tartibi tashkil etilishi kerak boMgan faoliyati bilan bo g l iq bilimlarga kiradi. Agarda bu iqtisodiyotda odam larni boshqarish doirasi b o ‘lsa, unga m o s ravishda m a h o r a t l i tash k i lo tc h ig a iqtisodiyot va uni boshqarish sohasida yaxshi bilimlar kerak. Agarda bu ishlab chiqarish sanoati b o l sa , unda ishni tashkil etuvchiga ishlab chiqarishni o ‘zini yaxshi bilish kerak b o ‘ladi. U yoki bu sohada yetarlicha amaliy bilim lar va malakalarga ega boMmagan


odam bu sohada ishni hech qachon yaxshi tashkil eta olmaydi. Albatta, biror- bir ishni amaliy tashkil etishda yordamchi sifatida mutaxassislarni jalb etishi m um kin. Lekin bunda tashkilotchining o ‘zida o d a m la r orasida kasbiy aloqalarga taalluqli qo'shim cha m uam m olar yuzaga keladi. Tajribasiz tashkilotchiga juda ko‘p yordam chilar kerak boMadi, bu csa ishni tashkil etishning o ‘zini juda murakkablashtiradi. Tashkilotchilik qobiliyatlarining ikkinchi m uhim tom oni — bu tashkil etilayotgan ishningodamlarga va unda ishtirok etadiganlar psixologiyasiga qo‘yiladigan talablarni bilish hamda odam lar bilan samarali hamkorlik qilishni bilish hisoblanadi. Mahoratli tashkilotchi quyidagi savollarga aniq, asosli, to kla javoblar berishga h a r doim tayyor boMishi kerak.

1. 
   Barcha kerakli ish hajmini to ‘la va yuqori sifatda bajarish uchun qan ch a odam talab etilishi mumkin?
   
2. 
   Bu o d a m la r qanday kasbiy bilimlar va malakalarga ega bo'lishlari kerak?
   
3. 
   Bu od am larg a qanday shaxsiy, psixologik sifatlar zarur bo‘ladi? Qobiliyatli tashkilotchi h ar bir xodimning vazifasi nimadan iborat bolishini, unga qancha vaqt talab etilishini, kutilgan natijalar qanday b o ‘Iishi mumkinligini va ularni qanday nazorat qilish mumkin b o l ish in i yaxshi tasavvur qila bilishi kerak. Qobiliyatli tashkilotchi odam lar o ‘rtasida vazifalarni to ‘g‘ri taqsimlashni, ularning am aliy o ‘zaro munosabatlarini yolga q o lyishni bilishi kerak. Shu sababli psixolog-maslahatchiga maslahat o ‘tkazish jarayonida mijozga quyidagi savollar bilan murojaat etish tavsiya etiladi:
   

• 
  siz birgalikda ishlash uchun tanlab olayotgan odamlarning har biriga qanday kasbiy vazifalarni yuklamoqchisiz?
  

Bu o d am la r o ‘z ishlarida harakatlarini bir-birlari bilan qanday qilib moslashtiradilar. Har qanday tashkilotchi rahbarda odam lar bilan ishlashda albatta, qandaydir m uam m olar yuzaga keladi. Ular o ‘z vaqtida va muvaffaqiyatli hal etilishi ish to‘xtab qolmay oldinga borishi uchun qiyin hal etiladigan muammolarni yuzaga kelishining oldini olishga ularni oldindan ko‘ra bilishga o ‘rganib olish kerak. Biror holatni yuzaga kelishining oldini olish sodirbo‘lganidan keyin uni bartaraf qilishdan ancha osonroqdir. Mijoz bu ishlarni bajarishni
bilishini aniqfash uchun p s ix o lo g - m asiah a tch i unga q u y id ag i q o lshimcha savollar berishi tavsiya etiladi:

• 
  fikringizcha, siz ishga jalb etg an odamlarning h ar b i r id a qanday m uam m olar yuzaga kelishi m um kin?
  
• 
  bu m uam m olar yuzaga kelmasidan oldin qanday qilib ulam in g oldini olish va bu m uam molarni o ld in d an hal etish m um kin?
  
• 
  siz ishga jalb etgan odam lar o ‘rtasida kelishmovchiliklar va nizolar kelib chiqsa qanday yo‘l tutasiz?
  
• 
  qobiiiyatli tashkilotchi shaxslararo m uam m olarni an iq lash va hal qilish y o ‘lini o‘ylab q o ‘yishni, u rahbarlik q i la y o tg a n jamoasida yuzaga kelishi m um kin b o ‘igan amaliy m u am m o la r va ularni hal etish yo‘lIarini bilishi kerak. M ana shu m a z m u n d a tashkilotchi quyidagi xususiy savollarga aniq javoblarni bilishi kerak.
  
• 
  ushbu ishni amaliy tashkil e tishda duch kelishi m u m k in b o ‘Igan eng m urakkab m uam m olar q a n d a y bolishi m um kin?
  
• 
  bunday m uam molarni qanday qilib hal etish m um kin?
  
• 
  kelajakda shunga o ‘xshash m u a m m o l a r yuzaga kelish i mumkinligini qanday qilib oldini olish m um kin?
  

Rahbar tashkilotchining shaxsiy faoliyati ham yaxshi tashkil etilgan unda barchasi rejalashtírilgan va puxta o ‘ylab chiqilgan boMishi kerak. Mijozlarda tashkilotchilik qobiliyatini rivojlantirish va takom illashtirish bo'yicha a m a l iy ishlarni m ana s h u n d a n boshlash kerak. Shundan keyin tashkilotchilik qobiliyatining boshqa shu ju m l a d a n y u q o r id a fikr y u r i t i lg a n tark ib iy q i s m l a r in i takomillashtirishga qaratilgan am allarni bajarish kerak. Psixolog- masiahatchi mijozga taklif etishi m u m k in b o ‘lgan tashkilotchilik qobiliyatlarini rivojlantirish taxm iniy dasturi quyidagi ko‘rinishda bo’Iishi mumkin:
I . A n iq ishlar tashkilotchisí s ifa t id a m ijozning o ‘z i sh in i yaxshilash uslublarini rivojlantirish va takomillashtirish. B unga xususan quyidagi malakalari kiradi:

• 
  turli muammolarning eng qulay to ‘g ‘ri yechimini tez topishni bilishi;
  
• 
  o ‘z ish vaqtini to ‘g‘ri va tejab taqsim lashni bilishi;
  
• 
  ish kuni va uzoq m uddat davom ida o ‘zining ish bajarish qobiliyatini yuksak darajada saqlab turishni bilishi;
  

• 
  xatolardan oVganishni ulardan qo'shimcha xulosalar chiqarish va keyinchalik shunday xatolarga yo‘l qo'ymaslikni bilishi;
  
• 
  o‘z hayajonlarini nazorat qilishni, barcha vaziyatlarda xotiijam
  

va ishonch bilan harakat qilishni bilishi;

• 
  yangilikni yaxshi qabul qilish va o ‘rgatish qobiliyatiga ega boMishi.
  

2. 
   Odamlar psixologiyasini va munosabatlarini bilishi.
   

Bu bilim lardan o d a m la r bilan m u n o sab a t lard an samarali foydalanishni bilish. Ularga quyidagilar kiradi:

• 
  odamlarning tem peram enti va xarakteri xususiyatlarini bilish,
  

ularni m unosabatlar hayotiy amaliyotida hisobga olishni bilish;

• 
  odamlarning qiziqishlari va ehtiyojlarini bilishi;
  
• 
  odamlarning shaxsiy ehtiyojlari va qiziqishlarini maksimal darajada qondirishga yordam beradigan qilib odam lar bilan amaliy va shaxsiy o‘zaro munosabatlarni qurishni bilishi;
  
• 
  munosabatlar jarayonini boshqarishni muloqot psixologiyasini
  

bilishi;

• 
  odamlarga amaliy t a ’sir ko‘rsatishni va m ana shu bilimlardan samarali foydalanishni bilishi;
  
• 
  shaxslararo nizolar sabablarini, ularni oldini olish va hal
  

etish usullarini bilishi.

2. 
   Tashkil etayotgan ish xususiyatlarini, shu jum ladan uning m azm uni, texnologiyasini bilishi, am aliy m asalalarni yuksak professional darajasida hal etishni bilishi.
   
3. 
   Ishni, amaliy tashkil qilishni, shu jumladan odamlarni tanlash,
   

ular orasida vazifalarni taqsimlash, odamlarning amaliy o'zaro aloqalarini t a ’minlashni bilish.
Mijozning maxsus qobiliyatlarini rivojlantirish
Maxsus qobiliyatlar orasida faqat o d am d a yaxshi layoqat boMganidagina ishlab chiqarishi mumkin boMgan bilimlar va malakalar tizimini o ‘zgartirish bilan bogMiq qobiliyatlar mavjud. Bunday qobiliyatlarga masalan, matematik, lingvistik, flzik-texnik va boshqalar kiradi. Barcha maxsus qobiliyatlar o ‘z xususiyatlariga ega, ularni rivojlantirish b o ‘yicha mijozga maslahat berayotganda bu xususiyatlarni hisobga olish zarur. Ko‘rsatilgan shartlardan birinchisini bajarmaslik odatda qobiliyatlarni rivojlantirishga ancha
katta kuch sarflab, o d am n in g ju d a kam , o ‘r tacha natijalarga erishishiga olib keladi. Biroq oqibatda, kerakli qobiliyatlari unda shakllanadi, lekin ulaming nisbatan rivojlanish darajasi b o ‘yicha bu odam bolaligidan yaqqol ifodalangan iste’dodga ega b o ‘lgan insonlardan baribirortda qoladi.
Ikkinchi shartni bajarmasligi o d am odatda yaxshi layoqatga ega b o ‘la turib, iste’dodi bo'Im ag an , lekin o ‘z qobiliyatlarini faol rivojlantirgan insonlardan a n c h a o r td a qolib, qobiliyati b o ‘sh rivojlangan shaxsligichaqolishiga olib keladi. Mijozga L inda maxsus qobiliyatlarini rivojlantirish b o ‘y icha aniq nimani tavsiya etish mumkin? Ushbu savolga m a te m a t ik qobiliyatini hisobga olish misolida javob berishdan boshlaym iz. Bu qobiiiyatlar quyidagi xususiy malakalarni o ‘z ichiga oladi:

• 
  idrok etayotgan h o d isalarn i m iqdorli k o ‘rsatk ich Iarin i baholash va solishtirishni biiish malakasi;
  
• 
  xayolida tez va aniq sanashni bilish;
  
• 
  m atem atik obyektlar bilan t o ‘g ‘ri va teskari tartibda aqliy harakatlarni amalga oshirishni bilish;
  
• 
  aniq va ketma-ketlikda m antiqiy fíkrlashni bilish;
  
• 
  o ‘z vaqtida odatiy fikrlash usulidan voz kechish ( m asalani yechish), masalani yechish yangi usullarini izlash va topishni bilish;
  
• 
  sxemalar va chizm alardan foydalanishni bilish;
  
• 
  yaxshi rivojlangan operativ xotira.
  

Ko‘pchilik hollarda m atem atikaga qobiliyatini rivojlantirishga layoqati, agarda ular bolalarda haqiqatan ham bor b o l s a , a n c h a erta paydo b o l a boshlaydi. Bu xususan bola hisobni tez o ‘zlashtirishi va boshqa bolalardan avval xayolida hisoblashga o ' rg an ish id a namoyon bo ladi. Matematik qobiliyatlarini rivojlantirish uchLin bunday iayoqatni o z vaqtida bilib olish va darhol ularni qobiliyatga a y lan t ir ish g a kirishish ju d a m u h im . B unday b o l a l a r b i l a n shug‘ullanganda birinchi b o ‘lib bolalarni bir o knlik d o i ra s id a predmetlarni hisoblab chiqishga o ‘rgatish kerak boMadi. K eyin hisoblanayotgan predm etiarsonini asta- sekin oshirib borish kerak. Bir vaqtning o ‘zida sonli va k o ' p m unosabatlarini ifoda etuvchi raqamlarni o zlashtira olganliklaridan keyin ularni p red m e t larn i o Ichashni va o Ichov natijalarini aniq birliklarda ifoda etishga


o‘rgatish foydali b o ‘ladi. Bu aytilganlaming barchasi 4 - 5 yoshlarga taalluqli. Mana shu yoshida bolani atrof-muhit dunyo hodisalari va obyektlarini miqdorli nisbatlarda ko'rishga, raqamlar yordamida bu obyektlarni solishtirishga o ‘rgatish muhimdir. Besh-olti yoshida oddiy hisoblashdan ko‘ra ancha murakkabroq xayolida matematik amallarni bajarishga o ktishi mumkin bo‘ladi. Bola vaziyatni sonli baholar ekan, predmetlarni ovoz chiqarib o ‘z javobini darhol so‘zlar bilan ifoda etishga o'rgatish zarur. Besh-olti yoshida bola agarda m atem atik qobiliyatini rivojlantirishga layoqati borligini ko‘rsatsa, uni oddiy arifmetik am allarni, q o ‘shish-ayirish, ko‘paytirish va boMishga avval o ‘nlik sonlarda bajarishga o ‘rgatishni boshlash mumkin. M atematikaga qobiliyati bor bola maktabga o'qishga kelganida quyidagilarni bilishi kerak;

• 
  kam ida bir n e c h a o 'n l ik lard a xayolida q o ‘shib- ayirib,
  

ko‘paytirib hisoblashni bilishi;

• 
  turli p red m e t la rn i bir- biri bilan solishtirib o ‘lchashni, miqdorini baholashni bilishi.
  

5. 
   B O B . M I J O Z S H A X S IN I R IV O JL A N T IR IS H U C H U N P S IX O L O G IK M A SLA H A T LA R
   

Temperament bilan bog‘liq m asalalar bo‘yicha m aslahatlar.O ‘z tem peram enti m u am m o s id an tashvishlangan mijozga psixolog- maslahatchi taklif etishi m um kin b o ‘lgan tavsiyalarni m uhokam a qilishga kirishishdan oldin tem p e ra m en t psixologiyasiga taalluqli va psixologik m aslahat davom ida hisobga olish kerak b o lg a n asosiy amallarni esga olaylik. Odam ning tem peram enti - bu surati, reaksiyasi, tezligi, nerv im pulslari, o ‘tkazilishi d in a m ik a s i , vazminligi va ta ’sirchanligi xususiyatlaridan iborat odam ning psixik jarayonlari va harakatlari dinam ik xususiyatlari t o kplam idir. Tashqi xitlqi namoyon boMishidan tashqari bu b a rc h a xususiyatlar ichki, nerv-psixik k o ‘rinishga ega, ular o d a td a k o ‘zdan yashiringan b o ‘ladi.
Bir odamning tem peram enti ichki va tashqi ko‘rinishlari b a ’zan mos bo‘ladi, b a ’zan esa mos kelmaydi. Bundan tashqari odam ning o ‘zi tem peram entini tasavvur qilishi haqiqatga to ‘g ‘ri kelmasligi m u m k in . O d am o ‘z t e m p e r a m e n t in i u n in g u s tu n l ik la r i va kamchiliklarini bah o lash d a yanglishishi m u m k in . O d am n in g tem peram enti tabiiy turi ijtimoiy asosdagi xulqi shakli ortida yashiringan boMishi m um kin. Odam ga tabiat to m o n id an berilgan tem peram entlar turi yaxshi yoki yom on boMishi m um kin emas. Masalan, xolerik yoki sangvinik, yoki flegmatik va melanxoliklar o ‘z u s tu n l ik la r ig a va k a m c h i i ik la r ig a ega. M i jo z u n in g temperamentiga taalluqli tavsiyalar berganida tem peram enti asosida yotuvchi nerv sistemasi xususiyatlari o dam ning atrofdagilar bilan va uning amaliy faoliyatida turli xilda nam oyon bolishi mumkinligi to ‘g ‘risidagi yangi m a ’lumotlarni hisobga olish kerak boMadi. Inson temperamenti turlicha namoyon boMishi m um kin. Masalan, odam atrofdagilar bilan m unosabatlarda o ‘zini xolerik sifatida nam oyon qilishi, ishda esa sangvinik boMishi m um kin: u ishda flegmatik b o ‘lishi va odam lar bilan m unosabatlarda m elanxolik bo'lishi mumkin. Endi esa odam ni o ‘z tem p e ram en t id an shikoyat qilib psixologik maslahatga kelishga m ajbur e tuvchi, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan odatiy m uam m olam i ko‘rib chiqam iz:

l . O d a m o ‘zining tem peram enti tashqi namoyon boMishini boshqara olmasligi borasida tashvishlanadi, masalan, vaziyatlar va boshqa odam lar harakatiga hayajonlanishi va t a ’sirlanishi.

2. 
   G o ‘yoki o ‘zining to ‘la mos boMmagan temperamenti sababli u odamlar bilan psixologik xotiijam munosabatlarda bo‘la olmasligi bo‘yicha o dam ning xavotirlanishi;
   
3. 
   Boshqa o d am la rd an ortda qolayotganligi yoki aksincha, ulardan ko‘ra tezroq harakat qilishi, um um an boshqa odamlarning talablariga u javob beradigandek tuyulishi sababli ishda yoki odamlar bilan munosabatlarda unda keskinlik yuzaga kelib turishi oqibatida odamning tashvishlanishi;
   
4. 
   Boshqa odam larga qaraganda uning ish surati birm uncha sekinligi, u bilan aloqada bo‘lgan odam lar harakatlariga javobi birmuncha sustligi b o ‘yicha odamning tashvishlanishi, masalan, gapirish yoki aqliy tezligida;
   
5. 
   G o ‘yo u n d a nerv sistemasi bo'sh boMishi sababli odam ning xavotirlanishi;
   
6. 
   Odam ning emotsional o‘zini tutishni bilmasligi sababli uning tashvishlanishi.
   

Barcha xususiy holatlarni psixologik m aslahat o ‘tkazish
amaliyoti nuqtayi nazaridan to‘la ko‘rib chiqamiz. Ular bilan bogMiq mijoz bilan ishlayotganda psixolog-maslahatchi taklif etishi mumkin b o lg an aniq tavsiyalarni ifoda etib o‘tamiz:
1-holat. Bu holatga mos keladigan vaziyat ikkita eng mumkin
bo'lgan sabablar oqibatida yuzaga keladi: odam da xolerik va sangvinik tem peram ent bolishi va nerv-psixik buzilishlar bilan boladigan jism oniy behollik.
Birinchi h o la td a psixologik testlar yordam ida m ijozning temperamenti turini aniqlash kerak bolad i va yuqorida ko‘rsatilgan tem peram ent turi unda mavjudligi tasdiqlansa, unda eng avval bu haqida mijozning o kziga aytish kerak. Shundan keyin iloji b o k!sa unga bu haqida tashvishlanmaslikni, o‘zining hayajonlarini boshqara olm asligini tu z a t s a b o ‘ 1ish ini, kuchli t a ’sirchanligi shaxsiy mazmunda faqat kamchiiik emas, balki hayotda ko‘pchilik hollarda odamning yaqqol ustunligi sifatida ishtirok etishini tushuntirishga harakat qilish kerak.
Ikkinchi holatda (ikkinchi sabab) jiddiyjismoniy toliqish, kuchli hayajonlanish hamda nerv-psixologik kasalliklarning oldini oladigan qilib ish tartibini tashkil qilish, dam olish hisobiga m u am m o osongina ha] etiladi. Biroq bu holat psixologlaremas, balki ko'proq shifokorlar vazifasi doirasiga kiradi, shuning u c h u n biz uni m uhokam a qilishda davom etm aym iz. Yuqorida fikr yuritilgan t a ’sirchanlik o d a m la r to m o n id a n yaxshi qadrlanadi, ch u n k i odam atrofida bo'layotgan hodisalarga xususan, u bilan m unosabatlarda bo'ladigan odamlarga bcfarq emasligini yaqqol n a m o y o n etadi (albatta, eng avval ijobiy emotsiyalari t o ‘g ‘risida g a p boradi).
M i jo z n in g hissiyotga b e r i lu v c h a n l ig i un i j u d a h a m tashvishlantirmasligini ishonchliroq isbotlash uchun quyidagi asosni keltirish mumkin: odamdagi bu xususiyat intellektual rivojlangan, ilmli va yuksak madaniyatli o d am la r to m o n id an ju d a qadrlanishini aytish m um kin. O dam ning emotsionalligi o 'z id a n tashqarida, odam lar bilan munosabatlarida va harakatlarida q an d a y nam oyon boMishi — bu boshqa gap. Agarda kuchli emotsionalligi odamga juda yuqori natijalar bersa va odam lar bilan uning m unosabatlari yaxshilansa - unda bu albatta, ustunligi hisoblanadi. Agarda haddan tashqari t a ’sirchanligi ishiga xalaqit qilsa va m u n o sab a t la r in i yom onlashtirsa, unda bu haqida o ‘ylab ko‘rish k e rak boMadi. Bunday holda odatda m u am m o emotsionalligining o ‘z ida emas, balki odam ning tashqi nam oyon boMishini boshqarishni bilmasligi bilan b o g l iq b o ‘ladi. Mijoz iloji bo'lsa o ‘zining tabiiy reaksiyasi tezligini va boshqa odam lardan u nimasi bilan farq qilishini bilgani yaxshi b o ‘ladi. Agarda shunday farq aniqlansa va m ijozning uning uchun m uhim odam lar bilan munosabatlarini qiyinlashtiradigan darajada katta b o ‘lsa, bunday holatda u reaksiya tezligi bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlari borligi t o ^ r i s i d a aloqa qiladigan odamlarini oldindan ogohlantirib qo‘yish, mijozda reaksiyasi yomonligi sababli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan keraksiz muam molarni oidini oladi.
2-holat. Butunlay qaram a- qarshi psixologik to ‘g ‘ri kelmaydigan tem peram entga ega, masalan, xoierik va melanxolik, sangvinik va flegmatik odamlar bir-biri bilan munosabatlarda odatda, noqulaylik, keskinlikni his qiladilar. B unday holat ayniqsa, b i r- b ir i bilan yetarlicha tanish boMmagan odam lar orasida ularning munosabatlari


boshida ko‘pincha nam oyon b o ‘ladi. Ularning o ‘zlari bir-birlariga psixologik mos emasdek tuyuladi va ular orasida yuzaga keladigan keskinlik xuddi ularga yo‘qotib b o ‘lmaydigandek ko‘rinishi mumkin. Psixologik mos keîmaslik od am n i juda qiynaydi va b a ’zida ular orasida yaxshi munosabatlar o ‘rnatish yoMida yo‘qotib boMmaydigan m u am m o d ek bo‘lib ko‘rinadi. Aslida, bu to ‘g‘ri emas.
Birinchidan, barcha odam larning bir-biriga moslashishi o ‘z xulqini o ‘zgartirishda katta imkoniyatlarga ega, bu bir-biriga yaxshi moslashishga yordam beradi.
Ikkinchidan, bu im koniyatlarni amalga oshirish va bir-biriga o ‘zaro moslashishning yakuniy natijasi ularning tem peram entlari dastlabki tabiiy farqidan ko‘ra k o ‘proq darajada odam larning bir- birini tushunish istagiga bog‘liq boMadi.
U ch in ch id an va eng asosiysi - simpatiya yoki antipatiya, odam larning bir-birini yoqtirishi yoki yomon ko'rishi. U larqanday tem p e ram en t turiga ega ekanliklariga hech qanday bog‘liq emas. Bir-birlariga ijobiy yoki salbiy hissiyotlarini birxil darajada xoleriklar h am , sangviniklar ham va flegmatiklar ham his etishlari mumkin. Shuning uchun tem peram enti xususiyatidagi farqlar shaxsiy yoki amaliy munosabatlar uchun zararli bo‘lib qoladi, deb tashvishlanish uchun hech bir jiddiy asos yo‘q. Mijoz uchun m uhim b o lg an o d a m l a r uning o ‘zining tem p e ra m en t id ag i farq lar b o ‘yicha psixologik maslahatga m urojaat etgan mijozning o ‘zini birinchi navbatda bunga ishontirishi kerak. Temperamentlarining psixologik mos emasligini sabab qilib ko‘rsatish ko‘pincha o‘zaro munosabatlar sabablarini yashirish vositasi b o l ib xizmat qiladi. M ana shu sababli psixologik mos kelmasligidan shikoyat qilib murojaat etgan mijoz bilan ishlaganda psixolog- m asiahatchi amalga oshirishi kerak b o lg a n keyingi ish quyidagilardan iborat: mijozga u va uning atrofidagi odamlar o‘rtasida psixologik mos kelmaslikaniqlanadigan m unosabatlarni chuqur psixologik tahlil qilib chiqish zarurligini tushuntiradi. Agarda biroz vaqt o ‘tgach uning odamlar bilan o ‘zaro munosabatlari muammosi tem peram enti xususiyatlari bilan bogMiq emasligini mijoz tushunsa, uning sababini tem peram enti farqida emas, balki biron boshqa narsadan qidirish kerak b o ‘ladi.
3 - hoiat. Agarda mijoz ishda yoki odamlar bilan munosabatlarda
yuzaga k e la d ig an d o im iy k e s k in l ik t o ‘g ‘risida p s ix o lo g - maslahatchiga shikoyat qilsa, buning asosida uchta sabab yotishi mumkin: bajarayotgan ishiga qiziqishi yo'qligi, odamga qiziqishi yo'qligi, bir-biri bilan o ‘zaro aloqaiarda bolm aydigan odam larning temperamenti tabiiy turiga to'la mos kelmaydigan ish bajarish yoki kommunikativ harakatlari dinamikasi. Birinchi navbatda mijoz bilan ishlashda psixolog-maslahatchi aslida m um kin bo'lgan sabablardan qay biriga duch kelganligini aniqlab olish kerak. Agarda birinchi yoki ikkinchi sabablar haqiqiy t a ’sir k o krsatuvchi bollib chiqsa, unda ular sababli yuzaga kelgan psixologik keskinlikni faqat ishiga, yoki odamga b o lg an salbiy munosabatini ijobiy 0 ‘zgartirish hisobiga yo'qotish mumkin boMadi. Shu bilan birga ishlash va m unosabatiar ancha qulay dinam ik ko'rsatkichlariga o ‘tishi bilan uning ishi va odamlar bilan munosabati sifati yomonlashmasligini, balki oqibatda yaxshilanishiga mijozni ishontirsa juda yaxshi bo'ladi. B iroqaw aliga unga yangicha ishlash va m u n o sa b a t ia r noqulay va q iy in d ek ko‘rinishi mumkin.
4-holat. Boshqa odamlarga nisbatan ish bajarish tezligi pastligi bo'yicha va b a ’zi vaziyatlarda ularning harakatlariga javobi ju d a sekinligi bo‘yicha xavotirlanish. Bunday xavotirlanishlar ko‘pchilik hollarda to ‘la asosga ega boMmaydi. Y uqorida sustlik va reaksiyasi sekinligi odam ning shaxsiy kamchiligi hisoblanmasligi to ‘g ‘risida ko‘p gapirdik. Ular ish bajarish natijasi pasayishi va odam lar bilan munosabatlarda qiyinchilikiar h am d a kuchli ichki keskinlik kelib chiqqanda kamchilik bo Llib ishtirok etadi. Lekin nima ish qilsa tez bajarishi va shu bilan bir vaqtda sifatli b o ‘lishi hayotda ju d a kam hollarda ham da alohida iste’dodli odam larda boladi. Aksincha, shoshilmay ishlaydigan odam larda ish sifati ancha yuqori sifatli bolishi ko‘proq uchraydi. Agarda tez va sekin ishlash, tez yoki sekin aqliy h arakatlanish reaksiyalari b a rc h a ustunliklari va kamchiliklarini to ‘plab ham da solishtirib chiqilsa, unda ay n a n , shoshilm asdan ishlash va a n c h a b i r tek is reaksiya sifati va mahsuldorligidan ustun boMib chiqadi. Shuningdek, boshqalardan ortda qolishi yoki aksincha, ulardan o ‘zib ketishiga shikoyat qilgan mijozga kam ida ikkita ishni b a ja r is h n i tavsiya etish k e rak : b i r in ch id an , bu m asalad a j id d iy sh a x s iy kam ch i l ik s i fa t id a


tashvishlanmaslik: ikkinchidan, birinchi navbatda o ‘zida ish sifati va munosabatlar natijasi to ‘g‘risida o‘ylab va ish hamda muloqot surati tezligiga ju d a ham e ’tibor bermay ishlash va boshqa odamlar harakatlariga e ’t ibor bermaslik odatini ishlab chiqishga harakat
qilish kerak.
5 - h o la t . N e r v s istem asi b o ‘shligi va u b i lan b o g ‘liq t e m p e ra m e n t i x u su s iy a t la r i faqat k u ch l i keskinlik keltirib chiqaradigan va o d a m d a n katta j ism o n iy h am d a psixologik chidamlilik talab etuvchi faoliyat turlariga nisbatangina odamning shaxsiy k a m c h i l ig i h iso b lan ish i m u m k in . H ozirgi d av rd a faoliyatning bun d ay turlari unchalik ham ko‘p emas va uiardan k o ‘pchiligi o b r o ‘!i hisoblanm aydi. Bunday faoliyat turlariga masalan, odam ning doimiy va kuchli shovqinli sharoitda ishlashi kiradi. Boshqa zam onaviy odamlar qiziqadigan faoliyatlar haqida gapirsak, ular bilan shug‘ullanish uchun nerv sistemasi b o ‘shligi juda ahamiyatsiz, b a ’zida esa hatto ijobiy omildir.
6-holat. O dam ning temperamenti bilan bo g l iq bo'lgan boshqa m uam m olardan farqli ravishda emotsional og‘ir, vazmin emasligi haqiqatda jiddiy m u am m o hisoblanadi. Uni altbatta, hal etish kerak. Mijozni esa u m avjud em as deb, ishontirish kerak emas. Birinchi navbatda o dam ning vazmin emasligi - bu uning temperamenti goho ichki, goho tashqi namoyon boMishi ekanligini aytib o ‘tish zarur. U odam nerv sistemasida qo‘zg‘alish va sustlashish jarayonlari bir-biri ustidan yaqqol ustunligida ifodalanadi (og‘ir, vazmin b o ‘lm aslik q o ‘z g ‘a l i sh n in g s e k in la sh ish d a n u s tu n l ig id a va sekin lash ish n in g q o ‘zg ‘alishdan ustunligi hollarida boMishi mumkin). Ustun bo'lgan nerv jarayoni odam ning vaziyatga mos bo‘lmagan reaksiyasida o'zini tashqi ifoda etadi. Xotiijam javob berish talab etiladigan vaziyatda odam ju d a qizg‘in javob beradi, agarda emotsional faol javob berish mos bolganida odamning javobi sust bo‘ladi. Agarda hayotda bu odam emotsional ruhi tushgandan ko‘ra ko‘proq em otsional qo‘zg‘almaydigandek tuyulsa va o ‘zining xulqini boshqara olmaydigan bo‘lsa, unda u haqida tormozlanishdan ko‘ra qo‘zg‘aluvchanligi ustun bo‘lgan, a m m o xarakteri vazmin bo‘lmagan odam deb hisoblanadi. Lekin aksincha, ko‘proq darajada sustkash bo‘lsa va uning xulqida tormozlanish qo‘zg‘alishdan yaqqol
ustun b o ‘lsa, uning torm ozlanishi q o ‘zg‘alishdan ustun b o ‘lgan b e q a ro ro d a m sifatida ifodalanadi. Psixolog- maslahatchi o ‘zining emotsional beqarorligi ustidan shikoyat qilib m urojaat ctgan inson bilan birgalikda birinchi navbatda ushbu mijoz mana shu ikki turdagi odam lardan qaysi biriga kírishini bilib olishi kerak. Bu q adam ning muhimligini emotsional beqarorligi turlicha bo‘lgan odam lar uchun am aliy maslahatiar va tavsiyalar turlicha bo l ish i bilan bogMiqdir. Shundan keyin beqarorligi sabablarini aniqlashga kirishishi mumkin. Ular har bir odamda turlicha b o 'lad i . Psixologik diagnoz davom ida aniqlangan m ana shu sa b ab la r asosida m ijozning em o ts io n a l beqarorligi sabablarini yo'qotish b o 'y ich a aniq, individual o ‘ziga mos tavsiyalar beriladi.


Xaraktcri xususiyatlarini tuzatish bo‘yicha umumiy tavsiyalar
Insonning xarakteri tuzatishning eng murakkab m uam m olaridan biri hisoblanadi hamda ayniqsa, psixologik maslahatiar jarayonida uni tuzatish juda qiyin. Bunga sabab aynan odam ning xarakteri uning harakatlarini bevosita belgilaydi. Biroq odam ning xarakteri temperamentiga qaraganda kam roq barqaror bo‘ladi. Shunday ekan, uni qay bir darajada o ‘zgartirish m um kin. Uni faqat bolalardagina emas, balki kattalarda ham o ‘zgartirsa b o ‘ladi. Shuning uchun m ijozning xarakterini tuzatish b o ‘yicha unga tavsiyalar tak l if etayotganda psixolog-maslahatchi faqatgina o‘z xarakterini bilish va hisobga olish t o ‘g ‘ris id ag i f ik r la rd an ib o ra t b o ‘ lgan moslashuvchanlik mazmunidagi maslahatiar bilan cheklanmasligi mumkin. Shu bilan birga ayniqsa, yoshi katta odam ning xarakteri mustahkam bo‘ladi va uni h a t to o dam ning istagi kuchli boMganida ham o ‘zgartirish deyarli, m um kin b o ‘lmaydi. Juda kech va tartibsiz boshlangan bunday urinishiar k o ‘p incha muvaffaqiyatsiz tugaydi. Odam ning xarakterida nim anidir o ‘zgartirishga erishiladi, biroq k o ‘p chiligi va uning u c h u n y o q a d ig a n la r i q a n d a y b o ‘lsa shundayligicha qoladi. 0 ‘smirlik yoshidan o ‘tgan odam lar haqida gap k e tg an d a deyarli b a rc h a h o l la rd a u larning x a ra k tc r la r i xususiyatlarini tuzatish bo‘yicha tavsiyalar ikki yo‘nalishda b o ‘lishi m um kin: bir tom ondan u la r x a rak teri mavjud xususiyatlarini


o'zgartirish bo‘yicha, boshqa tom ondan esa ularda xarakteri ba’zi xususiyatlarini ularda qanday b o l sa shunday qabul qilish, moslashish b o ‘yicha m aslahatlardan iborat boMadi (albatta, agarda ularni tuzatishning um uman iloji boMmasa). Yuqorida aytib o‘tifganlardan tashqari xarakteri bilan b o g ‘liq muammolar bo‘yicha psixologik m aslahatlar o‘tkazishda yana nimalarga e’tibor berish kerak?
B i r in c h i n a v b a td a o d a m d a x a rak terin in g k o ' p l a b turli xususiyatlari boMishiga e ’t ib o r berish kerak. Agarda odam shaxsi b a r c h a x u su s iy a t la r in i u n in g xarakteri x u su s iy a t lari deb hisoblanm asa ham barib i r shaxs xususiyatlari orasida aynan, x a ra k te r i xususiyatlari s ifatida qaralishi m um kin b o ‘lganlari an ch ag in a topiladi. Psixologik maslahat o ‘tkazishga va odam xarakterini tuzatishga kirishilganda, o‘zining xarakteri kamchiliklari t o ‘g‘risida faqat mijozning o ‘zi aytgan gaplar bilan qoniqish kerak em as. U xato qilishi m um kin va ko‘pincha uning xarakterida haqiqatda hammasi joyida em as, deb baholab xato qilishi mumkin. Deyarli har doim shu bilan birga maxsus testlar yordamida mijozda xarakteri b o ‘yicha haqiqatda qanday m uam m olar borligini va ulardan qaysilari mijozning o ‘zi o ‘ylab topgan, xayoliy yoki uning atrofida odamlarning u t o ‘g ‘risidagi yuzaga kelgan fikri sababli u n d a paydo bolganligini aniqlab olish kerak bo‘ladi. Odam ning xarakteri turli xususiyatlari ikki guruhga bo‘linadi va ular orasida kamida quyidagi uchta asosiy guruhlarga ajratiladi: irodaviy, amaliy, kommunikativ. Ular shunchaki xarakteri xususiyatlari guruhlaridan iborat b o ‘lib qolmay, balki odam ning ontogenezida turli davrlarda yuqorida ko‘rsatilgan tartibda paydo boladi va rivojlanadi. Odamda qaysi b i r xarakter xususiyati qanchalik erta yuzaga kelsa, u shunchalik barqaror b o l ish i va uni o'zgartirish ham shunchalik qiyin boMishi m a’lum. D em ak, odamning - kommunikativ, amaliy va irodaviy xarakteri xususiyatlarini m uvaffaqiyatli tuzatish imkoniyati asta-sekinlik bilan ko‘rsatilgan ketma-ketlikda kamayib boradi. Xarakteri xususiyatlari ro‘yxatida birinchi bo‘lib aytilgan kom m unikativ xususiyatlarini - um uman olganda, odam ning deyarli b u tu n hayoti d a v o m id a tuzatish m um kin. Xarakteri xususiyatlari ikkinchi am aliy guruhini - yoshi ulg‘ayishiga, ya’ni t a x m in a n 2 5 - 3 0 y o sh ig a c h a samarali o ‘zgartirish m um kin.
Shundan keyin bu masalani hal etilishi qiyin b o l ib qoladi. Xarakteri xususiyatlari uchinchi guruhini asosan, o 'sm i r l ik davrigacha, ya’ni 1 4 - 15 yoshigacha o ‘zgartirish mumkin. Keyin esa odam da xarakteri yangi irodaviy xususiyatlarini tarbiyalash deyarli m um kin boMmaydi. Agarda mijoz yoshida endi o ‘zgartirish m u m k in bo'Im ay qolgan xarakteri xususiyatlari yo‘qligi yoki bo'sh rivojlanganligiga shikoyat qilgan hollarda unga quyidagilarni maslahat berish mumkin: birinchi navbatda psixologik testdan o ‘tish, kerakli xarakteri xususiyatlari mavjudligi va rivojlanganligi darajasini aniqlash. Keyin - xarakteri mavjud xususiyatlarini ular qanday b o l s a , shundayligicha qabul qilishni va ushbu xususiyatlarni y o m o n d e b tushunm ay, ular xususida tashvishlanmaslik m aslahat berilad i . Mijoz shikoyat qilayotgan xarakteri xususiyatlarini amalda tuzatish mumkin bo‘lgan hollarda xarakteri xususiyatlari turli guruhlari - irodaviy, amaliy, kommunikativguruhlariga taalluqli quyida keltirifadigan tavsiyalaiga amal qilishi kerak b o ‘ladi.


Irodani rivojlantirish bo‘yicha m aslahatlar
Agarda psixolog-maslahatchiga bolalarda u yoki bu xarakteri xususiyati yetarlicha rivojlanmaganligi m asalasi b o ‘yicha katta odam lar, masalan bolaning ota- onasi m urojaat etsa, bolaning o ‘zi hali uch yoshdan ham kichik bo‘lsa, unda birinchi navbatda bolada xarakterning kerakli irodaviy xususiyatlarini hali osonlik bilan shakllantirish mumkinligiga ishontirishi kerak. Shu bilan birga iloji boricha kattalarning bola bilan m unosabatlarini t o ‘g‘ri tashkil etishlariga e ’tiborni qaratish kerak. Bu m unosabatlarda quyidagi holatlarni albatta, hisobga olish lozim bo'ladi:

1. 
   Bola qanday qilib mustaqillikni his etayotganligini diqqat bilan kuzatish va uning belgilarini h a r to m o n l a m a qoMlab- quvvatlash kerak.
   
2. 
   A garda « m en o ‘zim » deb ay tsa va a t ro fd a g i o d a m la r aralashmasdan biror ishni o ‘zi mustaqil bajarishga harakat qilsa, u n d a bolaning ishiga aralashish kerak e m as. Lekin shunday vaziyatlarda ham katta odam ning bola ishiga araiashishi uning j ig ‘iga tegadigan boMmasligi, iloji b o r i c h a b o la n in g o ‘ziga sezilmaydigan bo‘lishi kerak.
   

3. 
   Bola biror ishni yaxshiroq bajarishga harakat qilib, to ‘siqlarni yengishda tashabbuskorlik va qat’iylik ko‘rsatgan hollarda bolaning mustaqilligini alohida rag'batlantirish kerak. Bola hatto bir ishni o ‘zi bajarishga urinib hammasi yaxshi chiqmayotgan hollarda h am rag‘batlantirish zarur. Asosiysi, bolaning olayotgan rag‘bati uning xayolida faqat qobiliyatini kattalarning yuqori baholashi deb emas, balki aynan uning intilishi bilan b ogliq, deb tushunishdan iborat.
   
4. 
   Bola b i la n pedagogik m u n o sa b a t la rd a rag‘b a t la n t i r ish
   

jazolashdan ustun b o ‘lishi kerak. Bu o ‘z navbatida uning irodaviy sifatlari rivojlanishida m uhim rol o'ynaydi. M unosabatlarning bunday usuli irodasi bilan bog‘liq bolg an muvaffaqiyatlarga erishish asosini m ustahkam lash uchun qulay sharoitlar yaratadi. Agarda bolalar irodaviy muammolari bo‘yicha psixolog-maslahatchiga katta yoshdagi odam lar murojaat etsalar va ularni maktabgacha yoshdagi bolalar ( to ‘rt- besh yoshdan to olti-yetti yoshgacha) taqdirlari tashvishlantirsa, bu yoshdagi bolalar irodasini m ustahkamlash b o ‘yicha u m um iy tavsiyalar asosan, erta maktabgacha yoshdagi (bir yoshdan uch yoshgacha) bolalarga berilgan tavsiyalar kabi b o ‘ladi. Biroq o ‘rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bu yetarli emasligini esda tutish kerak, chunki birinchidan, bolaning irodasi u sh b u yo sh id a shak l lan ib ulgurgan va ik k in ch id an , maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi, um um an olganda, ilk m ak ta b g ac h a yoshdagi b olalar psixologiyasidan farq qiladi. M aktabgacha yoshdagi bolalar irodasini rivojlantirish b o ‘yicha maslahat berilganda, bu holatni albatta, hisobga olish kerak.
Birinchi navbatda - bu yerda maktabgacha yoshdagi bola shaxsi irodaviy sifatlari faoliyati asosiy turlarida shakllanishini esda tutish kerak. Bola psixologik rivojlanishida olyin boshqa faoliyat turlaridan ustun boMadi. Shuning uchun m aktabgacha yoshida o ‘yinda qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun boladan qat’iylik, tirishqoqlik va irodasini nam oyon etishini talab etuvchi turli o ‘yinlarda xarakteri irodaviy xususiyatlarini takomillashtirish uchun sharoitlar yaratish b a rc h a s id a n m u h im d i r . M a k ta b g a c h a yoshda i ro d a s in i rivojlantirishda bolaning boshqa bolalar bilan katta yoshdagilar o ‘rtasida musobaqalashishi ijobiy rol o‘ynashi mumkin. Haqiqatan, rivojlangan iroda odam ning aqli va ongiga asoslanishini esda tutish
kerak, ya’ni qaysarlik turidagi k o ‘r - k o kro na anglab yetilm agan intellektdan nazorat qilinmaydigan kuchga emas, balki oqilona, aql bilan qabul qilinadigan yechim larga asoslanadi. M ak tab g ach a , ayniqsa, katta maktabgacha yoshdagi bolaning ongi an ch a rivojlanib ulgurgan b o ‘iadi. Shuning uchun bu yoshidan boshlab bolaning irodaviy xulqiga mos ravishda irodaviy sifatlari t o l a aql asosida shakllanishi va rivojlanishiga erishish m uhim . Aks holda irodasi deyarli, qaysarlikka yoki quloqsizlikka, ya’ni bolaning injiqligiga aylanib qolishi m um kin. Bu h o l a tn i ay n iq sa , o ‘z i ro d a s in i m u s tah k am lash masalasi b o ‘y ic h a o ‘sm i r la r b i lan psixologik maslahatlar o ‘tkazishda hisobga olish zarur.

5. 
   arakteri amaliy xususiyatlarini takom illashtirish bo‘yicha tavsiyalar
   

Xarakteri amaliy xususiyatlarini rivojlantirish u c h u n bolada yoshligidan kerakli xarakter xususiyatlarini tarbiyalash m u h im ahamiyatga ega bo‘ladi. G apshundaki, xarakteri amaliy xususiyatlari irodaviy xususiyatlari kabi ancha erta shakllana boshlaydi va m a ’lum davrga m asalan, maktabga borishi davriga ketib xarakteri am aliy xususiyatlari unda hali shakllanmagan b o l s a , keyinchalik ularning rivojlanishi katta qiyinchiliklar b i lan boradi. U sh b u h o la td a odam ning xarakteri dastlabki am aliy xususiyatlari deganda nim ani nazarda tutilishini tushuntirib o ‘tam iz . Bu birinchi n avbatda tartiblilik, m as’uliyatlilik, itoatkorlik, intizomlilik. Bola gapirishni va predm etlar bilan o ‘ynay boshlaganida shakllana boshlaydigan xarakteri xususiyatlari asosida keyinchalik endi katta o d a m n in g xarakteri xususiyatlari rivojlana bosh lay d i . U larg a m a s a l a n , tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, m ehnatsevarlik, topqirlik, ishni tashkil etishni bilishi va uning yaxshi ijrochisi bolishi kabilar kiradi. Shuning uchun psixologik m aslahatga bolada xarakteri am aliy xususiyatlari rivojlanishi sababli katta yoshdagi o d a m m urojaat etganida birinchi navbatda, agarda bola bir yarim, ikki yoshdan o ‘tgan b o ‘lsa - bu odamga darhol xarakteri birlam chi am aliy xususiyatlarini rivojlantirish bilan shug‘ullanishni tavsiya etish zarur. Biroq agarda bolaning yoshi kattaroq boMsa ham tavsiyalar xuddi shunday boMadi. Lekin bu holatda xarakteri xususiyatlari birlam chi


xususiyatlarini shakllantirish va ikkilamchi amaliy xususiyatlarini rivojlantirish bilan shug‘ullanishga to‘g‘ri keladi. Amaliyot katta yoshdagi odamning xarakteri amaliy xususiyatlarini tarbiyalaganda katta odamda uning bolaligida shakllanishi kerak b o ‘lgan xarakteri xususiyatlarini ishlab chiqish qiyin boMganligi uchun biz ko‘pincha muvaffaqiyatsizlikka uchrashimizni ko‘rsatadi. Odam ning xarakteri am aliy xususiyatlari ishda, uning amaliy faoliyatida va odamlar b i la n ish y u z a s id a n m u n o s a b a t la r id a r iv o j la n a d i h a m d a mustahkamlanadi. Shuning uchun qanchalik erta jiddiy ish bilan s h u g ‘ullanishni boshlasa, kerakli xarakteri xususiyatlari unda shakllanishi va rivojlanishi ancha yuksak darajasiga o ‘z vaqtida erishishi mumkin b o la d i . Aksincha, shu m azm unda juda cho‘zilib ketgan bolaligi xarakteri bunday xususiyatlari rivojlanishi yo‘lida jiddiy to ‘siq bo‘ladi. M ana shu sababli iloji boricha ertaroq bolalarni kattalar bilan birgalikda jiddiy ishlarda ishtirok etishga jalb etish kerak, bu ishlar misolida bola o ‘zida kerakli amaliy sifatlarni rivojlantira oladi ham da ularga mos bo‘lgan xarakteri xususiyatlarini rivojlantiradi. Shu bilan birga bolalarning har tom onlam a psixologik rivojlanishlari uchun faqat m ehnat emas, boshqa faoliyat turlarida ham , shu jumladan o ‘yin, o ‘qish va muloqotda faol ishtirok etishlari zarur. Shuning uchun hech bolm aganda bola o ‘smirlik yoshiga y e tm a g u n ic h a m eh n a t qilishga ajratiladigan vaqti bola kun tartibining to‘rtdan birqism idan oshmasligi kerak. Agarda bolalarda xarakteri birlamchi amaliy xususiyatlari shakllanmagan bolsa, faqat quyidagi shartlar bajarilganda ularni ham rivojlantirish mumkin boMadi:

1. 
   Xarakteri amaliy xususiyatlari shakllantirilayotgan bolada yoki ularni rivojlantirish zarurligi t o ‘g‘risida tashvishlanuvchi katta o d am d a bunday sifatlarni ishlab chiqish uchun yetarlicha qat’iy istak bo‘lishi kerak.
   
2. 
   X a rak te r i a m a l iy xusu s iy a t larin i ishlab ch iq ish va
   

m ustahkamlashda am aliy yo‘naltirilgan uzoq vaqt davom etadigan m a ’lum ketma-ketlikka am al qilish kerak.

3. 
   Bola tom onidan xarakteri amaliy xususiyatlarini namoyon etganida bu xislat asta- sekin mustahkamlab boriladi.
   
4. 
   M as’uliyatsizlik, betartiblik, dangasalik, itoatsizlik kabi
   

xarakteri salbiy xususiyatlari namoyon etilganida yanada kuchli jazo choralari mexanizmi t a ’siri boMishi kerak.
A garda 13—14 yoshli o ‘sm irda kerakli x a r a k t e r i am aliy xususiyatlari hali ishlab chiqilm agan boMsa ularni shakllantirish va m ustahkamlash uchun k o ‘p vaqt va kuch talab etiladi. Agarda 2 5 - 3 0 yoshga t o ‘lgan o d a m d a xarakteri a m a l iy xususiyatlari b o lm a sa , unda bu ishni amalga oshirishga b i r n e c h a yillar kerak b o l ish i mumkin. Boshqa tom ondan balki bu m asalani um um an hal etib ham bo‘lmasligi m um kin. Bunga faqat bu yoshda xarakteri xususiyatini shakllantirish qiyin bolishidan tashqari o d a m d a boshqa masalan, mas’uliyatsizlik kabi xarakteri salbiy xislatlarini mavjudligi albatta, bu ishga to'sqinlik qiladi. Nihoyat quyidagi m u h im holatni esda tutish kerak. Shaxs sifati odamning psixologiyasida xarakteri xususiyatlarida alohida, bir- biridan mustaqil m avjud bolm aydi. Ular yoshi ulg'ayishi bilan bir yaxlit, juda b a rq a ro r tizim ni tashkil qiladi va bu tizimda xarakteri boshqa xususiyatlarini o ‘zgartirmay turib, boshqalarini o'zgartirish deyarli, m u m k in em as. Shuning uchun odamning xarakteri m a ’lum amaliy xususiyatlarini tuzatishga kirishishdan avval odam ning xarakteri qaysi bir xususiyatlari bilan u funksional o ‘zaro bog‘liqligini aniqlab olish va mijozga uning xarakteri tizimli bog‘liqligiga kirgan boshqa xususiyatlari b o ‘yicha amaliy takliflar tavsiya etish kerak.

X arakter kommunikativ xususiyatlarini rivojlantirish bo‘yicha maslahatlar

Xarakter kommunikativ xususiyatlari o d am d a quyidagi malaka va ko‘nikmalarida nam oyon bo*ladi:

• 
  odamlarni, shu bilan birga ularning individual, xarakterologik, xususiyatlarini, m aqsadi, m otivi, niyatlarini, h o la t in i t o ‘g ‘ri tushunish va baholashni bilish;
  
• 
  yuzaga kelgan hayotiy vaziyatni to‘g‘ri baholash va uni hisobga olib harakat qilishni bilish;
  
• 
  minimal harakatlar bilan munosabatlar y ak u n iy maqsadiga olib kela oladigan m unosabat uslubi, vositasi, turini tanlashni bilish;
  
• 
  odamlarga m ehribonlik qilish, tashvishlariga sherik boMishni bilish;
  

• 
  m u n o s a b a t la r b o ‘y ich a sherigini ishontirish sam arali vositalarini tanlashda va t a ’sir k o ‘rsatishda namoyon etadigan tez fikrlashida, xarakteri kom m unikativ xususiyatlariga odam lar bilan
  

m unosabatlarda namoyon etadigan odamning qator amaliy va ishbilarmonlik xususiyatlarini kiritish mumkin. Shuning uchun xarakteri kommunikativ xususiyatlarini rivojlantirish deganda biz shu insonning odamlar bilan munosabatlariga qandaydir t a ’siri bor b o ‘lgan xarakteri barcha xususiyatlarini m ustahkamlashni nazarda tutam iz. Psixolog-maslahatchi unda xarakteri alohida k o m m u n i k a t i v x u su s iy a t la r in i , m alaka va k o ' n ik m a l a r in i rivojlantirish b o ‘yicha mijozga berishi mumkin boMgan tavsiyalarni m uhokam a qilib chiqamiz.
Insonda odamlarni to ‘g‘ri tushunish va baholashni bilishi rivojlanishi uchun birinchidan, u odamlarni diqqat bilan kuzatishga, u m uloqotda boMadigan odamlar individual xususiyatlari to ‘g‘risida unga fikr yuritishga imkon beruvchi m a ’lumotlarni maqsadga muvofiq topishni va to ‘g‘ri foydalanishni o ‘rganib olishi kerak. Kim odamlarni to‘g‘ri tushunishni o ‘rganib olishni istasa, odamlarni psixologik baholash odatini va doimiy amal qiluvchi ko‘rsatmani ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Bu k o ‘rsatma xususan, yangi odam bilan uchrashganda shu odam u haqida iloji boricha ko‘proq bilib olishga, birinchi navbatda uni shaxs sifatida to ‘g‘ri baholash va tushunishga imkon beradigan m azm unda bilib olishga intilishida nam oyon boMadi. Ikkinchidan, odamlarni to ‘g‘ri tushunish va baholash u ch u n o ‘zining ular t o ‘g ‘risidagi taassurotlarini boshqa odam lar fikrlari va baholari bilan solishtirishni o ‘rganib olish kerak. Bunday odat odam to‘g‘risida obyektiv fikrni shakllantirishga imkon beradi. C hu n k i bir odamni tushunish odatda, subyektiv va bir to m o n l a m a b o ‘ladi. O d a m n in g xarakteri m asalan , yuzaga kelayotgan hayotiy vaziyatlarga va boshqa odamlar harakatlariga uning odatiy javobida nam oyon boMadi.
X B O B . K O M M U N IK A T IV VA IJ T IM O IY - P E R S E P T IV P S IX O L O G IK M A SLA H A T B O ‘Y IC H A A M A L IY
TA V SIY A LA R
M unosabatlar eng qulay shakli d e g a n d a o d a m la r o ‘rtasida simpatiya, hurmat, tan olish, shaxsan yoqtirish, ishonch kabi yaxshi shaxsiy m u n o sa b a t la r o ‘rn a t i sh g a y o rd a m b e ra d ig an sh ak l i tushuniladi. T o ‘g‘ri munosabatlar shaklini o kz lashtirishdaqiyinchilik his e t ish n in g b i r necha sabablari boMishi m u m k in . B u n d a y sabablarni ikki asosiy - ichki va tashqi guruhlarga ajratish m um kin. Ichki sabablarga masalan, shu insonda odam larga qiziqishi yo‘qligi yoki b o ‘sh rivojlanganligi, o 'z iga ishonchsizligi, rad etilishdan q o ‘rqishi, odam lar bilan emotsional ijobiy m unosabatlarda b o ‘la olmasligi, o ‘z vaqtida kerakli so‘zlar va xulqi shaklini topa olmasligi kiradi. M u m k in b o ‘lgan tashqi sabablar qatoriga m uloqot u ch u n vaziyat noqulayligini, bir- biri b i la n m u lo q o td a b o ‘lay o tg an odam larning salbiy individual xususiyatlarini kiritish m um kin. Ushbu bobda biz asosan, ichki xususiyatli sabablarni tahlil qilish va yo‘qotishni ko‘rib chiqamiz.
O d a m la rg a qiziqish y o ‘q!igi. O d a m la rg a qiziqish yo'qligi m u am m o s i - bu motivatsion xususiyatdagi asosiy m u a m m o hisoblanadi. U shu odamning boshqalarga munosabatiga taalluqli bo'ladi, shu bilan birga m uam m o od am larg a qiziqishi b o ‘lm agan, shaxsiy munosabatiarga intilmagan odam larga emas, balki shunday qiziqishga ega b o ‘lgan va u bilan yaxshi shaxsiy aloqalar o ‘rnatishga intilmayotgan odamlarga ham taalluqli. Lekin oqibatda bun d ay xulqidan bu odam ning o‘zi ham zarar ko'radi, chunki vaqt o ‘tishi bilan o ‘z in in g psixologik r iv o j la n ish i u c h u n z a ru r b o ‘lgan a x b o ro t l a rn i b o sh q a o d a m l a rd a n o lm a y q o ‘yadi. U q iy in vaziyatlarda boshqa odamlar to m o n id an zarur boMgan em otsional m adad olishdan mahrum b o l a d i . Buni u a w a l tushunm asligi mumkin yoki tushunganida kech b o 'lg an b o ‘ladi. Dem ak, ushbu m uam m olar b o ‘yicha psixologik m aslahat o ‘tkazishda psixolog oldida ikki tom onlam a masala yuzaga keladi. Bir to m o n d a n u m ijozga u n d a odam larga q iz iq ish y o ‘qligi yoki y e t a r l i c h a rivojianmaganligi uning o ‘ziga zarar keltirishini anglab yetishiga


yordam berishi kerak. Boshqa tomondan maslahatchi mijozga b u n d a n unga yaqin o d a m l a r i ham z a ra r k o cray o tg an larin i tushuntirish kerak. M ana shu ikki masalalardan qay birini birinchi hal etishni tanlash mijoz uchun ushbu holatda ancha muhim roq ekanligiga bog‘liq bo‘ladi: boshqa odamlar uchun yaxshilik qilishlari kerakmi yoki o ‘zi psixologik rivojlanmoqchimi?
Mijoz bilan shaxsiy suhbatlashish boshida psixolog-maslahatchi m a n a shuni bilib o l ish i kerak, lindan k e y in g in a psixolog maslahatning asosiy qismiga kirishishi mumkin. Yaqin odamlarga qiziqishi yo‘qligi m uam m osi bilan murojaat qilgan mijozlarga quyidagilarni tavsiya etish mumkin:

1. 
   Mijozga atrofdagi odamlarga qiziqishi unga nima berishi mumkinligi tushuntiriladi. Birinchidan, m ana shu qiziqish sababli odam ning hayoti yanada mazmunli boMadi. Ikkinchidan, o ‘zining ijobiy sifatlariga odam asosan, boshqa odamlarga taqlid qilish yo‘li bilan ega bo 4ladi va ularga qiziqish odamni shaxs sifatida boyitadi. Boshqa odamlami kuzatib, ularga taqlid qilib, shaxsning o‘zi yanada rivojlanibboradi. U chinchidan, odamlaming bir-biriga qiziqishlari ulami yanada bir-birlariga yaqin boMishlariga olib keladi. Shu bilan bizni tushunishlariga ishonsak, demak, o ‘z hayotimizda qiyin paytlarda boshqa odam lar yordamiga ishonsak b o ‘ladi. Aksincha, odamlarga qiziqish yo‘qligi o ‘zimizni psixologik yaqinlik holatiga, boshqa odamlarning qiziqm ay qo‘yishlariga olib keladi. Bularni mijozga to ‘la tu sh u n t i r ib , psixolog- maslahatchi faqat shaxsiy muammosini yaxshiroq va chuqurroq tushunishiga yordam beradi. Mijozda odamlar bilan iloji boricha ko'proq qiziqish ehtiyojini shakllantiradi, shu bilan hamkorlikka m a’lum motivatsion ijobiy ko £rsatm ani yaratadi.
   
2. 
   Maslahatchi o d a m d a boshqa odam larga qiziqish yuzaga kelishi yoki kuchayishini qanday qilib amalga oshirishni puxta o kylab olishi kerak. Bunga psixolog-maslahatchining quyidagi harakatlari yordamida erishish mumkin:
   

Birinchidan, mijozga boshqa odamlarga qiziqish nimadan iborat ekanligini, bunday qiziqish qanday foyda keltirishi mumkinligini k o ‘rsatishi kerak.
Ikkin ch id an , m ijozga o ‘z atrofidagi o d a m la rd a qiziqish
uyg‘otishi mumkin boMgan uslublar va vositalarni unga aytib berish kerak. Keyin odamlarning bir-biriga qiziqishi bir tom onlam a em as, balki ikki to m o n lam a ekanligini tu s h u n ib o d a m la r u c h u n u q iz iq a r l i l ig in i k o £rib, b o sh q a o d a m l a r g a q iziqa b o s h la y d i . Uchinchidan, ko‘rsatilayotgan odam larga qiziqishi u la r to m o n id an ijobiy qabul qilinishi kerak. Bu sh u n d a y qiziqishga ega boMgan shaxsning odamlarga qiziqishi shaxsan unga foyda keltirayotganligini tushunish kerakligini anglatadi. Avvalo buning uchun quyidagi ikki ishni bajarish yetarli bo‘ladi: o d am n in g boshqa odamlarga qiziqishi shaxsan unga qanday foyda keltirishini anglab yetishiga erishish va boshqa odamlar tomonidan o ‘ziga qiziqishlariga erishish m um kin boMgan usullarni ko‘rsatish.
0 ‘z ig a e ’t ib o r q a ra t i s h n i , o d a m l a r d a y ax sh i t a a s s u r o t uyg‘otishni bilmaslik. Dardini aytish bosqichida mijoz psixolog- maslahatchiga shikoyat qilib uning u c h u n m uhim b o ‘lgan o d a m la r unga yetarlicha e ’tibor bermayotganliklarini, asosiysi - bu o d am la r unga ijobiy qiziqib qolishlari uchun nim a qilishni bilmasligini aytadi. Oqibatda mijoz o ‘ziga e’tiborni qaratishni xohlaydi, lekin shu n d ay qila olmasligi, odamlarda yaxshi taassurot qoldira olmasligidan iborat. Bunday imkoniyatlar obyektiv va subyektiv sabablarga moslashgan b o £lishi mumkin. Birinchi holatda (obyektiv sabablar) bu odam uning shaxsidan qat’iy nazaratrofdagi odamlar tom onidan diqqatga sazovor emas va bu t o ‘g ‘ri em as, u shunday diqqatga
munosib, lekin unga bog‘liq boMmagan holatlar shunday b o ‘lishiga xalaqit qiladi.
Ik k in ch i h o la td a ( su b y ek t iv s a b a b l a r ) b o sh q a o d a m l a r tom onidan unga e ’tibor qilmasliklariga shikoyati odatda asossiz b o l a d i va shaxsiy xususiyatlari bilan bo g ‘liq emas. A n iq ro g ‘i, aksincha bu odamdagi mavjud kam chiliklar odamlarni unga e ’t ib o r berishlariga to ‘sqinlik qilishi m u m k in . U esa bu kamchitiklarni sezm aydi, lekin baribir ular t o m o n i d a n e ’t ibor qaratishlarini xohlaydi. Odam boshqa odamlar to m o n id an e ’tibor kutmaydi, lekin bu e ’t ibor unga zarur b o lg an h o la t la r h am boMishi m um kin. U odam larning alohida h u rm a t - e ’t ib o r la r id a b o ‘lishi, m an a shu mazm unda boshqa odamlar orasida yaxshi tomonga ajralib turishni xohlaydi. Shu kabi va boshqa holatlarda psixolog-maslahatchi tak l if


etadigan tavsiyalar turlicha boMishi mumkin. Birinchi navbatda boshqa odam lartom onidan unga e ’tibor qaratilmasligiga mijozning shikoyati obyektiv asoslangan boMganida ham yetarlicha e ’tibor bermasligi sabablari mijozning o ‘zi va unga bogMiq boMmagan boMishi mumkiniigini aytib o ‘tamiz. Uning shaxsiy psixologiyasi va xulqi bilan yoki unga bogMiq boMmagan yuzaga kelayotgan vaziyatlar bilan bog‘liq boMishi mumkin. M ana shu yerda mijozga taklif etilayotgan yuzaga kelgan vaziyatni o ‘zgartirish b o ‘yicha tavsiyalar turlicha boMishi mumkin. Mana shulardan kelib chiqib, ushbu masala bo‘yicha masiahatlar o‘tkazayotgan psixolog hal etishi kerak boMgan birinchi masala atrofdagi odam larning mijozga yetarlicha e’tiborsizliklari sabablarini aniqlab olishdan iborat boMadi:

1. 
   A trofdagi o d a m l a r n i n g mijozga e ’t ib o r la r i y e ta r l ich a emasligiga shikoyati obyektiv va uning shaxsiy xususiyatlariga bogMiq.
   
2. 
   Atrofdagi odam larning mijozga e ’tibori yetarli emasligiga
   

mijozning shikoyati asosli, lekin unga bogMiq boMmagan yuzaga kelgan vaziyatlarga bogMiq.

3. 
   Mijozga yetarlicha e ’tibor bermasligiga shikoyati subyektiv
   

xususiyatga ega va aslida toMa asosli emas.
M ana shu har bir holatlarda psixolog-malahatchining mijozga beradigan amaliy tavsiyalari qanday boMishi mumkin?
1-holat. Mijoz bilan suhbatlashganda atrofdagi odamlar uchun
uni unchalik yoqtirmasliklariga sabab boMishi mumkin boMgan uning individual xususiyatlariga e ’tibor berish kerak. Birinchi navbatda iloji boricha mijozning o ‘zi unga e ’tibor qaratishlariga h a ra k a t q i la y a p t im i yoki atrofdagi o d a m l a r unga e ’t ib o r qaratishlarini kutib o ‘tiribdimi, shuni bilib olish kerak. Agarda u kutib o'tirgan boMsa, mijozga odamlar bilan munosabatlarga va ularning diqqatini o ‘ziga qaratishga o‘zi harakat qilishi kerakligini tavsiya etish mumkin. Bu yerda albatta, qo‘yilgan maqsadga erishish vositasini tanlash h am aham iyatga ega. Masalan, odob yoki axloq doirasida yuzaga kelgan qoidalarni buzadigan ekstravagant, oliftagarchilik diqqatni jalb etish vositalaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Bunday vositaîar vaqtinchalik odamga e ’tibor jalb qilishga qodir boMsa ham lekin oqibatda, odamlarni etiborini yo‘qotishga
sabab b o ‘lishi m u m k in , c h u n k i b u n i m ad a n iy a ts iz l ik yoki tarbiyasizlik belgisi deb baholaydi. Keyin yoki yuqorida aytilganlar bilan birga mijozda odam larni o ‘zidan itarishi mumkin b o ‘lgan nimasi borligini aniqlab olish zarur. A garda mijozning bun d ay sifatlari b o ‘lsa, u n d a birinchi n a v b a td a ular qandayligini va sabablarini tushunib olish zarur. Ushbu masalani hal etishga mijozda o ‘ziga go kyo tashqaridan qaragandek b o ‘lish imkonini yaratib berish kerak, buning uchun esa mijozning o d a m la r bilan muloqotlari vaziyatini videoga yozib olish kerak b o ‘ladi. Bu video tasm ani psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda ko‘rib, unga o‘z xulqini tushunib olishiga va odam lar bilan m unosabatlar usullari va o ‘zini tutishidagi shaxsiy kamchiliklarini g o ‘yo tashqaridan ko‘rishda yordam beradi. Shundan keyin psixoîog- maslahatchi aniqlagan va mijozning o ‘zi tan oigan kam chiliklarni qanday qilib am a l iy y o ‘q otish m u m k in l ig in i aytish k e ra k . A g a rd a z a ru r b o ‘lsa maslahatchi m ana shu kamchiliklarni y o ‘qotishda mijozga am aliy yordam ko‘rsatishga tayyor boMishi yoki mijozga yordam so‘rab boshqa mutaxassisga murojaat etishni tavsiya qilishi kerak.

2. 
   - h o la t . B i r in c h i n a v b a td a e ’t i b o r i n i o d a m l a r b i la n munosabatlarda tushib qolgan vaziyatga qaratish va mijozga boshqa odamlar tomonidan e ’tibor qaratilishiga yordam bera oladigan qilib uni o ‘zgartirish usulini topish kerak. A gar iloji b o ‘lsa m asalan, o d a m la r bilan m u n o sab a t la rd a m i jo zg a o ‘zining eng yaxshi sifatlarini namoyon etish va shu bilan atrofdagilar e ’tiborini o ‘ziga jalb eta oladigan qilib vaziyatni tanlash kerak. Shu bilan birga mijoz o'zini yaxshi tuta olmaydigan vaziyatlarga tushib qolmaslikka harakat qilishi kerak.
   

3-holat. Agarda mijozning unga boshqa odam lar to m o n id an e ’tibor bermasliklariga shikoyati subyektiv va haddan tashqarr b o ‘Isa, y a ’ni u o ‘zi munosib b o lm a g a n e ’tiborni talab etayotgan b o ‘Isa bunday holatda psixolog- maslahatchining birinchi bo‘lib bajara- digan ishi - bu mijozning odamlar tom onidan e ’tiborsizlikka shaxsiy shikoyatlari asossiz ekanligini unga tushuntirishdan iborat. Bu ishni o d o b d o i rasid an c h e k la n m a g a n h o ld a , quyidagi u su l la rd a n foydalanib amalga oshirish kerak:
!. U nima uchun shaxsan unga atrofdagi odam lar yetarlicha

e ’tiborqaratm aydilar deb hisoblashini tushuntirib berishini iltimos qilinadi.

2. Mijozdan birm uncha vaqt atrofdagi odamlarni kuzatishni va
uning fikricha, ulardan qaysi biriga undan ko‘ra ko‘proq e ’tibor qaratilishini va nim a uchunligini aytib berishni iltimos qilinadi.
Boshqa o d am la r tom onidan e ’tiborsizlikka uning shikoyatlari
haddan tashqari ekanligini aniqlashga imkon beruvchi mijoz t o ‘g‘risidagi foydali m a ’lu m o t larn i u n in g xulqini, ayniqsa, xarakterida mavjud b o ‘lgan aksentuatsiyalarni o ‘rganish y o l i bilan olish m um kin. G a p shundaki, xarakteri xususiyatlari yaqqol nam oyon boMib turadiganlari orasida o ‘z - o ‘zidan boshqalar e ’tiboriga odam ning asossiz shikoyatlarini keltirib chiqaradiganlari bor. Bularga asosan gipertoniklik va asabiylik kiradi. Agarda mijozning xarakterida mana shunday kamchiliklar borligi aniqlansa, unda mijozning atrofdagilare’tiborsizliklariga shikoyati haqiqatan haddan tashqari va asosan subyektiv xususiyatga ega deb hisoblashga psixolog-maslahatchi uchun yetarlicha asos bo‘la oladi. Ushbu holatda m uam m oni amaliy hal etish mijozning atrofdagi odamlarga nisbatan xulqida m ana shu xarakteri xususiyatlarini iloji boricha kamaytirish yoki um u m an , yo‘qotishdan iborat b o ‘ladi.

M aqtashni va ularga to ‘g‘ri javob qaytarishni bilmaslik

M ana shularni bilmaslik ko‘pincha odamni noqulay ahvolga solib qo‘yadi, ayniqsa, shunga munosib b o ‘lgan odamlarga maqtov so‘zlarini aytishni bilmagan hollarda yuz beradi. Uning sha’niga biron-bir yoqimli m aqtov so‘zlari aytilganida u esa bunga nima deb javob qaytarishi kerakligini bilmaganda ham deyarli xuddi shunday noqulay vaziyat yuzaga keladi. U uyaladi, tortinadi, o ‘zini yo'qotish bilan birga noqulaylik his etadi. N atijada u bilan munosabatda b o ‘lgan odam lar bu holni noto‘g‘ri tushungan holda bu o d am n i u la r b i lan gaplashgisi kelm ayapti deb, n o to ‘g‘ri o'ylaydilar.
Bu — ju d a j id d iy m u am m o , shaxslararo m unosabatlarni
qiyinlashtiradi va bunga odatda ko‘pchi!ik odamlar, duch keladilar. Shaxslararo m unosabatlar masalasi bo‘yicha psixologik maslahatga murojaat etganlar orasida ular ko‘p b o ‘ladi, ular hatto o ‘zlariga
xos boMgan m u am m o sifatida tushunm aydilar. M ijozning bu m uam m osini tezlikda aniqlab va o ‘z vaqtida hal e tilm asa boshqa, shaxslararo m u nosabatlarda jiddiy m u a m m o l a r kelib chiqishi mumkin. Odam ning hayotida yuzaga keladigan ushbu m uam m oni hal etish amaliy qiyinchiiiklari bir necha tu r l ich a sabablar bilan b o g ‘liq boMishi m u m k in . U lardan k o ‘p u c h ra y d ig a n l a r i va muhimlari quyidagilar:

• 
  mijoz agarda ularga xushomad so‘zlarini aytsa atrofdagilar k o ‘zi oldida kulgili va noqulay ko'rinishdan q o ‘rqishi;
  
• 
  boshqa odam larga m aqtov so‘zlari aytish istagi mijozda b o ‘lmasligi;
  
• 
  bunday istak mijozda bor, lekin buni a m a ld a bajara olishni bil masligi;
  
• 
  mijozning o ‘z psixofizik holatini ular vaziyatga m os keladigan qilib boshqarishni bilmasligi;
  
• 
  mijozning o ‘z ishiga aytilgan m aqtovlarga n im a deb javob berishi yoki buni bajarishni bilmasligi.
  

Aytib o ‘tiigan barcha sabablar bir-biri bilan b o g ‘liq, bir vaqtda, h a r qanday birlikda mavjud b o ‘lishi va t a ’sir k o ‘rsatishi mumkin ham da bu sabablarni yo‘qotish uchun odatda kom pleks yondashish talab etiladi. Biroq uni hal etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar to ‘g‘risida gap borganida ularning h a r birini alohida k o lrib chiqish mumkin, m ana shu ishni bajaramiz.
Birinchi sababni - atrofdagi odamlar ko‘zi oldida kulgili b o ‘lib k o ‘ r in ish d an q o ‘ rq ish in i q u y id a g ic h a y o ‘q o t i s h m u m k in . Birinchidan, mijozga u yaxshi biladigan odam larni b i rm u n ch a vaqt davom ida diqqat bilan kuzatishni taklif e t i lad i . Bu o d am la r boshqalarga maqtov so‘zlarini aytishni biladigan yoki o ' z sh a ’niga aytilgan maqtovlarga to ‘g ‘ri javob qaytarishni biladigan odam Jar b o ‘lishi kerak. Bu yerda mijoz quyidagi savolga jav o b berishi kerak b o ‘ladi:
Haqiqatdan ham bu odam lar maqtov so‘zlari aytganlarida yoki ularga javob qaytarganlarida kulgili ko‘rinadilarmi? Keyin mijozning o ‘zi boshqa odamlarga bir necha maqtov so‘z!ari aytishini va ular bunga qanday javob qaytarishlarini diqqat bilan kuzatishni taklif etilsa yaxshi bo'ladi. Bu yerda m unosabatlar b o ‘yicha sheriklar

yoki ularning xulqlarini tashqaridan kuzatgan odamga yuqorida aytilgan savolni q o ‘yish m um kin: mijoz o ‘zi m aqtov so‘zlari a y t a y o tg a n id a yoki ularga j a v o b q a y ta ra y o tg a n id a kulgili ko'rinadim i?

M ana shunday o ‘zi ustida, nisbatan oddiy ijtimoiy-psixologik tajriba o ‘tkazish natijasida mijoz kulgili b o l ib ko‘rinishdan q o ‘rqishi bekor b o ‘lib chiqqanligiga ishonch hosil qilishiga imkon beradi. lkkinchi sababni odamlarga yoqimli gaplar aytish istagi yo‘qligini birinchisiga qaraganda yo‘qotish qiyinroq, lekin buni ham amalga oshirsa b o ‘ladi, asosiysi - bu juda zarur. G ap shundaki, shunday istakning boMmasligi odatda bu odamning boshqalarga yom on m unosabati bilan bogMiq b o ‘ladi. Agarda uning o ‘zi odamlarga munosabatlarini o ‘zgartira olmasa, unda odam lartom onidan o ‘ziga yaxshi m unosabatlar kutish m um kin emas. Bunday m uam m oga duch kelganida psixolog-maslahatchi birinchi navbatda odamlarga o kz m u n o s a b a t in i o ‘z g a r t i rm a s a , u o d a m la r b i la n o ‘zaro m unosabatlari yaxshilanishini kutmasa ham boMishini mijozga tushuntirishi, uni ishontirishi kcrak. Ba’zan bu masalada mijozni faqat gap bilan ishontirish kamlik qiladi va boshqa ancha muhimroq asoslar to p i s h kerak b o 'lad i . M asalan, mijozga o ‘z xulqini tashqaridan namoyish etish ulardan biri bo'lishi mumkin. Agarda mijoz boshqa odamlarga nisbatan o ‘zini qanday tutayotganligini tashqaridan k o ‘rsa, bu o kz xulqida o ‘zgartirish kiritish kerakligiga uni ishontirishda har qanday so‘zlardan ko‘ra foydaliroq b o ‘ladi. Ushbu h olatda mijozning m uam mosi mohiyati va muhimligini unga n a m o y i s h etish u ch u n y u q o r id a aytilgan sab ab la rd an birinchisini y o ‘qotish uchun uslublar foydali boMishi mumkin. Bundan tashqari odamlarga yaxshi gaplar aytish istagi nima bilandir q o ‘llab- quw atlanishi kerak, m asalan, unga aytilgan aniq so‘zlarga yaxshi javob qaytarish mana shunday q o ‘llab-quvvatlash bo'lishi m um kin. Bunday javoblarni sezishi va mijoz tom onidan to ‘g‘ri baholanishi uchun mijozni o ‘zining munosabatlar bo‘yicha sherigini diqqat bilan kuzatish va sherigi so‘zlari hamda harakatlariga ijobiy yoki salbiy javob qaytarayotganini bildiruvchi holatlarini qayd etishga o ‘rgatish zarur. U ch in ch i , odamlarga maqtov so‘zlari aytishni bilm aslik oldingilariga qaraganda ancha oson yo kqotilishi
m um kin. Lekin bu odam h aq iq a td a uni yo'qotishni xohlashi sharti bilan oson boMadi. Bu m asalani hal etishning oson y o ‘Ii psixolog- m aslahatchini yanglishtirmasligi va mijozni xotirjam qilmasligi kerak. Bu sababni yo‘qotish u c h u n juda katta kuch va vaqt talab etiladi. Bu birinchidan, odam o ‘zida mavjud, iliq so kzlarn i aytishga xalaqit qiluvchi psixologik to 's iq larn i yo'qotishi, ik k in ch id an , odam larga qanday qilib va q an d a y sharoitda gapirish kerakligini aniq bilishi, uchinchidan, bun in g uchun kerak boMgan xulqi verbal shakllarini o ‘zlashtirib oiishi va nihoyat to ‘rtinchidan, o ‘zlashtirgan masalasini ko‘nikmaga, ya’ni avtom atik yuzaga kelgan reaksiyalarni kom m unikativ vaziyatga alm ashtirishi kerak. Bularning barchasi haqiqatda sodir bo‘lishi u c h u n mijoz o ‘z ustida ishlashi u c h u n u c h - to ‘rt oydan to biryilgacha vaqt sarflashi kerak bo'ladi. Agarda bu ishda unga psixolog-maslahatchi yoki biror-bir boshqa tajribali am aliy psixolog doim o y o rd a m bersa yaxshi b o k!adi. A garda mijozning o ‘zi maxsus tayyorgarlikdan o ‘tsa va keyin egallagan bilim larini odam lar bilan m u n o sa b a t la rd a am a l iy m a la k a va ko‘nikmalarga aylantirsa, u n d a n ham yaxshi b o ‘ladi. Y uqorida k o ‘rsatilgan sabablardan oxirgisi - mijozning o ‘zini, o ‘z in in g psixofizik holatini boshqarishni bilmasligi yo'qotilishi eng qiyin b o ‘lganlardan biri hisoblanadi. Bu sabab odam ning te m p e ra m en t i bilan bogMiqligi, u esa butun hayoti davomida deyarli o ‘zgarmasligi bilan bogMiqdir. Uning asosiy xususiyatlaridan biri em otsionallik hisoblanadi. Bundan tashqari o d am n in g shaxslararo m u n o sa b a t la ' jarayonida yuzaga kelgan vaziyatga emotsional reaksiyasi o d a td a , avtom atik boMadi va ongi bilan nazorat qilishi qiyin b o l a d i . U lar odatda, darhol anglab yetilmagan holda yuzaga keladi va vaziyatning o ‘zi tushunib yetgunicha va u bilan bog‘liq m u am m o n in g o qilona yechimi topilgunicha amalga oshadi. Shunga qaram asdan bu yerda ham m asalan, autotrening y o rd am id a yuksak natijalarga erishish mumkin b o ‘ladi. Shuning uchun o ‘zini, o ‘z emotsiyalarini boshqara olmasligiga shikoyat qilgan mijozga autotreningda taq d im etilgan o ‘zini boshqarish texnikasini egallab olishini ( m u s taq i l yoki psixolog-trener yordamida) tavsiya etish mumkin.


Odamlarning ijtimoiy rollarini aniq tushunish va baholashni bilmaslik
Shaxslararo m unosabatlar doirasida odamlar bir-birlarj bilan m unosabatda bolganlarida rolli o kzaro aloqalar m a ’lum qoidalarini b u z ish la r i natijasida k o ‘p lab m uam m olar kelib chiqadi. Bu qoidalardan b a ’zilarini misol tariqasida keltiramiz:

1. 
   Agarda shaxslararo munosabatlarda inson m a ’lum rolni o ‘ziga oigan b o i s a , o‘z suhbatdoshiga mos bolgan rolni o ‘ziga olishi kerak. Aks holda m unosabatlarda bo‘lgan suhbatdoshlarning rollari m os kelm aganda, ular o ‘rtasida yaxshi o ‘zaro a lo q a lar hosil b o lm a y d i va ular bir-birlarini tushunishlari qiyin b o ‘ladi;
   
2. 
   Sherigi bilan m unosabatlarda bir-birini tushunishga erishish uch u n har bir inson quyidagi usullardan biridan foydalanishi lozim:
   

• 
  ushbu rolni qabul qilishi va unga moslashishi kerak;
  
• 
  boshqa odam ning rolini uning shaxsiy roliga mos keladigan qilib o ‘zgartirishga harakat qilishi kerak;
  
• 
  harakatlarning mana shu ikki usuli o‘rtasida kelishishni topish, y a’ni sherigi rolini o ‘zgartira turib, bir vaqtning o ‘zida o ‘zining shaxsiy rolini ham o ‘zgartirishi kerak.
  

3. 
   M unosabatlar jarayoni ishtirokchisi sifatida odam o ‘zining rolini anglab yetishi kerak h a m d a boshqa odamlar rollarini bilib olishi kerak;
   
4. 
   Faqat juda iloji b o ‘lmagan hollardagina u bilan munosabatda b o ‘lgan odamning rolini o ‘zgartirishga harakat qilish kerak. Boshqa k o ‘p c h i l ik h o l la rd a esa b o sh q a la rn in g roli q a n d a y b o ‘lsa shundayligicha qabul qilishga va iloji boricha unga moslashishga harakat qilish kerak.
   

Mijozni qabul qilganda va u bilan psixodiagnostik suhbat o lk a z g a n d a psixolog-maslahatchi oldida m uhim masala turadi: shu mijozning yuqorida ifoda etilgan qoidalarga mos kelishini va am al qilishi darajasini aniqlab olish kerak. Agarda ulardan barchasi yoki b a ’zilari buzilishi aniqlansa, unda bu mijozda haqiqatan ham m u a m m o l a r borligini a n g la tad i . Afsuski, bu m aqsad u ch u n t o ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri mos keladigan va ushbu vaziyatda mijozning rolini h a r to m o n lam a baholashga imkon beruvchi maxsus psixologik testlar mavjud emas, shuning uchun psixolog-maslahatchi yaqin
b o ‘Igan m a ’lumotlarga tayanishiga, m ijoz bilan shaxsiy suhbati davomida lining xulqini kuzatishi natijalariga va mijozning unga berilgan savoliarga javoblariga tayanishiga t o ‘g‘ri keladi. Bu savollar orasida misol uchun quyidagilar b o l is h i m um kin:

• 
  Boshqa odam lar bilan m unosabatlardagi o ‘z rolingizni siz ancha aniq belgilab bera olasizmi?
  
• 
  Siz nima deb o ‘ylaysiz, bu va atrofdagi odam lar sizdan kutgan rollarni qanchalik yaxshi ijro etasiz?
  
• 
  Siz bilan m unosabatlarda boshqa o d a m la r o ‘ziga oladigan rollari h ar doim ham sizni qoniqtiradim i?
  
• 
  Agarda odamlarning rollari sizni nim a uchundirqoniqtirm asa, ularni siz o ‘zgartira olishga erisha olasizmi?
  

Bir necha turli rolli psixologik nazariyalar mavjudligini ham esda tutish kerak va mijozning rolli xulqini tushunayotganda psixolog- maslahatchi m ana shu barcha nazariyalarga tayanishi kerak. M a n a shu mazm unda endi ish boshlayotgan psixolog-maslahatchini ushbu masalani amaliy hal eta boshlaganida odatiy xatolarga yo‘l qo‘ymasligi kerak. S hunday qilib, birinchi x a t o - b u m asalani oddiy d e b tushunish. Tajribasiz psixolog-maslahatchiga roli xulqini baholash va tushunib olish uchun rollar ijtimoiy psixologik nazariyalarini yaxshi bilish shart emas. Afsuski, tajriba va turmush tasavvurlariga asoslangan tushuntirish yetarlicha aniq emas, ilmiy j ih a td an to ‘la asoslanmagan bo‘lishi mumkin. Ikkinchi odatiy xato faqat rollar bir nazariyasini bilib va boshqa nazariyalar to ‘g‘risida tasavvurga ega b o l m a y maslahatchi faqat unga tayanishidan iborat. Bunday hollarda u taklif etgan tushuntirishlar va xulosalari bir tomonlam aligi, cheklangan boMib qolishi xavfli ravishda yuzaga keladi. Shunday h o latd a tu sh u n t i r i s h d a n avval x a to , lekin a n c h a y u m sh o q s h a k ld a takrorlanadi. M ana shu barcha xatolar yuzaga kelishi mumkinligini kamaytirish uchun psixolog-maslahatchi rollar barcha nazariyalarini bilishi va o ‘z xulosalarida ularga tayanishi kerak bo‘ladi, chunki ulardan har birida m a ’lum haqiqat bor.
Odamning o ‘zi va boshqa odam lar qabul qilgan rollarini to ‘g ‘ri tushunishga va baholashga odam ni q a n d a y o ‘rgatish mumkin?
Bu ishni bajarish m um kin, lekin a lbatta, quyidagi shartlarga amal qilish kerak b o ‘ladi:

• 
  agarda shu inson atrofdagi o d am la r bilan shaxslararo munosabatlarida ishtirok etadigan roliarni bilsa;
  
• 
  agarda b i r- b i r i bilan m unosabatlarda o ‘zini va boshqa
  

o d a m la rn i k u z a t ib y e ta r l ic h a ta j r ib a la r y a ’ni o d a m l a rn in g kom m unikativ rollarini uning o ‘zi to ‘g ‘ri tushuna va baholay oladigan imkon beruvchi tajriba orttira olsa.
Ko‘rsatilgan shartlardan birinchisiga boshqa odam lar bilan
m unosabatlarda o d am ko‘proq o'ziga oladigan rollar to ‘g‘risida mijozga gapirib berib amal qilish mumkin b o ‘ladi. Shu bilan bir vaqtda mijozga kerakli ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlami topib, mustaqil tanishib chiqishni tavsiya etish mumkin.
Shartlardan ikkinchisi deyarli, xuddi shu yo‘l bilan amalga
oshiriladi.
U chinchi sh a r t t o ‘g'risida gapirsak, mijoz bilan oz vaqt davomida ishlar o ‘tkazib, boshqa odamlar bilan munosabatlarda uning rolini baholab va buni o ‘zicha ham da boshqa odamlarga nisbatan uning o ‘zi bajarishini taklifetib erishish mumkin b o ‘ladi.
XI B O B . A M A LIY M U N O S A B A T L A R D A 0 ‘Z IN I B O S H Q A R IS H M U A M M O L A R I B O ‘Y IC H A A M A LIY
TA Y SIY A LA R
Hayotda hayajonlarini boshqarishdagi muvafTaqiyatsi/Iiklar
Emotsional o ‘zini boshqarishdagi kam chilikiar bilan bogMiq hayotiy muvaffaqiyatsizliklar turli sabablar bilan bog‘liq boMishi mumkin. Lekin ulardan k o ‘pchiligi o d am n in g ichki, psixologik xususiyatlariga yoki unda atrofdagi odam iar bilan yuzaga keladigan
° ‘zaro munosabatlar bilan bogMiq b o ‘ladi. Agarda m uam m olar odamning psixologiyasi bilan bogMiq boMsa, ular ichki yoki subyektiv d e b a ta l a d i , a g a rd a m u a m m o o d a m g a bog M iq bo M magan vaziyatlarga taalluqli boMsa, ular tashqi yoki obyektiv deb ataladi. E m o ts io n al o ‘zini b o s h q a r i s h d a m u v affaq iy a ts iz l ik la r ichki sabablariga quyidagilar kiritilishi mumkin:

1. 
   odamning bir-biri bilan raqobatlashuvchi qarshiligini yenga olishga qodir boMmagan turlicha, teng kuchli motivlari o ‘rtasidagi kurash;
   
2. 
   ) odam ning irodasi b o ‘shligi;
   

2. 
   ) o d a m n in g x u lq id a n o a n iq l ik va t a r t ib s i z l ik yuzaga keltiradigan, bir-biriga m os kelmaydigan xarakteri xususiyatlari mavjudligi;
   
3. 
   ) o d am n in g o ‘zi b o sh q a ra olm aydigan kuchli em otsional qo‘zg‘aIuvchanligi;
   

5. 
   odam ning o ‘ziga ishonchsizligi;
   
6. 
   ) q aro r qabul qilishda va amalga oshirishda sustkashligi;
   

Tashqi xususiyatdagi m um kin boMgan sabablarga quyidagilar kiradi:
1 ) odam ning yuzaga kelayotgan vaziyatga ju d a ham kuchli bogMiqligi;

2. 
   ) odam ning atrofdagilarga haddan tashqari shaxsiy va amaliy bogMiqligi;
   
3. 
   ) o d am tushib qolgan vaziyatning noaniqligi va obyektiv sabablarga ko‘ra unda oqilona qaror qabul qilish yoki amalga oshirish qiyin boMishi;
   

4) atrofdagi odam iar bilan insonning m urakkab qarama- qarshi munosabatlari.


Bu sabablarning har birini k o ‘rib chiqamiz: Teng aham iyatii va teng kuchli motivlar orasidagi kurash deganda, odam ning xulqi motivatsiyasida ikki yoki undan k o ‘p motivlar, ikki yoki undan ko‘p bir- biri bilan mos kelishi qiyin b o ‘lgan ehtiyojlar, shu bilan birga ulardan h ar biri dolzarb va ancha kuchli bo‘lgan ehtiyojfari bir-biri bilan raqobat qilgan holatlari tushuniiadi. Natijada odam ulardan birortasini afzal deb tanlay olmaydi va shu bilan birga ularning biridan to ‘la voz ham kecha olmaydi. Agarda haqiqatda amal qilayotgan motivlaridan faqat birini tanlasa, unda birm uncha vaqt o 'tg ach ushbu motivi qism an qoniqtirilganda, darhol boshqa qoniqtirilm agan motivi dolzarb b o ‘hb qoladi. Natijada odam doimiy nim a qilishi va nim ani afzal bilishi kerak, degan tanlov oldida turadi. U bir-biri bilan m os kelmaydigan xulqi motivlari nizolari bilan bog‘liq o ‘z hayajonlarini nazorat qila olmaydi. Ushbu nizoli vaziyatdan chiqishning yo‘li quyidagicha b o ‘ladi. O dam q a n d a y d i r y o ‘l bilan s u n ’iy ravishda b a ’zi ehtiyojlar (motivlar, qiziqishlari, manfaatlari) qimmatini o‘zi uchun oshirishi va bir vaqtning o ‘zida boshqalari ahamiyatini pasaytirishi kerak bo‘ladi. Y uzaga kelgan vaziyatdan chiqishning mumkin b o ‘lgan yana biryoMi birehtiyojlarini qoniqtirish mumkinligi ancha yuqori va b o sh q a ehtiyojlarini qoniqtirishi imkoniyati kam b o ‘lgan sharoitlar yaratishdan iborat b o ‘ladi. M ana shu vaziyatda o 'z ini tu t ish u c h in c h i usuli ten g k uchli ehtiyojlarini ( m o t iv la r i , m anfaatlarini) qoniqtirish m a ’lum ketma-ketligi to ‘g‘risidagi anglab yetilgan qarorini qabul qilish va irodasi kuchi bilan amalga o s h i r i s h d a n ib o ra t b o ‘lad i . M a n a shu b a rc h a h o l a t l a r d a motivatsion istaklari bir-biri bilan raqobatlashmasligi uchun ularni iloji boricha kamaytirish kerak. Shunda odam uchun o ‘z xulqini nazorat qilish ancha oson b o ‘ladi va har qanday vaqtda u bir m otivatsion y o ‘nalishni am alga oshirish vazifasiga qaratilgan bo‘ladi. O d am n in g irodasi b o ‘shligi o ‘zini samarali em otsional boshqarishda yo kqotilishi qiyin b o ‘igan to ‘siq hisoblanadi. Biroq m otivlar kurashi b a ’zida insonning irodasi bo‘shligi deb qabul qilinib, xatoga y o l q o ‘yiladi. Irodasi kuchsizligiga ko‘pincha o d a m n in g q a ro r qabul qilishni yoki qabul qilingan q aro rn i b a ja r ish n i bilm asligi sabab b o ‘ladi. Shuning u c h u n , m ijoz
psixologik maslahatga irodasi b o ‘shligiga sh ikoyaí qilib murojaat etsa, shunda uning o kz muammosini shaxsiy tushuntirishiga darhol ishonish kcrak cmas. Avval uning m u am m o s i m otivlar kurashi yoki qaror qabu! qilish h a m d a bajarishni bilm asligidan iborat emasligiga ishonch hosil qilish kerak. H ozirgi kungacha odam irodasi hayotiy m uam m olarini hal qilinadigan yoki belgilangan maqsadga borish yoMida yuzaga keladigan t o ks iq! ar yengiladigan qandaydir jismoniy kuch t o ‘g ‘risidagi tasavvur bilan bogMab xatoga yoM q o ‘yi!adi. Aslida esa bu h ar doim ham s h u n d a y emas. Inson irodasining faqat b a ’zi, eng oddiy ko'rinishlari jism oniy kuch, aniqrog‘i uning yetishmasligi bilan bogMiq boMadi. Uning ancha murakkab ko‘rinishlari intellekti va aqli b i lan bogMiq boMadi. O dam da bir-biri bilan raqobatlashadigan x a ra k te r xususiyatlari mavjud. Misol uchun bir odam ning psixologiyasida b a ’zan ham mehribonlik, ham g lazab, ekstroversiya va introversiya birgalikda boMishi mumkin. Shaxsning m ana shunday tu r l ic h a xususiyatlari o q ib a t id a k e l ib c h iq a d i g a n o ‘z a ro r a q o b a t l a s h u v c h i q o ‘zg‘aiishlardan h a rb i r i unga qaram a- qarshi tendensiya qarshi ta ’siri bilan kuchsizlantiriladi, shuning uchun b u n d a y sharoitlarda odam ning xulqini o kzi boshqarishi samaraliligi j u d a qiyin boMadi. Ushbu holatni odam ning xarakteri q a ra m a- q a rsh i xususiyatlarini aniqlash va baholashga im kon beruvchi shaxsiy, xarakterlar, psixologik testlar yordam ida tashxis qilish m u m k in . Mijozda shunday xarakter xususiyatlari mavjudligi va a n c h a rivojlanganligi aniqlansa, unda shu psixolog- maslahatchi h a q iq a td a m uhokam a etilayotgan m uam m oga d u ch kelganligini bildiradi. M uhokam a e t i la y o tg a n m u a m m o n i m o t iv la r q a r a m a - q a r s h i l i g i d a qoMlaniladigan m etod bilan ham , xususan hayajonli vaziyatda yuzaga keladigan impulslari t a ’siri ostida e m as, o d am d a oqilona yoM tutish odatini ishlab chiqarish hisobiga h a m hal etishga urinib ko‘rish mumkin. Albatta, bu holatda h am m u a m m o darhol va toMa hal etilmasligi m um kin, chunki o d am o q i lo n a qaror qabul q i l i s h d a n avval u b a r ib i r q a n d a y d i r v a q t ik k i l a n a d i va tashvishlanadi, dem ak o‘zini yaxshi boshqara olm aydi. Biroq bu m a lu m qarorga kelishi va uni bajarishga kirishishi bilan o ‘z xulqini nazorat qilishi darhol kuchayib boradi.


Talab va ehtiyojlari rivojlanishidagi muvaffaqiyatsizliklar
Mijoz uning o fczida yoki unga yaqin odamlarda qandaydir talab va ehtiyojlari b o ‘sh rivojlanganligidan shikoyat qilsa, psixolog- maslahatchi mijoz motivatsiyasi aniq diagnozini q o ‘yishi, keyin esa uning m uam m olarini amaliy hal etish bo'yicha tavsiyalarni taklif etishi kerak. Misol uchun ota- onalar bolaning yoshi katta bo‘lsa harn masalan, katta sinf o ‘quvchisi hech bir jiddiy narsaga qiziqmasligidan shikoyat qiladilar. Katta yoshdagi odam psixologik m aslahatchiga uning o ‘zi yoki unga yaqin odamlardan birortasi h ay o tg a , ilgari qiziqib s h u g ‘ u l lan g an ishiga q iz iq ish in i yo‘qotganligidan shikoyat qilib murojaat etishi mumkin. M ana shu va shunga o ‘xshash holatlarda faqat mijozning so'zlaridan kelib chiqib vaziyatni baholash kerak emas, balki aniq va mustaqil tashxis qo‘yish talab etiladi. Aniq tashxis qo ‘yishdan keyin aslida m uam m o avval mijoz tushunganidek b o ‘lib chiqmaydi. Aytaylik, psixologik maslahatga m urojaat etgan ota- onalarda ularning bolalarida bir alohida qiziqishlari yo‘q, degan tasavvur yuzaga kelishi m um kin boMadi, aslida esa bunday qiziqishlari boMadi, faqat ota- onalar ularni bilmaydilar. Ko‘pincha ota- onalar bolaning qiziqishlariga e ’tibor berm aydilar va bola boshqa bir ish bilan shugMillanishga m ajbur e ta d ig an o ta - o n a la r id a n o‘z qiziqishlarini yashiradi. M uhokam a etilayotgan mavzuda psixologik maslahat o ‘tkazishda quyidagi holatlarni ham ko‘zda tutish kerak. Yangi qiziqishlari har qanday o d am d a ham hech qachon atrofdagilarning t a ’sir ko‘rsatishlari bilan paydo boMmaydi. Odam ularning muhimligini va o ‘zi u ch u n ahamiyatini tushunib yetgandagina qiziqish paydo boMadi. B undan tashqari yangi qiziqishlar o ‘z- o‘zidan bo‘sh joyda emas, balki h a r doim mavjud boMganlari asosida paydo boMadi va faqat sh u n d a n keyin avvalgi qiziqishlaridan alohida, mustaqil boMadi. Shuning uchun har gal odamda biror-bir qiziqishlari paydo bo‘lishi va m ustahkamlanib borishi uchun unda mavjud qiziqish va e h t iy o j l a r in i bilib o l ish im iz zaru r . S h u n d a n keyin shakllantirilayotgan qiziqishni ularga bogMash mumkin boMadi. Insonda yangi talab va ehtiyojlarning shakllantirilishi h am d a rivojlantirish masalasi bo‘yicha masiahatlarni bosqichma-bosqich, quyidagi harakatlar rejasiga amal qilib o ‘tkazish tavsiya etiladi:
1-bosqich. Mijozda qaysi m avjud m uhim taiab va ehtiyojlari b o ‘sh rivojlanganligini ham da o ‘z id a yoki uning uchun yaqin odamlarda ulami rivojlantirish to ‘g ‘risida tashvishlanishini aniqlash. 2 -bosqich. Mijozda mavjud talab va ehtiyojlarini aniqlab olish.
Ulardan qaysi biri mijoz u ch u n en g m u h im hisoblanishini va qaysilari yordamida yangi talab va ehtiyojlarini amaliy shakllantirish mumkinligini belgilab olish.

3. 
   -bosqich. Kerakli talab va ehtiyojlarini shakllantirish bilan b o g ‘liq bo M gan uning u c h u n y a n g i fao l iy at tu r la r i b i l a n shug‘ullanishga kirishishga mijozni chorlash.
   
4. 
   bosqich. Yangi talab va ehtiyojlarini ahamiyatli rag‘batlantirish bilan m ustahkamlash.
   

O dam da yangi talab va ehtiyojlarni rivojlantirish ustida ishlash h ar bir k o ‘ rsatilgan bosqich z a ru r l ig in i asoslab b e ra m iz va mazmunini tushuntiramiz. Birinchi bosqich mijozning xulqi haqiqiy motivatsiyasini tashxis qilishni, xususan, quyidagi savollarga aniq javoblar olishni o ‘z ichiga oladi:
Qaysi talab va ehtiyojlarning y o ‘qligi yoki yetarlicha emasligi mijozni nim a uchun ko'proq tashvishlantiradi?
M ijozda qaysi talab va e h t iy o j l a r y e tarlich a r iv o j lan g an hisoblanadi?
Mijozni tashvishlantirayotgan yangi talab va ehtiyojlar paydo b o ‘lsa, uning hayotida qanday o ‘zgarish yuz berishi kerak?
Mijoz unda haddan tashqari rivojlangan talab va ehtiyojlaridan xoli boMishga erishsa, nima sodir b o ‘ladi?
Ishning m azm un mohiyatini aniqlovchi va uni hal etish am aliy y o ‘llarini b e lg i lo v ch i m a n a sh u p s ix o d ia g n o s t ik b o s q i c h yakunlangandan keyin maslahatchi m a ’lum savollarga m ijozning javoblarini tahlil qiladi hamda qaysi talab va ehtiyojlariga haqiqatan ham t a ’sir k o ‘rsatish kerakligi, qaysilariga ega b o ‘lish h a m d a qaysilarini yo‘qotish kerakligi to ‘g ‘risida xulosaga keladi.
Agarda m ijoz m aslahatchining xulosalarini t o ‘g‘ri deb t a n olmasa, unda maslahatchi bu bosqichdagi ishlarni mijoz maslahatchi haq deb tan olmagunicha davom ettiradi. Aks holda mijoz psixolog- maslahatchi keyingi bosqichida ishni davom ettirishga psixologik tayyor boMmaydi. Psixologik m aslah atn in g ikkinchi bosqichida


mijozning yangi qiziqish va ehtiyojlarini shakilantirish ham da r ivojlantirishga k i r ish ish d a unga tayanish m u m k in b o ‘lgan psixologik yetarlicha m ustahkam asosni topish m uhim. Mijozni faoliyatning yangi turlariga jalb etishda ahamiyatga ega boMgan qiziqish va ehtiyojlari qanchalik muhim bo‘lsa, faoliyatning ushbu turi bilan funksional bo g ‘liq b o ‘lgan yangi qiziqishlari, ehtiyojlari unda shunchalik tez shakllanadi. Mijozning bazasini (tayanch, asosiy) motivatsiyasini aniqlash uchun u hayotida nimani ko‘proq qadrlashini va nim a u ch u n hamda qaysi faoliyat turlari nima sababdan uni ko‘proq qoniqtirishini aniqlash zarur. Mijozdan bu savollarga keng javob olgandan so‘ng psixologik maslahat uchinchi bosqichini o ‘tkazishga kirishish mumkin. Maslahatning ikkinchi va uchinchi bosqichlari orasida mijozning yangi ehtiyojlari va talablarini uning uchun ham ahamiyatini yo‘qotmagan eskilari bilan bog‘lagan holda uni psixolog-maslahatchi m ajburlamay faoliyat yangi turlariga jalb etish uchun yetarli bolgan biroz vaqtli tanaffusni amalga oshirilsa maqsadga muvofiq boladi.
Psixolog mijozni yangi faoliyat turlari bilan shug‘ullanishiga ishontirishga yordam beradigan asoslarni oldindan o'ylab q o ‘yish kerak. Mijozda yangi ehtiyojlari va qiziqishlarini shakilantirish jarayonini faollashtiruvchi yangi psixologik omillarni aniqlab olish va ishga jalb etish h am m uhim . Psixologik maslahatning to ‘rtinchi bosqichi asosan mijozda yangi ehtiyojlar va qiziqishlarini o ‘zida shakllantirishi va rivojlantirishi bo‘yicha m ijozning o ‘zining ishlaridan iborat b o la d i . Mijoz bilan ishlashning ushbu bosqichida psixologning vazifasi uning ishini kerakli konstruktiv yo'naltirish va yangi etiyojlar h a m d a qiziqishlarini rivojlantirishdagi uning muvaffaqiyatsizliklarini mustahkamlashdan iborat b o ‘ladi. Bu ishda mijoz uchun kerakli qiziqishlar va ehtiyojlarni egallash shaxsiy m a ’noga ega ekanligini, ahamiyatini asta-sekin ochib berish kerak.


Emotsiya va sezgilari o‘zgarishida muvaffaqivatsizlik
Sodir b olayotgan hodisalardan odamlar qanday emotsiyalarini jilovlash va chin k o ‘ngildan t a ’sirlanayotganliklarini kuzatib, o ‘rtacha emotsional o d am ayniqsa, uning ijobiy sezgilarini ifoda etishi to ‘g‘risida gap borayotganida haddan tashqari emotsional
va sezgisiz, odamdan tashqaridan qaraganida yaxshiroq ko‘rinishini anglagan holda o rtacha em otsional odam boMish yaxshi degan, u m u m an , to ‘g ‘ri xulosaga kelish mumkin. E m otsional t a ’sirchan emasligi va emotsional holatini m os ravishda tashqi ifoda etmaslik inson shaxsi va shaxslararo xulqining yaqqol kamchiligi sifatida ishtirok etadi. Hayotda k o ‘pchilik o d am ia r so d i r b o la y o tg a n hodisalarga uiarda kerakli em otsional t a ’sirlanish y o ‘qligi sababli atrofdagi odamiardan o‘z istaklariga tanqidni tinglashga majbur boMadilar. Emotsional ijobiy t a ’sirlanishni kutish haqli ravishda unga yaqin bo Igan odamiar ayniqsa, ko‘proq m ana shunday tanqid qiladilar. Bunday tanqidlarni eshitaverib, odam oqibatda uning emotsional hayotida haqiqatda hali hamm asi joyida em as degan, xulosaga keladi. Ko‘pincha unga yaqin b o lg a n o d a m ia r bunday tanqid qilmasalar-da, unga kuchliroq ta’sirk o ‘rsatadilar. Emotsional
xususiyatdagi m uam m olariga m ijozlarning o d a t iy shikoyatlari quyidagicha boladi:

• 
  mijoz emotsional ta’sirlanishdan o ‘zini ( ushlashga) tutishga o rganib olib, haddan tashqari kuchli emotsionalligini birm uncha bostirishni xohlaydi;
  
• 
  d ey a r l i b efarq l ik va s o v u q q o n l ik k a y a q in b o klgan emotsionalligi juda past ifodalanganligi;
  
• 
  emotsional ta sirlanishning tashqi ifodalanishi m os emasligi, inson imo-ishoralari, mimikasida ichki hayajonlarining ularni tashqi ifodasiga mos emasligi;
  
• 
  inson xulqida aqldan emotsiyalarning yaqqol ustunligi;
  

Puxta o'ylangan holda o qilona qarorga kelish, xotirjam o ‘ylab ish qilish kerak bo'lgan hollarda inson emotsiyalari t a ’siri ostida jahl bilan harakat qiladi. Inson tom onidan em otsiyalarning ifodasi mos emasligi ko'rsatilgan holatlarini alohida ko'ribchiqam iz. Bunda inson tan q id qilish, shu j u m l a d a n e m o ts io n a l o ‘zini tu t ish m azm u n id a nam una deb bilgan boshqa o d a m ia r bilan o ‘zini ta q q o s l a b , uning o ‘zi h a d d a n tash q a r i e m o t s io n a l va o ‘z emotsiyalarini bostirishi kerak degan, xulosaga keladi. M ana shu o dam uchun yaqin b o lg an odam larning juda ko‘plab tanqidlari, uning emotsiyasi juda ham m e ’yoridan ortiqchaligini aytishlari h a m s h u n d a y istak p a y d o b o ‘lishiga sa b a b b o ‘ lad i . T u r l i


m aktablardan axborot olish, misol uchun adabiyotlarni o kqish haddan tashqari emotsional — bu to laq o n l i (sog‘) odam lar emas, degan fíkrga olib kelishi emotsional reaktivligini ancha pasaytirish zarur, degan ko‘rsatmaga m um kin boMgan uchinchi sabab bo'lishi m um kin. Aytaylik, emotsional boMish erkaklar uchun nom unosib degan fíkrga duch kelish mumkin. Bunday nuqtayi nazar o ‘smirlar ham da asosiy kuch hisoblangan faoliyatlarga qiziqadigan katta odam larda ancha keng tarqalgan. Mijozlar shu masala b o ‘yicha psixologik maslahatga murojaat etib, go‘yo ular haddan tashqari emotsional ekanliklaridan shikoyat qiladilar va psixologdan ortiqcha emotsionalligidan xoli bo‘lish xususida maslahat so^raydilar. Ba’zan ancha katta yoshli kishilar ayniqsa, boshqa ishbilarmon odam lar bilan a m a l iy uchrashuvlarda h ad d an tashqari k o ‘p em otsiya nam oyon etadigan, o ‘zini tuta olmaydigan ishbilarmon odam lar psixologdan kerakli tavsiyalarni kutadilar. Boksh ifodalangan em otsionallik m uam m o sifatida psixologik maslahat o ‘tkazish am aliyotida haddan tashqari emotsionallikka qaraganda kamroq uchraydi. Inson hayotida bunday m uam m o yuzaga kelishi odatiy holatlari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin. Ko‘pincha bu m u am m o oilaviy m unosabatlar sohasida, ayniqsa, yosh oilalarda, er- xotinlarning biri ikkinchisida emotsiyasi yo‘qligiga shikoyat qiladigan holatlarda yuzaga keladi. Tabiiy insoniy munosabatlarda nam oyon boMadigan emotsiyalar to ‘g‘risida gap bormoqda. Ba’zida m ana shu xususda tashvishlanib, endigina turmush qurish arafasida turgan insonlar psixologik maslahatga murojaat etadilar. O z raq o b a tch i larid an ko‘ra atrofdagi odamlarga kuchliroq t a ’sir ko'rsatishni xohlagan ishbilarmon odamlar va siyosatchilar ham mana shu kamchilikdan shikoyat qilib, psixologga murojaat etishlari m um kin. Ba’zida inson hayotida biror-bir hodisa ta’siri ostida ancha sezilarli salbiy o‘zgarishlarbo‘sh ifodalangan emotsionalligiga shikoyat qilishi sabab boMishi mumkin. Ular insonning um umiy hayotiy tetikligi pasayishiga olib keladi, demak oqibatda odam lar bilan, shu jum ladan o‘ziga yaqin boMgan odamlar bilan o ‘zaro m u n o sa b a t la rd a befarqlik va sovuqqonlik, tushkunlik ham da depressiyaga olib keladi. Tibbiyotda bunday holatlar jiddiy asabiy va organik kasalliklar bilan bogMiqligi, shuning uchun ular odatda
ortiqcha tashvishlanish keltirib chiqarishi m a ’Ium. Emotsiyalarning tashqi tom ondan n o to ‘g‘ri ifoda etilishi hayotda ko‘p uchraydi. Shunday holatlardan bir nechtasini k o ‘rsatib o 'tam iz;

• 
  inson um u m an olganda, m ehribon, oq ko‘ngil!i, tashqi xulqi va em otsional ko'rinishi bilan m eh r ib o n em as, balki j a h l d o r ko‘rinadi;
  
• 
  odam boshqa odam uchun qayg‘uradi, unga xayrixohiigini namoyon etishga urinadi, lekin bu ishni shunchalik ishonchsiz va qo pol bajaradi-ki, boshqa odam uning xulqini ikkiyuzlamachilik, ayyorlik, tahqirlash kabi tushunadi;
  
• 
  ko‘nglida biror narsadan yoki kimdandir norozi odam o ‘zining noroziligini mos ravishda tashqi ifodalay olmaydi. U o p i n in g noroziligini yoki ochiq namoyon eta olmaydi, yoki buni shunchalik
  

yaqqol va aniq ifoda etadigan boshqa o d am uni yom on ko‘radi, deb tushunadi;

• 
  insonning gavda harakatlari va ekspressiyasi ( o‘zini tutishi) uning mimikasi va imo-ishoralari uning ko'nglidagi emotsiyaiariga mos kelmaydi.
  

Idrokidan e m o ts iy a la r in in g ustunligi inson xuiqida k o ‘p uchraydigan quyidagi xususiyailarida nam o y o n bolishi m um kin:

• 
  inson qandaydir maqsadga erishish y o ‘lida biror-bir to 's iq q a duch kelib yuzaga kelgan vaziyatni xotiijam tushunib olishi, obyektiv baholashi, oqilona qarorga kelishi va unga amal qilishi o 'rn ig a vaziyatdan juda kuchli emotsional t a ’sirlanadi va shu vaziyatdagi emotsional t a ’s iro s t id a harakat qiladi;
  
• 
  hattoki inson o p in in g em otsional t a ’sirlanishi n o to ‘g ‘ri ekanligini tu sh u n ib yetganida ham , u barib i r k o ' p in c h a o ‘z emotsional ta'sirlanishini yenga olmaydi avvaliga vaziyatdan baribir emotsional ta’sirlanadi, faqat keyingina boshqacha yo‘I tutish, to ‘g ‘ri harakat qilish kerakligini tushuna boshlaydi;
  

- о zining ongidan tashqari irodasini ham bo'ysundiruvchi haddan tashqari kuchli emotsiyasi sababli o ‘z xulqini nazorat qila olmaydi hamda to g‘ri fikrlashni bilmaydi. Bu holat ayniqsa, m uhim hayotiy vaziyatlarda sodir b o ‘ladi. K o 'r ib chiqilgan em otsional
buzilishlar ho latlarid a p s ix o io g - m aslah a tch i m ijozga q a n d a y tavsiyalarni taklif etishi mumkin:

!

Birinchi v a z iy a td a , e m o t s io n a l l ik m u a m m o s i m ijozga emotsionalligi haddan tashqari kuchli ifoda etilgan b o ‘lib tuyulgan holatda psixolog-maslahatchiga quyidagi sxema bolyicha harakat qilish tavsiya etiladi. Birinchi navbatda mijozning emotsional t a ’sirlanishi k o ‘pchilik hollarda haddan tashqari emasligi va psixikasida biror- bir jiddiy buzilishlar mavjud emasligiga ishontirib uni tinchlantirishga harakat qilish kerak. Ko‘pincha bu holati uning odatiy, tabiiy tem peram enti, masalan xolerik tem peram entining namoyon etilishi oddiy tipologik xususiyatidan iborat bo'lishi mumkin.' Baribir maxsus psixologik test yordam ida mijozning tem peram entini o ‘rganish, o ‘tkazilgan test sinovlari natijalarini kuzatilayotgan xulqi va maslahat davomida o ‘zi to‘g‘risida aytadigan axborotlari b i la n solishtirish zarur. S h u n d a n keyin b u nday solishtirishga tay an ib , mijozning yuksak emotsionalligi uning temperamenti tabiiy xususiyati hisoblanishi yoki hisoblanmasligi to ‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin bo'ladi. Ish yakunida o ‘z xulosalarini mijozga aytishi mumkin. Mijozga unda aniqlangan temperamentiga m os ravishda odamlar bilan munosabatlarda o zini tabiiy tutishni va o ‘zini go‘yo munosib b o ‘lmagan emotsional reaksiyalari xususida tashvishlanaverishni esdan chiqarishni tavsiya etadi. Mijozga o ‘zini tabiiy tem peram entiga mos, juda yaxshi tutayotganligini unga tushuntirish va ishontirishga harakat qilish kerak. Mijozga o ‘zini va boshqa odamlarni diqqat bilan kuzatishni, shaxsiy emotsional reaksiyasini boshqa odamlarning reaksiyalarini aniqlab solishtirishni tavsiya etadi. Bu harakatlar mijozga o ‘zini b o sh q a o d a m l a rg a q a ra g a n d a u n c h a l ik k uchli e m o ts io n a l tutmayotganligiga ishonch hosil qilishiga va xulqi emotsionalligi
- bu salbiydan k o ‘ra ko‘proq ijobiy xususiyat belgisi ekanligini aniqlashga imkon beradi. Mijozningjuda ham sust emotsionalligiga shikoyat qilishidan iborat b o lg a n ikkinchi holatda psixolog- maslahatchi quyidagicha usulda yoMtutishi tavsiya etiladi. Birinchi navbatda mijoz shikoyat qilayotgan uning temperamenti shunchaki tabiiy xususiyati ekanligini bilish uchun iloji boricha temperamenti turini aniqlab olish zarur. Agarda haqiqatda ham shunday b o ‘lib chiqsa, buni mijozga tushuntirib, unga o ‘zini bemalol tabiiy tutishini va uning emotsionalligi sustligi to ‘g‘risida qayg‘urmaslikni maslahat
berish zarur. Bu holatni tushuntirayotganda insonning tashqi ifodali emotsional reaksiyasi har do im h a m uning emotsiyalari ichki kechinmalari kuchiga mos kelmasligini aytib o ‘tish yaxshi b o ‘ladi. Agarda mijozning bo‘sh nam oyon b o ‘!adigan emotsionalligi uning tabiiy tem peram entiga mos em as b o klib chiqsa, unda bu holatn in g boshqa sabablarini izlash kerak b o ‘ladi. Emotsional reaksiyasini yuzaga keltiruvchi holatga qiziqishi yo‘qolishi, insonning ehtiyojlari darajasi pasayishi, shularqatoriga kiradi. M a ’lumki, emotsiya kuchi insonning motivatsiyasi kuchiga t o ‘g kri proportsional b o ‘ladi. Mijozning emotsional reaksiyasini muvofiqlashtirish uchun u n in g motivatsiyasini tuzatish zarur. A garda bu ham yetarli b o 'lm a sa unda m ijozni yanada c h u q u r ro q t ibbiy- psixologik o ‘rg an ish mumkin. Ungashundaytekshiruvdan o ‘tishni tavsiyaetish m um kin, chunki em otsional reaksiyasining susayishi sabablari k o ‘p in ch a boshlanayotgan jiddiy kasalliklar belgisi bo'lishi mumkin. B unday holatda emotsional kamchiligi bo‘yicha yuzaga kelgan m uam m osini t o l a hal etish uchun psixolog m aslahatlari yetarli boMmaydi va shifokortom onidan malakali yordam taiab etiladi. Mijozning ichki his etayotgan emotsiyalari unda tashqi t o ‘Ia mos ravishda ifoda etilmagan uchinchi holatida psixolog- maslahatchiga quyidagicha yo‘l tutish tavsiya etiladi. Avval aniq psixologik tashxis qo'yish kerak. Qaysi emotsiyalari va qaysi tashqi reaksiyalarida mos ravishda namoyon boMmasligini aniqlash zarur. Shu n d an keyin u yoki bu emotsiyalarini qanday qilib t o l a va t o ‘g l ri ifoda etish m umkinligini mijozga misollar orqali ko‘rsatib berish kerak. Shundan s o ‘ng mijozda nim a uchundir ifoda etilm ayotgan emotsiyalarini u t o lg ‘ri ifoda etishga o 'rg an ib olishiga q a ra t i lg a n maxsus m ash q ia rn i bajarishi kerak. Ushbu mashqiarni bajarishda emotsional reaksiyalari paralingvistik tarkibiy qismlarini ( ovozi balandligi, ohangi, u rg ‘u berilishi, nutqi ohangi, tekisligi va tanaffuslari) m im ika, im o - ishoralarini aniq ifoda etilishiga a lohida e ’t ibor qaratiladi. A w aliga emotsiyalarini hatto biroz o r t iq ro q , kuchliroq qilib, b i ro r - b i r
belgilarini alohida kuchaytirib ifoda etish tavsiya etiladi, keyinchalik ular avtom atik o ‘z - o ‘zidan yuzaga keladigan b o l ib qoladi va ichki holatini em otsional ifoda etish k o ‘nikm a Iariga aylanadi. Mijoz bu vazifani q a n c h a l ik yaxshi bajara o lay o tg an l ig in i k o ‘ rishi va


tushunishi kerak. Barcha avvalgi hollarda boMgani kabi bu ishda ham mijozning xulqi em otsional— ekspressiv vaziyatlarini miso) uchun audio yoki video tasmalarga yozib olib tinglash ( ko‘rish) va tahlil qilib chiqish juda foydali boMadi. Emotsiyaning aql-idrokdan ustun bo‘lgan em otsional to ‘rtinchi muam moli holati bo‘yicha mijozga quyidagilami m aslahat berish mumkin. Birinchidan, eng a w a l ushbu kamchilik mijozda eng ko‘p nam oyon boMadigan hayotiy vaziyatlar va holatlarni aniqlab olish zarur. lkkinchidan, mijoz bilan birgalikda bu holatning mumkin boMgan sabablarini aniqlash zarur. Bunday sabablar bir nechta boMishi mumkin:

• 
  mijozning jism oniy yoki psixologik sog‘lig‘idagi buzilishlar. B unday holatda m a s la h a tc h in in g mijozga tavsiyalari uning salomatligini m ustahkam lash bilan bog‘liq maslahatlardan iborat boMishi kerak;
  
• 
  mijozning n o to ‘g ‘ri hayot tarzi, undagi doimiy xavotir va
  

emotsional keskinlikni keltirib chiqaruvchi odatlari borligi ham da o ‘z - o ‘zidan qoniqmasligi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda uning hayot tarzini va odatlarini tahlil qilib chiqishlari, unda mos b o ‘lmagan emotsional hayajonlanishni yuzaga keltiradigan sababni aniqlashlari zarur boMadi. Shundan keyin maslahatchi tavsiyalar beradi va bundan keyin kuchli emotsional keskinlikni yuzaga keltirmasligi uchun mijozga o ‘z odatlarini va hayot tarzini o ‘zgartirishiga amaliy yordam beradi. Mijozning m uam m osi b i r in c h id a n hal etilishi m um kinligi, ikkinchidan m uam m oni muvaffaqiyatli hal etish uchun uning o ‘zi harakat va vaqt talab qilishi, u chinchidan, bularning barchasi mavjud hayot tarzi, o ‘rganib qolgan odatlari va qarashlarini qayta ko‘rib chiqish bilan bogMiq ekanligiga mijozni ishontirish m uhim boMadi.


Tempcranicnti va xaraktcri kanichiliklarini tuzatishdagi muvaf- faqiyatsizliklar
Inson tem peram enti xususiyatlarini va xarakteri xislatlarini tuzatishda muvaffaqiyatsizliklardan shikoyat qilish psixologik maslahat amaliyotida k o ‘plab uchrab turadi. Bu holatga quyidagilar sabab boMadi. Birinchidan, bu kamchiliklar inson psixologiyasida uzoq vaqt davomida m avjud boMganligi, juda erta yuzaga kelishi
va mustahkam boMib qolishi dcmak, qiyinchilik bilan tuzatilishi mumkinligidan iborat b o ‘ladi. Ikkinchidan, bu kam chiliklar inson tom onidan yaxshi tushunib yetiladi, chunki u la r hayotida katta to ‘sqinlik qiladi. U chinchidan, insonda b u n d ay kamchiliklar ko‘p b o lad i . Ularning b a ’zilarini yo‘qotishi bilan boshqalari saqlanib q o lad i , d e m a k k a m c h i l ik la r d a n b u t u n l a y q u t u l a olm aydi. T o ‘rtinchidan, inson tem peram enti barcha xususiyatlarini deyarli tuzatib b o ‘lmaydi, shu bilan birga h a t to u larn in g faqat tashqi ko'rinishlari darajasida, ular bilan bog‘liq b o ‘Igan beixtiyoriy ichki reaksiyalari to ‘g ‘risida gapirm asa ham b o l a d i . Xarakteri xislatlari t o ‘g krisida gapiradigan bo'Isak, ular insonning genotipiga kamroq bog‘liq boMsa ham , lekin ular ham insonda a n c h a ilgari shakllanadi va bolalik davridayoq shunchalik mustahkam b o ‘lib qoladi-ki, ularni o‘zgartirish, ayniqsa, katta yoshdagi insonlarda o ‘zgartirish mumkin cmas. Agarda psixolog-maslahatchiga yordam s o ‘rab murojaat etib, o ‘zining temperamentiga t a ’sir ko‘rsatishga uringani yoki xarakterini
o ‘zgartirishga bir necha b o r uringanligi, lekin barib i r bu urinishlari natija bermaganligidan shikoyat qilgan holatda u nim a qilishi zarur? Birinchi navbatda mijoz psixologga y o rd am so ‘rab murojaat etganda o ‘zi nima haqida gap ketayotganligini, tem peram enti va xarakterida qanday kamchiliklari to ‘g‘risida gap borayotganligini aniqlabolish zarur. Ko‘pincha mijoz gapirayotgan holatlar aslida, haqiqatga juda t o lg ‘ri kelmaydigan b o ‘lib chiqadi. Birinchidan, bu holat hayotda va um u m an ilmiy adabiyotlarda h am ko‘pincha “ tem peram ent” va “ xarakter” tushunchalarini adashtirib yuborishi sababli bo‘ladi. Ikkinchidan, insonning te m p e ra m en t i va xarakteri xislatlarini ilmiy va hayotiy tushuntirish odatda t o ‘la mos kelmasligi sababli ham yuzaga kelgan m uam m oning m ohiyatini aniqlash talab etiladi. Temperament deb hisoblanganlari inson xarakteriga taalluqli va aksincha b o ‘iib chiqishi ham mumkin. U c h in c h id a n , yuqorida aytiigan ikki odatiy xatolarga yo‘l qo‘yilm aganda h a m mijoz baribir o ‘zining muam mosini tushunishida qattiq adashayotgan bolishi m u m k in . In so n la r k o ‘p c h i l ik h o l la rd a o ‘z l a r in i n g k o ‘plab tem peram enti xususiyatlarini va xarakteri xislatlarini haqiqiy
tushunib olmaydilar. M ijozning m uam m osini aniqlab olgandan keyin psixolog-maslahatchi uning o ‘z te m p e ra m en t i va xarakterini

• 
  ‘zgartirish uchun urinishlari muvaffaqiyatsiz yakunlanganligini tushunib olishi kerak. Bunga bir necha sabablar boMishi m um kin, ulardan eng k o ‘p uchraydigan muhimlarini ko‘r¡b chiqamiz. Biroq buning u c h u n avval mijozga bir necha savollar berib, u tushib qolgan vaziyatni aniqlab olish za ru rb o ‘ladi. Ularga quyidagi savollar kiradi:
  

0 ‘z tem p eram en t va xarakteringiz qaysi xususiyatlarini nim a uchun o ‘zgartirishga harakat qildingiz?
Birinchi b o r bunday urinishni amalga oshirdingiz va ushbu m uam m oni qancha vaqt davomida mustaqil hal etishga harakat qildingiz?
T em peram entingizni o ‘zgartirishga urinishlaringiz nim adan
iborat b o ‘ldi? Buni siz qanday amalga oshirdingiz?
Qanday qilib xarakteringizni o ‘zgartirmoqchi bo‘ldingiz? Qaysi belgilarga qarab tem peram entingiz yoki xarakteringiz o ‘zgargan yoki o ' z g a rm a y qolayotganligini aniqladingiz? Fikringizcha, nimalarni o ‘zgartirishga erishdingiz? Nim a uchun muvaffaqiyat- sizlikka uchraganligingizni tushundingizmi?
M ana shu barcha savollarga mijozning javoblarini tahlil qilib chiqish psixolog-maslahatchiga mijozning muammosini aniqlab olishga, m aslahat berish jarayonini to ‘g ‘ri yo‘na!tirishga yordam beradi. B undan tashqari m ana shu tahlillar mijoz tem peram enti yoki xarakterini o'zgartirishga urinib yo‘l qo‘ygan xatolarining oldini olish im konini beradi. Bunday muvaffaqiyatsizliklarning m um kin boMgan, shu bilan birga odatiy sabablari qanday boMishi mumkin? Sabablardan biri ko‘pincha mijoz o‘zining temperamenti b a ’zi xususiyatlarini va xarakterining b a’zi xislatlarini salbiy deb, xato baho beradi va ularni yo‘qotishga harakat qiladi. M ana shunday xususiyat va xislatlari orasida ko‘pincha yuqorida aytilgan asoslar b o ‘yicha o ‘zgartirilishi qiyin boMganlari uchrab turadi. Bunday hollarda psixolog- maslahatchining vazifasi ushbu holatni mijozga ishonchli tushuntirishi, tem peram enti xususiyatlari va xarakteri xislatlarini o ‘zgartirishga samarasiz urinishlarini davom ettirmaslikka ishontirishdan iborat bo‘ladi. Agarda bu temperamenti xususiyatlari va xarakteri mijozga hayotida haqiqatan ham ko‘plab noqulaylik tug‘dirayotgan b o ‘lsa unda mijozni iloji boricha o ‘z xarakteri yoki
tem p e ra m en t in i o ‘zgartirishga u r in m a y , balki q a n d a y b o ‘lsa shundayligicha qabul qilishga harakat qilishiga ishontirish zarur, ya’ni shunchaki moslashib olishi, rnavjud xarakteri xislatlariga va tem peram enti xususiyatlariga m os b o ‘lgan xulqi o qilona usullarini topishi kerak. MuvafFaqiyatsizliklar kelib chiqishi m u m k in b o ‘lgan ikkinchi sababi — bu mijozning m aksim alizm i b o ‘lib, u m ijozning temperamenti yoki xarakterida vaqt davom ida haqiqatan asta-sekin so d i rb o ‘layotgan ijobiy o kzg arishlardan qoniqmasligi, lekin deyarli m ukam m al yoki ideal shaxs boMishga intilishida ifodalanadi. Albatta, buni amalda deyarli, bajarib b o lm a y d i . U sh b u holatda m aslahatchining vazifasi b u n d ay b o ‘lishi m um kin em asligidan tashqari, unga hojat yo'qligini h am mijozga to ‘la asoslar bilan isbotlab berishdan iborat bo‘ladi. Insonning bolaligida hosil b o ‘lgan tem peram enti yoki xarakteri deyarli o 'zgarm ay lining b u tu n hayoti d a v o m id a sa q la n ib q o lad i . In so n y o ' q o t i s h n i x o h l a y o tg a n temperamenti xususiyatlari uning shaxsiy hayotiy tajribasida odatda faqat y om on emas, balki yaxshi to m o n lari bilan h a m b o g i iq bolganligi sababli uni buzish va su n ’iy ravishda o ‘zgartirish kerak emas. Tem peram enti har qanday xususiyati va inson xarakterining deyarli h a r bir xislati unga hayotida qandaydir foyda keltiradi va ularni t o ‘la o ‘zgartirish kutilm aganda ju d a y om on oqibatlarga olib kelishi mumkin. Agarda masalan, kattalar bolaning qaysarligi, uning quloqsizligiga duch kelgan o ta - o n a la r uni d oim o jazo lab va tazyiq o ‘tkazadigan bo‘lsalar, oqibatda ular albatta, o‘z bolalarining quloq solishiga erishishlari mumkin. Lekin shu bilan birga uning o ‘zi irodasiz odam boMib qolishi m um kin. Bu esa o q ib a td a uning hay o t id a k o ‘plab m u vaffaqiyatsizliklarga o l ib k e la d i . Inson temperamenti va xarakterini tuzatishdagi muvaffaqiyatsizliklarning uchinchi sababi - bu mijozning o kz xarakteri va tem p e ra m en t id a haqiqatan sodir boMayotgan ijobiy o ‘zgarish!arni yetarlicha anglab yetmasligi boMishi mumkin. G a p shundaki, inson xarakteri va tem peram entidagi o ‘zgarishlar aslida ju d a sekin, in so n n in g o ‘zi uchun sezilmay sodir bo‘ladi. Bu inson o ‘zi sezm aydigan, m asalan soat strelkasi harakatini sezmasligi kabi sabablar b o ‘yicha sodir b o ‘ladi: b u harakat mavjudligini biz bilam iz, lekin h a rak a tn i sezuvchi sezgi organlarimiz ishlashidan ko‘ra sekinroq sodir b o ‘ladi.

B u n d a y hollarda t e m p e r a m e n t i va xarakterini tu zatishdagi m u v a f fa q iy a ts iz l ik k a in s o n n in g o ‘zida so d i r bo M ayotgan o ‘zgarishlarni tushunmasligi, to ‘g ‘ri baholay olmasligi sabab boMadi. Bunday holatda psixolog-maslahatchining vazifasi mijozga o ‘z xarakteri va te m p e ra m en t in i o ‘zgartirishiga urinishlari aslida muvaffaqiyatsiz emasligini ko'rsatib, isbotlab berishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni uch ta usullardan biri bilan amalga oshirish m umkin:

• 
  mijozga yaqin, u bilan k o ‘p aloqalarda b o ‘ladigan odamga m urojaat etib, undan o ‘zining psixologiyasi va xulqini o ‘zgartirishga faol h arakat qilgan paytida biror o‘zgarish sodir b o ‘lganligini aytishini so‘rash mumkin. Yaqin odam bilan bunday suhbat ochiq boMishi kerak. Xarakteri yoki temperamentiga t a ’sir ko'rsatishga qilgan urinishlarini muvaffaqiyatli hisoblash mumkinligiga ishonishi u ch u n iloji boricha psixolog-maslahatchining o ‘zi bu suhbatni qanday tashkil qilsa va o 'tkazilsa yaxshi bo‘lishini, yaqin odamiga qanday savollar berish kerakligini aytib berishi kerak;
  
• 
  mijozning o ‘z ustidan shikoyat qilayotgan o ‘zgartirilishi m u m k in b o ‘lmagan te m p e ra m en t i va xarakterining nam oyon boMishlarini puxta ishlab chiqilgan test sinovlari asosida o ‘tkaziladi. Bu ishda mijoz yo‘qotishni xohlayotgan temperamenti xususiyatlari va xarakteri xislatlaridagi o ‘zgarishlami ko‘rsatuvchi belgilariga mijozning e ’tiborini qaratishi juda muhim;
  
• 
  tuzatish ishlarini yakunlagandan keyin, yakuniy psixologik testlar o ‘tkazish va uning natijalarini dastlabki test sinovlari natijalari bilan solishtirish zarur.
  

Bunday solishtirish yo‘li bilan mijozga psixologiyasi va xulqida haqiqatda m uhim ijobiy o ‘zgarishlar sodir bo‘layotganligini, lekin buni u t o ‘la his etm ayotganligini amaliy isbotlab berish mumkin boMadi.

Kamchiliklarini yo‘qotishdagi muvaffaqiyatsizliklar

B i r in c h i n a v b a td a in s o n n in g o ‘zida m av ju d b o ‘Igan kamchiliklarini yo‘qotishdagi muvaffaqiyatsizliklari sabablarini aniqlab olamiz, chunki psixolog-maslahatchining mijozga berishi m u m k in b o ‘lgan tavsiyalari h am d a sabablarini bilishiga bog‘liq
boiadi. Insonning haqiqatda kamchiligi borligini tushunm asligi kamchiliklarini y o ‘qotishdagi muvaffaqiyatsizligi m um kin boMgan sabablardan birinchisi hisoblanadi. Bu sabab hayotda eng k o ‘p uchraydigan sabablardan biri hisoblanadi va u insonda m avjud boMgan kamchiliklarning ko‘p qism ini u aslida sezmasligi b i lan bogMiq b o ‘ladi. Bundan tashqari k a m ch i l ik la r o d a td a a n g la b yetilmagan holda rivojlanadi va saqlanib qoladi. Ularni tu sh u n ib yetish odatda insonda juda ko'ngilsiz tashvishlar keltirib ch iq a rad i va buning oqibatida odob doirasida ular t o ‘g‘risidagi axborotlarni insonning ongiga kirib kelishiga t o ‘sqinlik qiladi. In s o n n in g kam chiliklarini y o ‘qotishdagi m uvaffaqiyatsizlikning ik k in c h i mumkin b o ‘lgan sababi — inson ularni mavjudligini tushunib yetib va ularni yo‘qotishga ancha kuchli istagi boMsa ham ularni deyarli toMa yo‘qotish m um kin b o ‘lmagan ju d a m ustahkam psixologik hodisadan iborat kam chiliklarining o ‘zi bunga sabab b o ‘ladi. Kamchiliklari mustahkamligiga bir n ech a psixofïziologik sab ab la r bor, shu bilan birga bu tushuntirishlardan harb i r i alohida olinganda kam chiliklar n im a uchun m u s ta h k a m l ig i va y o ‘q o lm a s l ig in i tushunish u ch u n yetarli hisoblanadi. Lekin agarda inson h ay o t id a bu sabablar birgalikda amal qilishini h a m e ’tiborga olsak, u n d a kamchiliklar ju d a ham mustahkam boMishi va ularni o ‘zgartirishga urinishlar qarshilik keltirib chiqarishi yanada tushunarli boMadi. Bu holatga tegishli ayrim misollarni keltiramiz:
Birinchidan, kamchiliklar odatda kichik bolalik chogMdan hosil bo‘ladi. U juda kichikligida miyasiga kelib tushayotgan axborotlarni tahlil qilish va ajratish uchun hali yetilmagan davrida yuzaga keladi. Ko‘rsatilgan holatlardan birinchisining kamchiliklari yuzaga kelishi va faoliyati bilan bogMiq shartli refleksli reaksiyalari m u rak k ab sistemasi hali yetilmagan miya asosida shakllanishiga olib keladi. MaMumki, bunday reaksiyalar u m um lashgan va juda m u s ta h k a m boMadi. Ikkinchi holat kamchiligiga ega inson aslida bu kam ch i l ik uning psixologiyasi va xulqida qanday nam oyon boMishini bilmasligi m u m k in . K a m c h i l ik la r i m u s t a h k a m l ig in in g keyingi s a b a b i quyidagicha:
Shaxs tuzilishida ko‘pincha kamchiliklari bir-biri bilan o ‘z a ro bogMiq va himoyalanish reaksiyalariga ega, ular um u m an o lg an d a ,


inson hayotida faqat salbiy emas, balki ijobiy roi ham o ‘ynaydi. Albatta, ularni y o ‘qotish har doim ham to ‘g‘ri b o ‘lavermaydi. Agarda bunday kam chiiikni yo‘qotilsa, unda shu bilan bir vaqtda inson psixologik him oyalanm agan bo‘lib qolishi mumkin va uning uchun yaxshi boMishi n o m a ’lum. Endi o ‘ylab ko‘ring, mavjud kamchiliklari bilan qolish, psixologik himoyalangan shaxs b o lg an yoki kamchiliklarini y o ‘qotib, lekin psixologik himoyasiz b o l ib qolgan yaxshimi?
Shaxsning h im o y a la n ish reaksiyalari harakati natijasida k am ch i l ik la r in i y o ‘q o t is h g a urinishlarga ongsiz ravishdagi qarshiliklar odatda kuchayadi. Nihoyat, sof texnik, lekin juda m uhim m uam m oni hisobga olish zarur. G ap shundaki, hozirgacha psixologlar kamchiliklarni psixodiagnostika qilishning to ‘la va shu bilan birga ishonchli vositalariga ega emaslar. M ana shu sababli psixolog-maslahatchi mijozga chin ko‘ngildan yordam ko‘rsatishini xohlasa h am k o ' p i n c h a o ‘zi buni q an d ay am alga oshirish, maslahatni nim adan boshlash kerakligini bilmaydi. Demak, bu ishni deyarli h a r d o i m m avjud k a m c h i l ik la rn i an iq lash psixodiagnostikadan boshlash kerak. Shunga qaram ay m uhokam a qilinayotgan m u am m o n i hal qilishda psixolog mijozga yordam ko‘rsatishi qiyin b o ‘ladi.
Birinchidan, kam chilik nima ekanligini, hayotda qanday roi o ‘ynashini va shaxs tuzilishida qanday o ‘rin egallashini mijozga u tushuntirib berishi m um kin. Shundan keyin maslahatchi mijozni k a m c h i l ik la r i , u n in g hay o t i u c h u n h e c h q a n d a y xavf tug‘dirmasligiga ishontiradi.
Ikkinchidan, kamchiliklar faqatgina unda emas, balki ko'pchilik boshqa odamlarda ham borligini, bu ma’noda u boshqalardan yaxshi tomonga ham , y om on tom onga ham farq qilmasligini mijozga isbotlash zarur.
Uchinchidan, m ijozning kamchiliklarini yo‘q deb hisoblamay, ularning mavjudligini bilgani yaxshi bo‘lishiga va iloji boricha ularni yo'qotishga urinishi kerakligiga ishontirishi kerak. N ihoyat t o ‘rtinchidan, k a m c h i l ik la rn i yo‘qotish yoki hech b o ‘lmasa mijozning atrofidagi o d a m la r bilan m unosabatlari va xulqida ularning m avjud t a ’s irini kamaytirish u ch u n n im a la r qiiish
kerakligini tushuntirib berish kcrak. M ijozda kamchiliklari borligi to ‘g‘risida xususan quyidagi belgilari bo'yicha fikr yuritish m u m k in :

• 
  mijozning o ‘z xulqi va boshqa o d am la r harakatlariga o 'z in in g nomunosib javobi sababli ko‘pincha h a m d a kuchli hayajonlanishi;
  

~ turli hayotiy vaziyatlar va boshqa odam larning xulqlariga mijozning t a ’sirlanishi mos emasligi;

• 
  boshqa insonlar tom onidan baholanadigan m asalalarni hal etishda psixologik va jismoniy tanglik hissi;
  
• 
  m uhim insonlar bilan b o l a j a k uchrashuvlar va su h b a t la r kutilganida q o ‘rquv hissi yoki xavotirlanishi kuchayishi.
  

Mijoz o ‘zini o ‘zi kuzatib yoki b o lm a s a psixolog- m aslahatchi mijozning xulqini kuzatib yuqorida aytilgan belgilaridan biri yoki bir nechtasi nam oyon boMishi asosida kamchiliklari mavjudligi to ‘g‘risida xulosaga kelish mumkin. Bunday belgilari q a n c h a l ik ko‘p b o ‘lsa, mijozning kamchiliklari shunchalik k o ‘p b o ‘ladi va ular turli tum an b o ‘lishi mumkin. Kamchiliklarni yo‘qotish b o ‘yicha psixologik maslahat ishlarida keyingi q ad am aniqlangan belgilari qachon, qayerda va qanday namoyon b o ‘lishini qaysi kamchiiiklarga kirishini a n iq la s h d a n iborat bo M adi. Bu m ijozdagi m a v ju d k a m c h i l ik la r i xususiyatini a n iq l a s h g a , u la rn i m a ’ lu m kategoriyalardan biriga kiritish im konini beradi.
Kamchiiiklar quyidagi turlarda b o ‘lishi mumkin:

• 
  insonning tashqi, jismoniy kamchiliklari, shujum ladan u n in g gavdasi, yuzi, q o ‘li, tanasi boshqa qismlari kamchiliklari;
  
• 
  ichki, psixologik kamchiliklari, shujum ladan aqli, nutqi, xotirasi, diqqati, bilimi, qobiiiyati, malaka va ko bnikmalari, xarakteri xislatlari.
  

Quyidagi sohalardan birida ustunlik hissi (ulug‘vor!ik vasvasasi deb ataluvchi hissi o ‘rtacha nam oyon b o ‘lishi):

• 
  m a ’lum g o ‘yo eng yaxshi m am lak a t yoki “ yaxshi” d e b ataluvchi millat, naslga mansubligi hissi;
  
• 
  m a ’lum g o ‘yo oliy irqqa (misol u ch u n xo ‘ja lar) mansubligi;
  
• 
  go‘yo o ‘zining mavqei b o ‘yicha boshqa ijtimoiy g u ru h la rd an ustun bo‘lgan ijtimoiy guruhga mansubligi (misol uchun bankirlar, biznesmenlar, siyosatchilar va shu kabilar);
  
• 
  go‘yo oliy alohida sifatlar, m adaniyat, qobiliyatlar, bilimlarga ega ekanligi.
  

G ‘arazlilik kamchiligi. U quyidagilarda nam oyon boMadi:

— kuchga ega boMgan inson va kuchga ega boMish unga boshqa insonlar ustidan h u k m ro n b o ‘lish huquqini beradi deb, ishonib boshqalarga nisbatan tajovuzkorligi;

• 
  ishoning, barcha odam lar tabiatan bir-birlariga dushmanlar,
  

ayyorlar va yovuzlar, dem ak tajovuzkorlik — bu bir odamning xiylasiga ikkinchisining majburiy javob harakatlari ekanligiga ishonishi.
Aybdorlik hissi. Bu vijdoni va mas’uliyat hissi kuchli rivojlangan
inson o ‘zi, o ‘zining qilgan ishlari va boshqa insonlarning shunday h a rak a t la r id an , shu b i la n birga bunga t o ‘la asossiz doim iy qayg‘urishida ifodalanadi. U har doim o ‘zi bilan va atrofdagilar ham da boshqa odam lar bilan sodir boMayotgan hodisalar uchun aslida bunday boMmasa ham o ‘zini shaxsan aybdor his qiladi.
Himoyalanish hissi. Bu holat insonning atrofidagi barcha odam lar unga qarshi va unga yomonlik qilmoqchi ekanliklariga ishonishda ifodalanadi. M ana shu sababli inson doim odamlardan himoyalanishga tayyor, aslida esa bunga hech ham hojat yo‘q b o ‘Iadi. M i jozning psixologiyasi va x ulqida aslida q an d ay kamchiliklar nam o y o n boMishini taklif etilgan turlar b o ‘yicha aniqlab olib maslahatga tegishli kamchiliklarini yo‘qotish b o ‘yicha unga aniq tavsiyalar t a k l i f etishi m um kin. Endi m an a shu tavsiyalarni ko‘rib chiqam iz. Insonning jismoniy nuqsonlari sababli yuzaga kelgan kamchiliklarini to ‘la tuzatib b o ‘lmaydi. Shu bilan birga insonlarning unga munosabatlari va insonlar orasidagi uning hurmati hech ham uning tashqi ko‘rinishi bilan belgilanmasligiga h ar bir inson ishonch hosil qilishi mumkin. Vaqt o ‘tishi bilan bu omil m a ’lumki, bolani va yoshlik davridagiga qaraganda kam ahamiyatli boMib qoladi. Bundan tashqari inson tashqi ko‘rinishini maxsus jismoniy m ashqlar, kiyim, pardoz va shu kabilar hisobiga ancha yaxshilashi m um kin. Bunga xulqi tashqi shakllarini mashq qilish va ishlab chiqish, ekspressiv-ifodali harakatlari, ovozni moslashtirish yo‘li bilan ham erishish m um kin. Mijozga aniq yordam ko‘rsata olishi uchun tegishli sohalardan kerakli axborotlarni p s ix o lo g - m a s la h a tc h i avvalo fo y d a lan ish n i bilishi m a ’qul hisoblanadi. N u q so n l i i ik kamchiligi in so n d a yangi, tegishli
kamchiligi o ‘rnini toMdirishga xizm at qila oladigan t o ‘laqonIi psixologik sifatfarni ishlab chiqish hisobiga yo‘qotiladi. Faqat bu sifatlari mijozga yetishmayotgan xislatlarni yetarlicha t o l a o 'rnini bosa o la d ig a n b o 'l ish i m u h im . Iloji b o ‘lsa u n g a o ‘z in in g kamchiliklari deb hisoblagan shaxs sifatlaridan mijozni xoli qilishga qaratilgan q o ‘shim cha parallel ishlarni faol olib borish kerak. Ulardan b a ’ziiari masalan, salbiy ijtimoiy ko'rsatm alarini, biror narsani bilmasligi, tushunmasligi kabilarni nisbatan oson yo‘qotish mumkin. Boshqalari - qobiliyatlari, xarakteri xislatlaridagi o ‘rganib qolgan odatlari va shu kabi kamchiliklari ju d a qiyin y o ‘qotiladi. Lekin bu ikkala holatda ham mijozning o £z ustida j iddiy ishlashi talab etiladi. M ana shu m a z m u n d a p s ixolog- m aslahatchining vazifalari quyidagilardan iborat boMadi:

• 
  mijoz bilan birgalikda qaysi aniq kam chiliklar t o ‘g‘risida gap borayotganligini aniqlash;
  
• 
  bu kamchiliklar sabablarini aniqlash va ularni yo‘qotish rejasini belgilab olish;
  
• 
  mijozga tegishli amaliy tavsiyalar berish;
  

ustunlik hissi kamchiligini yo‘qotish bo‘yicha mijoz bilan ishlarni birmuncha boshqacha ravishda olib borish kerak. Birinchi navbatda unda haqiqatda m ana sh u n d a y kam chiliklar borligini mijozga isbotlab berish zarur. Bu ishni amalga oshirish h a r doim ham oson bo'lmaydi. Lekin aw al maslahatchining o ‘zi mijozda shunday kamchilik mavjudligini an iq lab olishi kerak. U n in g mavjudligi to ‘g £risida xususan quyidagi belgilari b o ‘yicha fikr yuritish mumkin:

• 
  m ijozning kuzatilayotgan xulqi usuli b o ' y i c h a : bunday kamchiligi bor bo‘lgan inson odatda o ‘zini takabburroq tarzda tutadi, o ‘zi va boshqa o d a m la r orasida jism oniy va psixologik masofani saqlashga harakat qiladi;
  
• 
  kuzatilayotgan gaplashish usuli b o ‘yicha: ustunlik hissi kamchiligi b o ‘lgan mijoz odatda psixolog-maslahatchi bilan nasihat, maslahatchilik qilish ohangida gaplashadi, oxirigacha tinglamay k o ‘p in c h a gapni bo‘ladi, deyarli barchasini qat’iy usulda tasdiqlaydi, go‘yo o ‘zini barchasini oldindan biladigan va a n c h a yaxshi yoki psixolog-maslahatchi kabi tushunadigan qilib k o ‘rsatadi. U odatda psixolog-maslahatchiga nisbatan o ‘zini yuqori tu tad i , s o ‘zini rad
  

etishlarini yom on ko‘radi va maslahatchiga unga yordam bera olmasligini aytadi. Mijozda haqiqatan ham ustunlik hissi kamchiligi borligiga va bu kamchilikni y o £qotishi kerakligiga uni ishontirish uchun mijozdan bunga odob bilan ruxsat so‘rab, uning biror kishi bilan, misol uchun psixolog-maslahatchining o ‘zi bilan suhbatini videoga yozib olishi m um kin. Shundan keyin ko‘pincha mijozga o‘zining so‘zlarini tinglashi va suhbat chog‘ida tashqaridan tomosha qilish, odam lar bilan m unosabatlari usulida haqiqatan ham durust b o ‘lmagan tomonlari borligiga ishontirish uchun yetarli boMadi. Faqat m ijozning o ‘zi b i r in ch id an , o ‘zida shunday kamchilik borligini tan olganda, ikkinchidan uni yo‘qotishga rozi b o llganida mijozga ustunlik hissi kam chiligini yo‘qotish bo'yicha amaliy tavsiyalar berish mumkin b o ‘ladi. Milliy — estetik yoki urug‘chilik asosida yuzaga kelgan yoki ijtimoiy madaniy omil bilan bog'liq b o ‘lgan ustunlik hissi kamchiligini yo‘qotishning amallari m a ’lum o ‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Hozir mana shu xususiyatlarni
ko‘rib chiqamiz.

• 
  Milliy urug‘chilik asosidagi ustunlik hissi kamchiligi juda kuchli boMadi va afsuski, inson tug‘ilgan va yashayotgan ijtimoiy
  

m u h i t to m o n id a n faol q o ‘llab- quvvatlanadi. Bu kam chilikni faqatgina avvalgi turmush m uhiti uchun odatiy bo‘lgan odatlar va a n ’analardan katta farq qiladigan boshqa ijtimoiy-madaniy muhit sh a ro i t id a inson uzoq vaqt davom ida boMgani holatidagina yo‘qotishi mumkin. Natijada, u albatta, yangi madaniyatni qabul qilishga, bu madaniyat u o ‘sib katta boMgan madaniyatdan hech ham kam emasligiga ishonishga majbur bo‘ladi. Bu shu inson turli m illatlar, elatlar, u r u g l a r insonlarning m adaniyati, odatlari, a n ’analari, shaxsiy qadr- qim m atlari deyarli bir ekani, o ‘zining taxm inan bir xil ustunliklari va kamchiliklarga ega ekanligini amaliy tan olishga olib keladi'. Ijtimoiy madaniy xususiyatdagi ustunlik hissi kamchiligini insonni h a r qanday ijtimoiy guruhlarda ham ( diniy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa) ko‘plab ijobiy va salbiy tom onlari ham borligiga ishonch hosil qiladigan yangi, yanada boyroq va turli xil hayotiy tajribalar egallashi hisobiga yo'qotilishi mumkin.
G ‘araz, dushm anlik kam chiligidan qanday qilib qutulish
mumkin? Ko'pchilik hollarda dushmanlik yoki tajovuzkorlik bu insonning unchalik muvaffaqiyatli b o 'lm a g a n hayotiy tajribasi oqibati hisoblanadi. Faqat tajovuzkorlik organik asosga ega bo'lgan va inson miyasi patologik faoliyati, xususan “ tajovuzkorlik markazi” deb ataluvchi faoliyati bilan bog‘liq holatlar b u n d a n mustasno. Tajovuzkorlik o ‘ziga xos ichki va tashqi rag‘b a t la r bilan q o l lab turiladi, uning t a ’sirini y o ‘qotib insonda tajovuzkor xulq yuzaga kelishi va nam oyon boMishining oldini olish m u m k in b o ‘Iadi. Tajovuzkorlik ichki rag'batlari qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  insonning barcha odam lar bir-birlariga nisbatan dushman ekanliklariga ishonishi;
  
• 
  mehribonlik shaxsning ijobiy xislati sifatida u m u m an mavjud emasligiga ishonishi, insonning bunday harakatlari ortida aslida uning shunchaki kuchli shaxs b o l a olmasligi va boshqa insonlardan ustunlik qila olmasligi yotadi, deb hisoblashi;
  
• 
  faqatgina insonlarga nisbatan dushm anlik yoki tajovuzkor harakatlar bilan kerakli natijaga erishish m um kinligiga ishonishi;
  
• 
  atrofdagi barcha odam lar unga nisbatan d u sh m a n ekanliklari va yomonlik qilish uchun sabab izlayotganliklariga ishonishi.
  

Odam ning to ‘g‘ri tashkil etilmagan h ay o t tarzi, masalan, jismoniy va psixologik ortiqcha kuch sarflash, frustratsiyaga yaqin holatni yuzaga keltiradigan ju d a ko‘p hayotiy muvafaqqiyatsizliklar uning haddan tashqari emotsional qo‘zg‘aluvchanligi sababli bolishi m um kin. Bularning ikkalasi ham o d a m n in g asab sistemasini bo‘shashtiradi, uni ancha kuchli q o ‘zg‘aluvchan, t a ’sirchan qiladi. U sh b u h o l a td a m i jo z n in g e m o t s io n a l q o ‘z g ‘a lu v ch an l ig i m uam m osini faqat bir y o l bilan hal etish m u m k in b o ‘ladi. Kelajakda jismoniy ortiqcha kuch ishlatilishi va frustratsiya yuzaga kelmaydigan qilib uning hayot tarzini o ‘zgartirish kerak. Odamning o ziga ishonmasligi — bu baravariga bir necha sabablar bilan yuzaga kelishi m um kin b o 'lgan a lo h id a psixologik h o la td i r . 0 £ziga ishonchsizlik, o ‘zini past baholash hamda muvaffaqiyatsizliklardan qo rqish oqibati h am bo'lishi m um kin. 0 ‘z ig a ishonchsizlik kamchilik, nuqsonlari kompleksi o ‘ziga xos himoyalanish reaksiyasi, muvaffaqiyatga erishish ehtiyojidan muvaffaqiyatsizlikdan qochish ehtiyoji ustunligi sifatida ishtirok etishi m u m k in . M a n a shu


m azm u n d a mijozga am aliy tavsiyalar berishdan avval o ‘ziga ishonchsizligi sababi aslida nimadan iboratligini aniqlab olish kerak. Agarda sababi o ‘zini past baholashda b o ‘lsa, unda uni oshirish kerak. Bunga xususan mijozda u boshqalardan kam b o lm a g a n , balki ulardan ustun b o ‘lgan qobiliyatlari va shaxsiy sifatlarini aniqlash hisobiga erishish mumkin. Agarda mijozning ishonchsizligi sababi doim iy muvaffaqiyatsizlikdan q o ‘rqish bo‘lsa, unda m ana shu ko'rsatm alarni qanday y o l bilan muvaffaqiyatga ishonchini o ‘zgartirish zarur. Bunda muvaffaqiyatsizlikka oldindan y o ‘l q o ‘y m ay va m ak s im a l d a ra j a d a m uvaffaqiyatga e r i s h is h n i t a ’minlaydigan qilib, o ‘z harakatlarini puxta o ‘ylab chiqishni taklif etib erishish mumkin. Bundan tashqari, mijozning o ‘z faoliyati s h a ro i t l a r in i d iq q a t b i la n ta h l i l qilib b orishga, u l a rd a n muvaffaqiyatga erishishda oqilona foydalanishga o‘rgatish m uhim hisoblanadi. Agarda mijozning o'ziga ishonchsizligi himoyalanish psixologik reaksiyasi sifatida ishtirok etsa, uni yuqorida m uhokam a etilgan m e to d la r bilan y o ‘q otish m um kin. O dam ning o ‘ziga ishonchsizligi sababi sifatida sekin qaror qabul qilishi to ‘g‘risida gapirsak, bu sabab bilan quyidagicha kurashish tavsiya etiladi. Birinchi navbatda mijozga qaror qabul qilish va amalga oshirish sustligi, o ‘z - o ‘zidan muvaffaqiyatsizliklar sababi va odamning jiddiy psixologik kamchiligi hisoblanmasligini tushuntirish zarur. U shundayligicha qabul qilinayotgan qarorning to ‘la tayyorgarligi va boshqarilishi aniqligi bilan toMdirilishi mumkin. Bundan tashqari nisbatan tabiiy sekin reaksiyasini odam uchun minimum vaqt talab etadigan s ta n d a r t eng qulay h a rak a t la r usullarini to p ish va o ‘zlashtirib olish hamda kelajakda ularga amal qilishga harakat qilish foydali b o ‘ladi.

Kasbiy, ish joyi va sharoitlarini tanlashdagi muvaffaqiyatsizliklar

Hayotiy muvaffaqiyatsizliklarning bu turi odatda quyidagi odatiy belgilarga ega b o ‘ladi: odamning tanlagan kasbi, shug‘ullanishi kerak b o lg an ishdan qoniqmasligi, o ‘z kasbini o ‘zgartirish istagi, ishdagi past natijalari. K o‘pincha odam o ‘z kasbidan qoniqadi, lekin uni nim agadir ish joyi va sharoitlari qoniqtirmasligi ham da ularni
o zgartirish kuchli istagi bor holatlar uchraydi. Lekin bunday istak har doim ham ish joyi va sharoitlariga yangi aniq talabiar bilan bo'lmaydi. Bunday holatda odam kasbini almashíirishni, har d o im ham boshqa kasb faoliyatini tushunib, anglab yetib alm ashtirishga intilmaydi. Mijozni muvafíaqiyatsizlikning m ana shunday turiga shikoyati yaqqol (ochiq) va yaqqol b o ‘Imaslig¡ (yashirin) m u m k in . Mijoz ma ium kasbga va ish joyiga ega b o ‘lib psixologik maslahatga mana shu ishda nimanidir o^gartirishda unga yordam ko‘rsatishini so rab m urojaat etganda, biz ochiq shikoyatlarga duch kelam iz, odam da mavjud kasbi bo‘yicha ishga joylashtirishga qodir yoki ishsiz qolgan odam lar boMganida, yashirin shikoyatga kiradi.
Bunday vaziyat ko‘pincha m ijozda tanlagan kasbiga qiziqishi yo‘qoiishiga olib keladi, oqibatda u o ‘zini t o l a ishga bag‘ishlamaydi. Shuningdek, u bilan birxi! ish bajarayotgan odam lar biian kasbiy raqobatga chiday olmaydi. Shunda o d a m o ‘z kasbi, ish joyi va sharoitlari uni qoniqtiradigan qilib o ‘zgartirishni istaydi. M uhokam a etilgan holatda mijoz tanlagan kasbiga t o ‘g‘ridan to ‘g‘r¡ shikoyat qilmasligi m um kin, lekin bu masala b o ‘yicha psixologik maslahatga murojaat etganligini o ‘zi o ‘z kasbidan qoniqmasligiga yashirin shikoyati borligini ko‘rsatib turadi. M a n a shunday m uam m o bilan psixologik maslahatga murojaat etgan mijozga psixolog-maslahatchi qanday aniq yordam ko'rsatishi m u m k in ?
Birinchi navbatda yoshi an ch a katta b o ‘Igan mijozga ushbu m asalada haqiqiy, t o ‘!a yordam k o ‘rsatish im koniyati a n c h a c h e k la n g a n l ig in i tu sh u n ish g a h a r a k a t q i lish kerak. B u n g a quyidagilar sabab boladi:
Birinchidan, ishsizlar soni oshib borayotgan hozirgi z am o n d a katta yoshdagi odamga o 'z kasbini a n c h a obroMi va yuqori haq to lan ad ig an ishga almashtirish juda qiyin masala. Kasbiy faoliyat sohasida ju d a kuchli raqobat mavjud. B undan tashqari o ‘z kasbida
muvafíaqiyatga erishish uchun ju d a k o ‘p kuch va vositalar talab etiladi.
Ikkinchidan, h ar bir odam ham o ‘z ining mavjud imkoniyatlari sababli obroMi va yuqori haq to ‘lanadigan ishga cga bo'la olmaydi. Lekin hatto u bunga munosib bo‘lsa h am h a r doim talab etiladigan ishiga erisha olmaydi. Ushbu holatda m ijoz hal etishi kerak bo‘lgan


masalalaming ko'pchiligi odatda, psixolog-maslahatchining faoliyati bilan bog'liq b o lm a y d i . Psixolog-maslahatchi birinchi navbatda, mijozga vaziyatni obyektiv baholashi va barcha holatlarni hisobga olib to ‘g‘ri, oqilona h am d a puxta o‘ylangan qaror qabul qilishiga yordam berishi kerak. Shundan keyin maslahatchi yuzaga kelgan m uam moni eng t o ‘g‘ri yechimiga deyarli, albatta, olib kelishi mumkin bolg an kerakli h arajatlaro‘ylab chiqilgan rejasini belgilab olish va amalga oshirishda mijozga yordam berishi kerak. Bu reja xususan, quyidagi savollarga javoblarni o ‘z ichiga oigan bo l ish i kerak:

• 
  nima uchun mijozni uning kasbi, ish joyi va sharoitlari t o l a
  

qoniqtirmaydi?

• 
  yuzaga kelgan vaziyatni tubdan o‘zgartirish natijasida m ana shularning b a rch asid ag i mijozning qoniqm asligi sabablarini yo‘qotish m um kinm i?
  
• 
  Mijoz avvalgi kasbi o ‘rniga qaysi yangi kasbni egallashni
  

xohlaydi;

• 
  qanday ish sharoitlari va qanday ish joyi uni to ‘la qondirishi mumkin;
  
• 
  mijozga yangi kasb nima berishi mumkin?
  
• 
  yangi kasbi yuzasidan mijozda qanday m uam m olar boMishi mumkin?
  
• 
  mijoz yangi paydo boMgan m uam m olam i hal eta oladimi?
  
• 
  buning uchun mijoz nimalar qilishi kerak bo‘ladi?
  
• 
  mijoz uchun qaysi biri foydaliroq: avvalgi kasbida qolib ish joyi va sharoitlarini yaxshilashga harakat qilganimi yoki yangi kasbni egallash; yangi ish joyi va sharoitlari foydali boMadimi?
  

Psixolog-maslahatchi va mijozning mana shu barcha savollarga batafsil, to ‘la javoblari, ularni tahlil qilish, qabul qilinayotgan qarorni har to m o n lam a puxta o ‘ylab chiqish mijozga m um kin boMgan xatolarni ancha kamaytirishga imkon beradi. Ushbu masala b o ‘yicha psixologik maslahatda keyingi qadam, mijoz yangi kasbni o ‘zlashtirishi, ish joyi va sharoitlarini o ‘zgartirishi uchun unda kerakli iste’dod va qobiiiyatlar borligini aniqlashga moMjalIangan, mijozni har tom onlam a psixodiagnostik tekshiruvdan o ‘tkazishdan iborat bo‘lishi mumkin. Psixolog-maslahatchi mijozni tekshiruvdan

• 
  ‘tkazayotganida birinchi navbatda mijoz o ‘zi u c h u n yangi kasbni yaxshi o zlashtirishi, yangi ish joyi va s h a ro i t l a r ig a tez va muvaffaqiyatli m oslashib olishi uchun q a n d a y kasbiy, ijobiy sifatlarga ega ekanligini aniqlab olishi kerak. M ijozning psixologik test sinovlari natijalarini ishlab chiqib, psixolog-maslahatchi kasbini, ish joyi va sharoitlarini o lzgartirishi mumkinligi yoki mumkin emasligi to g risida kerakli tavsiyalar bilan birga mijozga o ‘z xulosalarini aytishi mumkin.
  

Xizmat lavozimiari bo‘yicha ko‘tarilishdagi muvafTaqiyatsizHklar

Mana shunday muvaffaqiyatsizlik ham turli sabablar bilan kelib chiqishi mumkin. Shuning uchun bunday muvafFaqiyatsizlik sababli amaliy tavsiyalarni izlashga kirishishdan a w a l u larn in g sababini an iq la b olish kerak boMadi. S h u n d a y m u v a f fa q iy a ts iz l ik la r sabablaridan ba’zilari obyektiv xususiyatga ega boMadi va faqat t a ’sir ko‘rsatish psixologik vositalari yordamida toMa yo'qotilishi mumkin emas. Boshqalari subyektiv xususiyatdagi o m i l la r sababli so d i rb o ladi, mana shunday holatda psixologik m aslah a t mijozga am aliy foyda keltirishi m u m k in . M ana shu sababli biz faqat subyektiv psixologik xususiyatdagi sabablami aniqlash va m uhokama qilishga to ‘xtalib o ‘tamiz. Bu sabablar qanday boMishi m um kin va shunday sabablar bilan bog'liq h ar bir aniq h o l lard a psixolog- maslahatchi qanday amaliy harakat qilishi kerak. X izm a t lavozimi bo yicha ko‘tarilishda muvaffaqiyatsizlikning u m u m iy psixologik sabablaridan eng ko‘p tarqalganlari quyidagilar b o ‘lishi mumkin:

1. 
   M ijozning sh a ro i t la rn i bilm asligi, m an a s h u sababli u haqiqatda xizmat lavozimida o ‘sishga d a ’vogar b o ‘la oladi yoki d a ’vogar b o ‘la olmaydi.
   
2. 
   Mijoz o ‘zining xizmat lavozimi o ‘sishi bilan bogMiq b o ‘lgan odam larda yaxshi taassurotlar hosil qila olmasligi.
   
3. 
   Xizmat lavozimida o ‘sish b o ‘yicha m ijozning istagi juda yuqoriligi, uning qobiliyati va haqiqiy im k o n iy a t l a r ig a mos kelmasligi. Bu um um an, m i jo z xizm at lavozim i yaxshi o ‘sib b o ra y o tg a n , lekin bu q a n d a y so d i r b o ‘la y o tg a n i u n i t o ‘la qoniqtirmasligi holatidir.
   
4. 
   Ko‘rsatilgan sabablardan birinchisini bartaraf qilish nisbatan
   

oson va bu sababni psixolog-maslahatchining mijoz bilan shaxsan suhbatlari natijasida aniqlash m um kin. Buning uchun mijozga quyidagi savollarni berish yetarli b o ‘ladi:

• 
  sizning xizmat lavozimingiz o‘sishi nimaga bogMiqligini va
  

uni am a lda kim t a ’minlashi mumkinligini bilasizmi?

• 
  siz xizmat lavozimingizda muvaffaqiyatli o ‘sib borishingiz uchun qanday sharoitlar b o ‘lishi kerak?
  

— siz va sizning imkoniyatlaringiz bu sharoitlarga mos keladimi?

• 
  yuqorida aytilgan sharoitlardan qaysi biriga siz to ‘la mos
  

kelmaysiz?
—b u savollarga siz nimalarga asoslanib javob berayapsiz? Agarda fikringiz qandaydir aniq faktlarga asoslangan b o ‘lsa ularni ayting.
Agarda mijoz bu barcha savollarga aniq va tez, osongina javob b e rsa , u n d a xizm at la v o z im in in g o 's ib borishidagi uning m uvaffaqiyatsizligi asosiy sababi m ana shunday o ‘sib borish sharoitlarini bilishi bilan bog‘liq emas, deb xulosa chiqarish mumkin. Lekin bir tom ondan mijoz m ana shu savollarga to‘Ia va aniq javob berm asligi ham m um kin. A n a shunda balki xizmat lavozimi o ‘sishidan qoniqmaslik m uam m osi mijozning xizmat lavozimida
o ‘sish sharoitlarini bilmasligi bilan hech boMmasa, qisman, bog‘liq bo‘ladi. Bu holatni psixologik maslahat amaliyotida quyidagi belgilari bo‘yicha aniqlash mumkin: agarda mijoz yuqorida ifoda etilgan savollardan birinchilariga javob bersa, keyingi savollarga javob qaytarishda qiynalsa, unda birinchi savollarga javoblari ishonchli boMmasligi mumkin. T o lg 'r iro g ‘i, mijoz ushbu holatda xizmat lavozimida o ‘sish uchun o'zining haqiqiy imkoniyatlarini bilmaydi. Bunday holatda mijozga tavsiyalar quyidagicha bo‘lishi mumkin: qanday sharoitlarda xizmat lavozimida uning o'sishi mumkinligini, bunga nim a yordam va nima to ‘sqinlik qilishi mumkinligini aniqlash kerak. Agarda mijozning muvaffaqiyatsizliklari sababi uning taqdiri bilan bog‘liq boMgan odamlarda yaxshi taassurot qoldirishni bilmasligi bolsa, unda mijozni bu ishni qanday qilib amalga oshirishga o ‘rgatilsa yaxshi b o ‘ladi. Nihoyat, mijozning muvaffaqiyatsizligi u xizmat l a v o z im id a o ‘sish istagi j u d a ham yuqoriligi boMsa, unda maslahatchining vazifasi mijozni o ‘z istaklari darajasini pasaytirishdan
iborat b o ‘ladi.
0 ‘zining ish qobiliyatini ta ’minlab va saqlab turishdagi muvaffa- qiyatsizliklar
Odam ning ish qobiliyatining pasayishi b i r necha sabablari mavjud va ularni ikki psixologik va fiziologik guruhga ajratish mumkin. Ular ko‘pincha birgalikda m avjud b o ‘ladi va o d a m n in g ish bajarish qobiiiyatiga komplcks ta ’sir ko‘rsatib birgalikda harakat qiladi. Lekin shunga qaramay bu tur! i sabablar va ularni a lo h id a m uhokam a qilish zarur. Quyidagi om illardan biri t a ’siri ostida ish bajarish qobiliyatining pasayishiga o l ib keluvchi sa b ab la r - psixologik sabablar deb ataladi:

• 
  faoliyat ko‘rsatishga yetarlicha motivatsiyasi, mashg‘ulot turiga odamning qiziqishi yo‘qligi sababli ish bajarish qobiliyati pasayishi;
  
• 
  odam ning asosiy ishidan uni chalgMtayotgan bir holatd an ancha kuchli tashvishianishi;
  
• 
  shu vaqt davomida odam ning y o m o n emotsional holati, masalan, frustratsiya, apatiya, befarqlik, zerikish;
  
• 
  quyidagi holatlardan biri bilan bogMiq ishning muvaffaqiyatli boMishiga ishonmaslik;
  
• 
  o dam ning o ‘ziga ishonmasligi, u shbu aniq sh a ro i t la rd a muvaffaqiyatga ishonchining yo‘qligi.
  

Ish bajarish qobiiiyati pasayishiga quyidagi sabablar - fiziologik sabablar, deb ataladi:

• 
  kasallik;
  
• 
  toliqish, asab sistemasi b o ‘shligi, uning tez charchaydigan bolishi;
  
• 
  organizmning um umiy jism oniy bo'shashganligi;
  

Ko rsatib o ‘tilgan sabablar h aq iq a td a mavjudligini q an d a y aniqlash uchun h ar bir holatda psixolog-maslahatchi mijozga tak l if etishi mumkin boMgan tavsiyalarni ko‘rib chiqam iz. Ko‘rsatilgan sabablardan birinchisi — m otivatsiyasi y o ‘qligini quyidagicha aniqlash mumkin. Uni mijoz bilan to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri muloqot qilish natijasida va unda kerakli faoliyat turi bilan shug‘ullanishga qiziqish borligini aniqlab bilib olish mumkin. Agarda mijozga to ‘g‘ri berilgan savolga u aniq «yo‘q» deb javob bersa, bu mijozda shunday qiziqish haqiqatda yo‘qIigini aniq ko‘rsatadi. Agarda mijoz «ha» deb jav o b qilsa, bu har doim h am haqiqatda shunday ekanligini anglatmaydi.

Mijozga unda shu n d ay qiziqish bordek tuyulishi mumkin, lekin aslida qiziqishi bo'lm asligi ham mumkin. Bundan tashqari mijoz ko'pchilik hollarda beixtiyor «ha» debjavob qiladi, uningcha «yo'q» deb javob qilsa, m aslahat to “xtatiladi deb, o ‘ylaydi. Bunday holatda haqiqatdan ham uni davom ettirishdan foyda yo‘q, chunki mijozda ishga qiziqishning yo'qligini boshqa choralar bilan o ‘rnini to'ldirish m um kin em as. M i jo z d a faoliyatga k erak l ich a m otivatsiyasi yo‘qligini unga quyidagi savollarni berib va ularga javob olish kabi yordamchi yo‘1 bilan ham aniqlash mumkin:

1. 
   siz o ‘z ish qobiliyatingiz pasayayotganini his etgan holda o ‘zingiz uchun qanday qiziqarli tomoni bor, deb hisobiaysiz;
   
2. 
   ) bu ish sizga qiziqarli va yoqadigan b o ‘lishi uchun nimalar qilish kerak deb, o kylaysiz;
   
3. 
   agarda bu ish bilan siz um uman, shug‘ullanmay qo‘ysangiz,
   

hayotingizda qanday o ‘zgarish boMadi;

4. 
   bu ishni siz uchun biror-birish bilan almashtirish mumkinmi? A garda b e r i lg a n s a v o l la rd a n b i r in c h is ig a m ijoz uzoq o'ylamasdan, aniq bu ishda uni qiziqtiradigan tomonlarini ko‘rsatib bersa, unda kerakli faoliyat turi bilan shug‘ullanishga mijozda motivatsiyasi an ch a kuchliligi to ‘g‘risida xulosa qilish mumkin. Shuning o ‘zi ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi qiziqishi kamligida em as (motivatsiyasi yetishmasligi), boshqa bir sababi b o r deb hisoblashga asos boMadi. U shbu savolga javob aniq boMmasa, shu bilan birga mijoz uzoq o‘ylab javob beradigan boMsa, motivatsiyasi yetishmaydi degan fikrni t o l a rad etish mumkin emas. Agarda mijoz ikkkinchi savolga javob qaytarishda qiynalsa, unda uning ish bajarish qobiliyati pasayishi sababli faoliyatga yetarlicha ijobiy boMmagan motivatsiyasi hisoblanadi. Ushbu savolga ishonchli javob berganida esa gipoteza aksincha, ishonchliligiga gumon paydo boMadi. Agarda mijoz uchinchi savolga javob berib, ishni to'xtatishni faqat mumkin boMgan salbiy oqibatlarini aytadigan boMsa, unda bu mavjud faoliyat turi bilan shug‘ullanishga uning motivatsiyasi ancha kuchli deb hisoblashga asos boMadi. Agarda bu savolga mijozning javoblari noaniq bo‘lsa yoki mijoz ushbu faoliyat turi bilan shug‘ullanishni to ‘xtatishi mumkin boMgan ijobiy oqibatlari to ‘g‘risida gapirsa, m ijozning motivatsiyasi yetarlicha kuchli emas,
   

deb hisoblash m um kin boMadi. N ihoyat, to 'r t in ch i savolga mijoz
«ha» deb javob qaytarsa, unda psixolog- m aslahatchining xulosasi quyidagicha b o l ish i mumkin: ushbu faoliyat turï m ijoz u c h u n qiziqarli emas. Agarda «yo‘q» deb javob qilsa, faoliyat turi «qiziqarli emas» deb aniq aytish m u m k in em as. Y uqorida k o ‘rsati! gan sabablardan birinchisi mavjudligini aniqlab, aniqrog‘i faoliyatga ijobiy motivatsiyasi borligini tekshirib, shundan keyin psixolog- m aslahatchi ikkinchi - diq q atn i c h a lg ‘itishi yoki raq o b a tc h i motivatsiyasi borligini aniqlashga o ‘tadi. M a n ash u m um kin b o lg a n sababi mavjudligini quyidagi usul bilan aniqlanadi. M ijozdan uning hayoti hozirgi davrda ishga t o ‘la diqqatini qaratishga xalaqit qilayotgan, ish bajarish qobiliyatining pasayishiga u sh ikoyat qilayotgan m u am m o la r i b o r l ig in i s o ‘ raydi. A garda s h u n d a y m uam m olari borligi aniqlansa, u n d a bu mijozning ish bajarishi qobiliyati pasayishiga aynan, m ana shu m uam m olar sabab ekanligini anglatadi. Y o m o n em otsional h o la t i , frustratsiya, a p a t iy a va boshqalarni bajarish qobiliyati pasayishi sababi sifatida quyidagicha aniqlanadi.
Birinchi navbatda, bu em otsional holatlarini m aslahat paytida mijozning xulqini kuzatish yo‘li bilan aniqlash m um kin. Agarda psixolog-maslahatchi bilan suhbatlashish davomida m ijoz doim kuchli emotsional qo‘zg‘alish va psixologik keskinlik holatida bo'Isa, unda ish bajarish qobiliyati pasayadigan ish davomida ham u xuddi shunday holatda boMadi, deb hisoblash m um kin. S h u n d an keyin mijozga qator savollar berish m u m k in , bu savollar u ishlayotgan paytida yuzaga keladigan salbiy emotsional hayajonlanish haqiqatan ham unga xos ekanligini kolrsatib beradi.
Masalan, quyidagilar shunday savollar qatoriga kirishi m um kin:
«Ish davomida odatda, siz qanday emotsiyalar his etasiz? Ijobiy yoki salbiy?»
«Siz ish davomida biron nim a t o ‘g ‘risida tashvishlanasizm i? Agarda shunday b o ‘lsa, nim alar t o ‘g ‘risida tashvishlanasiz?». Ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi sifatida muvaffaqiyatga erishishga ishonmasligi yoki bajarayotgan ishi bilan bog'liq salbiy taxm in lari mavjudligi qator belgilar b o ‘yicha qayd etiladi. Birinchi n av b a td a quyidagi turdagi savollarga m ijozning javoblari bilan aniqlanadi:


«Sizning ishlaringiz muvaffaqiyatli ketmoqdami?»
«Oxir-oqibat muvaffaqiyatga erishishingizga ishonasizmi?»
Agarda mijoz bu savollarga ijobiy javob bersa, linda bu mijozning taxminlari ham ijobiy ekanligi to ‘g‘risida xulosaga kelishga imkon beradi. Ushbu savollarga salbiyjavoblari mijozning salbiy taxminlari t o ‘g ‘risida xulosaga kelishga sabab boMadi. Ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi sifatida o ‘ziga ishonmaslik, mijozning xulqi va psixologik m aslahatchining savollariga uning javoblariga qarab aniqlanishi mumkin. Agarda mijoz o‘zini ancha ishonchli tutsa, u shunday ishonch bilan berilgan savollarga javob qaytara olsa, bunday ishonchlilik ishda h a m unga xos boMadi, deb hisoblash asoslidir. Agarda mijoz o ‘zini ishonchli tutmasa va savollarga ham shunday ishonchsizlik bilan javob qaytarsa, bunday ishonchsizlik ishda ham mavjud boMsa kerak, deb hisoblash mumkin boMadi. Biroq bu holda mijozning ishonchsizligini faraz sifatida tasdiqlashidan qat'iy nazar q o ‘shimcha tekshirishni talab etadi. Mijozning quyidagi savollarga javoblari buni tasdiqlashi mumkin:
«Ish bilan sh u g ‘ullanayotganingizda o ‘zingizni h ar doim ishonchli his etasizmi?». «Siz mana shu ishda muvaffaqiyatga erishishingizga ishonasizmi?»
Agarda shu savollarga mijoz «ha», deb javob bersa, unda uning xarakteri ishonchsizligi t o ‘g ‘risidagi gipotezani o ‘rinsiz, deb hisoblashga to ‘g‘ri keladi. Bu savollarga mijoz «yo‘q», deb javob qilsa, bunday gipoteza o ‘rinli boMadi. Agarda mijozning ish bajarish qobiliyati pasayishi sababi faqat flziologik xususiyatga (organizmning ahvoli yaxshi em asligi) ega boMsa, unda mijozga psixologik xususiyatdagi b a ’zi tavsiyalarni berish kerak boMadi, chunki psixologik om illar o d a m n in g jismoniy holatiga m a ’lum t a ’sir ko‘rsatadi. Bu yerda birinchi navbatda ijobiy emotsiyalar ish bajarish qobiliyatini oshirishini, salbiy emotsiyalari pasaytirishini nazarda tu t i s h k erak, bo M adi. D e m a k , ish o d a m d a a so sa n , ijobiy emotsiyalarni yuzaga keltirishiga va iloji boricha salbiy emotsiyalarga y o ‘l q o ‘ymasligiga intilish zarur. Toliqish holatini oldini olish, o d a m charchagandan so ‘ng uni yo‘qotishdan osonroq boMishini h am esda saqlash kerak. M an a shu sababli ish bajarish qobiliyatini t a ’miniab turish u ch u n qulay ish sharoitlarini yaratish to ‘g‘risida
qayg‘urish kerak. Bunday ish sharoiti yaqqol jism oniy toliqish holati yuzaga kelmasligi uchun ishda tez- tez, kuchini tezlikda tiklab olishga m oljallangan kichik tanaffuslarqilib, d a m olishdan iborat bo'Iadi. Bu t o ‘g krisida yana bir m uhim qo id a m avjud: odam ko'pincha bajarib bo ‘lgan ishidan charcham aydi, boshqa bajarishi kerak boMgan lekin, b a ’zi sabablarga ko‘ra m uddatida bajarilmagan i sh la rd a n k o ‘p ro q c h a r c h a y d i . D e m a k , o ‘z ish k u n in i rejalashtirishda yoki biror vaqt davomida m a ’lum ish hajmini bajarishni belgilaganda, unga faqat albatta va h a r q an d a y holatda
ham belgilangan m uddatda bajarilishi mumkin b o ‘lganlarini kiritish zarur.


Boshqa odamlar bilan raqobatda muvaffaqiyatsizliklar
K o‘pchilik odam lar b u n d ay muvaffaqiyatsizlikni his etadilar, shu bilan birga muvaffaqiyatsizlikni o ‘zidan emas, k o ‘proq ularning sabablari b o ‘yicha tash v ish lan ad i la r . M u v a ffaq iy a ts iz l ik n in g sabablari turlicha bolishi m um kin. Biz bunday muvaffaqiyatsizliklar odatiy holatlari va ularning m uhim b o ‘lgan sabablarini k o ‘rib c h iq a m iz . B i r in ch i n a v b a td a b o s h q a o d a m l a r b i la n m u so b a q a la s h i s h d a m u v a f fa q iy a t yoki m u v a f f a q iy a t s i z l ik tushunchasining o £zi juda taxm iniy tu sh u n c h a hisoblanishini, muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik sifatida o d a m yutuqîarini baholashi, u o‘zini kim bilan solishtirishi va o ‘zi u c h u n nimani muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik deb hisoblashiga b o g ‘liq bo'Iadi. Odam o ‘zini va o ‘z yutuqlarini ko‘pchilik odam larga qaraganda yutuqlari y o m o n bo'lgan o d am b i lan solishtirishi m um kin, shunda odam ning qilgan ishi ko‘pincha o ‘zi to m o n id an m u v affaq iy a t , d e b q a b u l q i l in ish i m u m k in . O d a m o ‘z muvaffaqiyatini boshqa odamlarga qaraganda muvaffaqiyatga ancha yuqori bo‘lgan odam bilan solishtirishi m um kin. B unday hollarda uning muvaffaqiyatlari o 'z i u ch u n nisbatan muvaffaqiyatsizlik s i fa t id a tu sh u n i l ish i m u m k i n . Bu h o la t u s h b u o d a m n i n g muvaffaqiyati ko‘pchilik boshqa odam lar muvaffaqiyatlaridan ustun b o ‘lishiga qaramay sodir b o ‘ladi. Demak, insonda m asalan, boshqa odam lar bilan musobaqalashishda yutug‘i yoki m ag ‘lubiyatini, u o ' z in i n g y u tu g ‘i yoki k a m c h i l ig i , d e b h i s o b l a s h ig a q a r a b


muvaffaqiyat mezonlari pasaygan yoki yuqori b o ‘lishi mumkin. Misol u chun, boshqalar bilan musobaqalashishda inson ulardan a n c h a u s tu n bo'lishga intilsa va shunchaki yaxshilar orasida bo‘lishdan qoniqmasa, unda u o ‘z muvaffaqiyatlaridan qoniqmaydi. Agarda u boshqalardan orqada qolmaslikni yutuq deb qarasa, u boshqa odam lar bilan musobaqalashishda qoniqish his etishi aniq. Bundan tashqari, ko‘pincha turlicha qadriyatlar tizimi boMishi m um kin, m an a shu farqlarni hisobga olmay nima uchun bir odam uchun muvaffaqiyatsizlik hisoblanadi, boshqa odam uchun esa muvaffaqiyatsizlik hisoblanmasligini tushunib bo lm ay d i . Agarda, m asalan, shu odam uchun sport bilan shug‘ullanish qiymatga ega boMmasa, u n d a sport m usobaqasida boshqa odam ga yutqazib q o ‘yishni u o ‘zining jiddiy muvaffaqiyatsizligi deb qaramasligi va bu xususida qattiq tashvishlanmasligi mumkin. Lekin agarda bilim donlik va intellektual rivojlanganlik uning uchun so‘zsiz q iy m a tg a ega b o ‘lsa, bu m asalada boshqa o dam ga yutqazib q o ‘yganida ju d a qattiq tashvishlanadi. Boshqa odam lar bilan m usobaqalashishdagi muvaffaqiyatsizliklar mavzusida psixologik m aslahat o ‘tkazganda bularning barchasini albatta, hisobga olish zarur b o ‘ladi. Psixolog-maslahatchi mijoz bilan suhbatlashayot- ganda m an a shunday holatda birinchi navbatda, hal qilishi kerak b o ‘lgan masalalaridan biri boshqa odamlar bilan musobaqalarda muvaffaqiyatsizlikni nima u ch u n shaxsiy muvaffaqiyatsizlik deb h isoblashini aniqlashdan iborat b o ‘ladi. Mijoz bilan kerakli psixodiagnostik suhbat o ‘tkazish strategiyasini quyidagicha tuzish m um kin. M ijozning shikoyatini diqqat bilan tinglab va uning so‘zlaridan uning m uam m osi dastlabki mohiyatlarini aniqlab, psixolog-maslahatchi keyin mijozga quyidagi iltimos bilan murojaat etishi m um kin bo'ladi: « Boshqa odamlar bilan musobaqalashishda sizning muvaffaqiyatsizliklaringiz to ‘g ‘risida to'laroq gapirib bera olmaysizmi?» Mijozning o ‘z muammosi mohiyati to ‘g‘risida so'zlab berishini osonlashtirish uchun unga qator savoüar berish kerak bo‘ladi, bu savollarga iloji boricha to ‘la javob olishga harakat qilish kerak. Agarda savollardan b a’zilariga mijoz javob berishga qiynalsa, bu savollami vaqtinchalik qoldirish yoki umuman, o‘tkazib yuborish kerak. A garda berilgan savollarga javoblardan tashqari mijoz
qandaydir qo‘shimcha fikrlar aytishni xohlasa, u n d a psixolog- m aslahatchi mijozni d iq q a t bilan tinglashi kerak. M ijozdan psixodiagnostik suhbatni davom ettirishga ruxsat olib, maslahatchi unga quyidagi savollarni berishi mumkin:

• 
  Boshqalar bilan b o ‘Igan m usobaqalarda oxirgi m arta qachon muvaffaqiyatsizlikka uchradingiz?
  
• 
  S h u n d a y boMsa k im b i lan va q ay s i m asa lad a raqobatlashdingiz?
  
• 
  H ozirgacha biz m u h o k a m a qilgandan ta s h q a r i sizning hayotingizda yana qanday muvaffaqiyatsizliklar b o ‘lgan?
  
• 
  Hayotiy muvaffaqiyatsizliklaringizni qanday tushuntirasiz?
  
• 
  Muvaffaqiyatsizliklarning oldini olishga urinib k o ‘rganmisiz?
  

Agarda shunday b o ‘lsa bu urinishlar nim adan iborat boMgan?

• 
  Bu urinishlarning natijalari qanday b o ‘lgan?
  

Mijozdan mana shu savollarga k en gjavoblarolib va mijozning hayotiy muvaffaqiyatsizligi bilan bog‘liq vaziyatni o ‘zi uchun aniqlab, oydinlashtirib, psixolog- m aslahatchi b o sh q a odam lar bilan shaxsiy m usobaqalarda mijozning m uvaffaqiyatsizliklar! sabablarini aniqlashga kirishadi. Muvaffaqiyatsizliklar xususiyatini h am d a ularning m um kin b o klgan sabablarini aniq bilm ay turib, mijozga amaliy foydali y o rd am ko'rsatish qiyin b o ‘ladi. Odam ning b o sh q a o d a m la r bilan m u so b a q a d a g i m u v affaq iy a ts iz l ik la r i obyektiv va subyektiv xususiyatli boMishi m um kin. Shunga binoan ularning sabablari ham m a n a shu guruhlardan biriga taalluqli b o ‘ladi. M uvaffaqiyatsizliklar subyektiv sab ab la r i m ijozning o 'z ining shaxsiga tegishli boMadi va ko‘pchilik hollarda psixolog- maslahatchi yordamida bu sabablar ko‘p j ih a td a n y o ‘qotilishi m um kin b o lad i .
Muvaffaqiyatsizlikning obyektiv sabablari m ijozning o ‘ziga bog‘liq bo‘lmagan vaziyat, sharoitlardan kelib chiqadi. Bunday sabablar bilan kelib c h iq a d ig a n m uvaffaqiyatsizliklarga y o ‘l qo'ymaslik uchun yoki yuzaga kelgan hayotiy sharoitlarga t a ’sir ko‘rsatish, iloji boricha, tushungan holda, bilib turib ko‘pchi!ik hayotiy vaziyatlarda albatta, muvaffaqiyatsizlikka olib keluvchi vaziyatlarga tushib qolm aslikka harakat qilish kerak. Boshqa odam lar bilan musobaqalashishda mijozning muvaffaqiyatsizligi


masalasi b o ‘yicha psixologik maslahat o ‘tkazilayotganda odatda m ana shu muvaffaqiyatsizliklar tabiati va sabablarini aniqlash va mijozga tushuntirish yctarli bo lm ay d i . Muhimi, mijozga tushuntirib berish, kerak bo klsa, muvaffaqiyatsizlikka yo‘l qo'ymaslikka uni o'rgatish kerak. M ana shu m asalada maslahatlar o ‘tkazish turli hollarida psixolog-maslahatchi foydalanishi mumkin b o lg a n bir necha u m um iy maslahatlarga misollar:
1 - h o la t . O d a m la r b i la n raq o b a tc h i l ik d a m i jo zn in g muvaffaqiyatsizligiga sabab, ju d a oshirib yuborilgan istaklari, m u v a f fa q iy a tg a ob y ek t iv e r i s h ib b o ‘lm ay d ig an o r t iq c h a taxminlardan iborat. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi mijozga quyidagicha yo‘l tutishni tavsiya etishi mumkin b o ‘ladi: har gal o d a m l a r b i lan m u s o b a q a l a s h g a n d a o ' z ig a u m u m a n qoniqtirm aydigan muvaffaqiyat darajasini belgilash va birinchi navbatda, aynan, mana shu darajaga erishishga intilishi. Blindan tashqari, mijozga ko‘pchilik o d am la r yutuqlaridan past b o lm ag an darajada o ‘zi uchun muvaffaqiyatga istaklar belgilab, o ‘z yutuqlarini boshqa odam lar muvaffaqiyatlari bilan doimiy taqqoslash odatini o ‘zida ishlab chiqishi m uhim hisoblanadi. Mijoz quyidagi savollar to ‘g ‘risida o ‘ylab ko‘rishi va o ‘zi uchun ularga qoniqarli javoblar topishi h am foydali boMadi.
« M en uchun boshqalar orasida albatta, birinchi boMish nima
uchun kerak?»
« Boshqaiardan ustun boMsam, blindan qanday foyda boMadi?»
«Kerakli natijalarga erishishim uchun nimalarqilishim kerak?»
« Bunga kuch va vositalarni sarflash to ‘g‘ri bo‘ladimi?».
M ana shu va shu kabi savollar ustida o‘ylash, mijozni odatda odam lar bilan musobaqalashishda muvaffaqiyatga o ‘zining istaklari, intilishi darajasini biroz pasaytirishi kerakligini tushunishga olib keladi. Buning oqibatida mijoz o ‘zini- o‘zi avval o ‘ylagandan ko‘ra, kamroq om adsiz deb hisoblaydi.
2 - holat. Muvaffaqiyatsizlikka sabab mijoz o ‘z imkoniyatlariga ish o n m a s l ig i b o ‘lib, s h u n in g u c h u n boshqa o d a m l a r bilan musobaqalashganida o ‘z imkoniyatlarini amaliy qoMlay olmasligi sababli ko‘pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi (imkoniyatlari yo‘q deb, o ‘ylaydi).
Bunday holatda psixolog-maslahatchi, mijozga o 'z ining mavjud imkoniyatlarini aniqlash va anglab yetishiga yordam berishi, bu imkoniyatlardan hayotda qanday qilib foydalanishi m um kinligini iushuntirib berishga harakat qilishi kerak. Buning u ch u n psixolog- maslahatchi avval boshqa odam lar bilan musobaqalashganida mijoz o ‘zini qanday tutishini aniq bilib olishi kerak. S h u n d a n keyin m ijozning xulqida bo 'sh to m o n l a r in i aniqlashi, u n g a o ‘zini boshqacharoq, oqilona, to kg ‘ri tutishga urinib ko'rishini tak l if etish kerak b o ‘ladi. Mijoz bilan ish lash d an keyingi q a d a m ta k l i f etilayotgan raqobatchilik xulqi yangi shakllari aw algisidan k o ‘ra sam araliro q ekanligini m i jo z n in g o ‘zi aniqlab o l ishi u c h u n imkoniyat berishdan iborat bo'ladi. Shundan keyin mijozga boshqa odam lar bilan musobaqalarda o 'z in in g xulqini ko'proq tahlil qilib borishini aytish kerak. Xulqidagi b o ksh va kuchli to m o n larin i o ‘zi mustaqil aniqlashi, boshqa o d a m la r bilan rnusobaqalashishda xulqi turli shakllarini qo'Ilab va ular q an d ay natijalar berayotganligini kuzatib borish, o ‘zi ustida tajribalar o ‘tkazib borishni tavsiya etish mumkin b o ‘ladi. 0 ‘zida hayotda foydali odatlarni ishlab chiqib, mijoz nihoyat o ‘z m uam m olarini o ‘zi hal etadigan b o ‘!adi.
3-holat. Mijozning muvaffaqiyatsizligi u raqibini yutishi m um kin bo M magan sh a ro i t la r , h o l a t l a r d a boshqa o d a m l a r b i la n musobaqalashishdan iborat b o ‘ladi. Bunday holatda mijoz bilan ishlaganda psixolog-maslahatchi unga xayolan o‘z raqibiga m ag ‘lub boMgan, boshqa odamlarga musobaqalarda yutqazgan holatlarni xotirasida tiklashni taklif etadi. Shundan keyin mijozga m an a shu m usobaqalarda muvaffaqiyatga erishishda o 'z im k o n iy a t larin i obyektiv baholashni taklif etish va amaliy yordam berish kerak b o ‘ladi. Mijoz bilan ishlashning ushbu bosqichida psixolog-maslahatchining vazifasi o ‘z raqibi chaqirig'ini qabul qilgan m u so b aq a lash ish vaziyatlarida uning imkoniyati juda kichik bo‘lganligini va m usobaqa uning uchun boshidanoq muvaffaqiyatsiz tugashi aniq b olganligini mijozga isbotlab berishdan iborat b o ‘ladi. Shundan keyin maslahatchi dastlab muvaffaqiyatga o'zining mavjud imkoniyatlarini puxta aniqlab olmasdan, umuman, odamlar bilan musobaqalashish kerak emasligiga mijozni ishontirishga harakat qilishi kerak. Mijoz bilan m aslahatlar ishi yakuniy bosqichida, uni muvaffaqiyatga o‘z imkoniyatlarini


obyektiv, to ‘g‘ri aniqlash uchun yuzaga kelgan vaziyatni qanday qilib tahlil qilishga uni o ‘rgatish foydali bo‘ladi. Bunga quyidagi savollarga aníq javob olish yordam berishi mumkin (mijoz mana shu savollarni o 'z ig a b e r i sh i va b o sh q a o d a m l a r bilan musobaqalashishdan avval ularga javob topishi kerak boladi):

• 
  M usobaqada g‘oliblikni q o lg a kiritishim uchun qanday sifatlarga ega bo'lishim kerak?
  
• 
  Bu sifatlar hozirgi vaqtda menda bormi?
  
• 
  Agar b o lsa , ular qay darajada rivojlangan?
  
• 
  Men bilan raqobatlashmoqchi boMgan raqibim ham shunday sifatlarga egami?
  
• 
  Agarda ega boMsa qay darajada?
  
• 
  G ‘alaba uchun z a r u r b o ‘lgan imkoniyatlarda mijoz raqibidan ustunmi?
  
• 
  Ushbu raqib bilan m usobaqa vaziyatlarida muvaffaqiyatga
  

erishishda mavjud im koniyatlarim qanday?

• 
  Bu musobaqalarda raqibimning muvaffaqiyatlari qanday?
  
• 
  U bilan musobaqalashsam b o ‘ladimi?
  
• 
  Agarda m usobaqada raqibim g‘olib b o ‘lsa, m en qanday yo‘1 tutishim kerak bo‘ladi?
  

M ana shu savollarga javob olib, shundan keyin mijoz oqilona, asosli qaror qabul qilishi va boshqa odamlar bilan musobaqalarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkinligini kamaytirishi kerak b o ‘ladi.