O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti korporativ boshqaruv fakulteti

Yuksalish fazasida ishchi kuchiga bo'lgan talabning kengayishi ish-
sizlikning birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o'sishiga olib keladiki, buning oqibatida iste’mol tovarlariga to’lo’ovga qodir talab kengayadi.
Pirovard talabning oshishi, o'z navbatida, iste’mol tovarlari ishlab
chiqaruvchi tarmoqlarga, bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi.
Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida nomutanosibliklaming
to'planib borishidan iborat zanjirli reaksiya tezlashadi. Bu bilan yangi
inqiroz muqarrar bo'lib qoladi.
Alohida iqtisodiy sikllar bir-biridan davomiyligi va intensivligi bo'yi­
cha keskin farqlanadi. Shunga qaramay, ularning hammasi bir xil faza-
larga ega bo'ldi.


Iqtisodiy sikl nazariyalari. Sikllaming asosiy turlari
Iqtisodiy sikllarning kelib chiqish sabablari va ularga ta’sir ko'rsa-
tuvchi omillarning chuqur va izchil ravishda tadqiq etilishi turli ko'ri-
nishdagi iqtisodiy sikl nazariyalaiining vujudga kelishiga olib keldi.
Ko'pchilik hozirgi zamon iqtisodchilari iqtisodiy sikllaming obyektiv
tavsifmi tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko'rsatuvchi ichki va tashqi
omillarni tahlil qilish orqali o'rganisbni tavsiya qiladi. Iqtisodiy sikllarni
tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb ataladi.
Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy
hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiri-
tiladi. Bu tashqi omillar ichidan quyidagilami ajratib ko'rsatish mumkin:
- urushlar, inqilobiy o'zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar;
- oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarining
ochilishi;
- yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog'liq ravishda aholi
migratsiyasi, yer shari aholisi sonining o'zgarib turishi;
- ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o'zgartirishga qodir bo'l­
gan texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o'zgarishlar.
Iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o‘ziga xos ichki omillari ta’si­
rida vujudga kelishini asoslovchi nazariya internal nazariya deb ataladi.
Asosiy kapitalning jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirib, xizmat mud-
dati tugashi va uning yangilanishi ko'pchilik iqtisodchilar tomonidan iqti­
sodiy siklni keltirib chiqamvchi muhim omillardan biri sifatida qaraladi.
Agar bir yoki bir necha tarmoqda mashina-uskunalarga talabning
keskin ortishini keltirib chiqaradigan iqtisodiy o‘sish boshlansa, tabiiy-
ki, bu hoi mashina va uskunalar to‘liq eskiradigan har 10-15 yildan
keyin takrorlanadi. Fan-texnika taraqqiyoti natijasida bu muddat qisqarib
boradi va inqirozlar tez takrorlanadi. Shuningdek, quyidagi boshqa ich­
ki omillar ham ajratib ko'rsatiladi:
- shaxsiy iste’molning o'zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);
- investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangi­
lash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo‘naltiriladigan mab-
lagiar hajmi;
- ishlab chiqarish, talab va takliflar hajmiga ta’sir ko'rsatishga qara­
tilgan davlat iqtisodiy siyosatining o'zgarishi.
Iqtisodiy sikllaming kelib chiqishmi faqat ekstemal yoki internal
nazariya orqali tushuntirish to‘g‘ri bo'lmaydi. Iqtisodiy sikl va umuman
iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o'zgarishlar tashqi va ichki omillar
birgalikdagi ta’siri oqibatida kelib chiqishi mumkin. Shuningdek, iqti­
sodiyotning siklli rivojlanishi sabablarini izohlashda bir qator naza­
riyalar ham ilgari suriladi. Quyida ulardan asosiylarini ko'rib chiqamiz.
Sof monetar nazariya. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha bozor
iqtisodiyotida markaziy o'rinni pul va kredit egallaydi. Iqtisodiyotning
siklli o'zgarishi eng awalo pul massasi oqimini o'zgartirishga bog'liq.
Iqtisodiy faollikning o'sishi, iqtisodiyotning ravnaq topishi, uning
turg'unlik bilan almashinib turishiga yagona sabab pul oqimining
o'zgarishidir. Tovarlarga talabning ortishi natijasida savdo, chakana narx
o'sib, ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi.
Pul oqimi (iste’mol xarajatlari summasi) pul miqdorining o'zgarishi
natijasida o'zgaradi. Pul miqdorining kamayishi iqtisodiy faoUyat faol-
ligini pasavtiradi.
Pul va kredit tizimi beqaror tavsifga ega ekanligi sababli pul oqimini
barqarorlashtirish murakkab hisoblanadi. Hozirgi paytda kredit pullari
to'lov va muomala vositasi sifatida asosiy rolni o'ynaydi. Aynan bank
tizimi kredit pullami yaratadi, shunga ko'ra, pul oqimining o'zgarishida
banklaming hisob stavkalari katta ahamiyat kasb etadi. Bu nazariyaning
ayrim namoyandalari pulni harakatga keltiruvchi kuch sifatida qarab,
muvozanatning buzilishiga asosiy sabab deb ko'rsatadilar.
Ikkinchi guruhi esa pul tizimi mutanosiblikni buzmaydi, faqat
mutanosiblikni buzilishiga olib keluvchi boshqa omillar uchun sharoit
yaratadi, degan fikrm ilgari suradilar. Muvofiq ravishda monetar va no-
monetar yo'nalish vujudga keldi. Monetar nazariyaning e’tiborli tomon-
lari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1) yuksalish fazasi davrida kreditni kengaytirish tufayli keUb chiqqan
ishlab chiqarish tuzilmasi nomutanosibhklari tahlil qilinadi;
2) mazkur nomutanosibliklaming salbiy oqibati sifatida keUb chiqu-
vchi inqirozlar tahlil qilinadi.
Shunday qilib, bu nazariya tarafdorlari jamg'arishning davriy ra­
vishda oshib ketishi va mutanosiblik buzilishining asosiy sababi sifatida
pulni ko'rsatadilar. Nomonetar nazariya tarafdorlari esa texnologik
o'zgarishlar, yangiliklar, ixtirolarning ahamiyatini alohida ta’kidlab,
pul jamg'arishning ko'pavib ketishidagi rolini ko'rsatishadi. Monetar va
nomonetar yo'nalish o'rtasidagi farq uncha katta emas, biri ikkinchisi-
ni to‘ldira8is Har ikkala nazariya ham oxir-oqibat iqtisodiy faollikning
kuchayishiga &te’mol emas, balki investitsiya sabab bo'ladi, degan fikmi
ilgari suradi.
Iqtisodiy%ikllami iste’mol tovarlariga talabning o'zgarishiga bog'lab,
akseleratsiyaprinsipigae’tibor qaratiladi. Bu prinsip mohiyatigako'ra
texnik sabablar tufayh iste’mol tovarlariga bo'lgan talabning ozgina
o'zgarishi ishlab chiqarish uchun zarur tovarlarga talabning keskin
o'zgarishiga olib keladi.
Yetarlicha iste’mol qilmaslik nazariyasi. Bu nazariyaning mohiyati
ko'proq jamg'arib, samarali darajada iste’mol qilmaslik jamiyatni siklli
rivojlanishining sababi qilib ko'rsatiladi: .
1) mablag'ni jamg'arish, boshqacha aytganda xazinaga aylantirish
turg'unlikka olib kelishi mumkin, jhunki bu mablag' investitsiyalash
uchun foydalanilmaydi;
2) pulni jamg'arish iste’mol tovarlariga talabning qisqarishiga olib
keladi, chunki u iste’molga sarflanmaydi.
3) natijada investitsiyaga nisbatan pul shaklidagi jamg'arish hajmi
o'sib borib, iste’mol tovarlariga talab kamayib boradi, taklif esa ortadi,
narx pasayadi, iste’mol tovarlari bozoridagi qiyinchiliklar inqirozga olib
keladi.
Jamg'arish nazariyasi. Bu nazariyaga ko'ra iqtisodiy sikl ishlab chiqa­

rish vositalari yoki kapitallashgan investitsion tovarlar ishlab chiqarish

bilan bog'liq. Kundalik iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bilan uzoq
muddat foydalaniladigan tovarlar va ishlab chiqarish vositalari ishlab
chiqarish sikllari o'rtasida katta farq bor.
Kundalik iste’mol mollari doimiy ravishda iste’mol qilinadi. Ular­
ning iste’mol miqdori o'zgargan taqdirda ham uncha katta o'zgarishlar
sodir bo'lmaydi.
Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni domiy ravishda xarid qi-
linmaydi. Balki ular iste'molchi daromadi ko'paygan paytdagina sotib
olinadi. Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga talab barqaror emas.
Ishlab chiqarishni davom ettirish uchun kapital tovarlar ishlab chiqa­
rish zarur.
Iste’mol o‘sgan sari kapital tovarlarga talab ham ortadi. Bunda ishlab
chiqarish tarkibida nomutanosibliklar yuz beradi, ya’ni iste’mol to­
varlari, uzoq muddat foydalaniladigan va kapital tovarlar o'rtasida nis-
batlar buziladi.
Inqirozning sababi pul yetishmasligi, bank rezervlarining kamligi
emas, balki ana shu nisbatlaming buzilishidir. Lekin ko'pchilik iqtisod­
chilar yetarli darajada iste’mol qilmaslik inqirozning sababi emas, balki
uning oqibatidir, deb ta’kidlaydilar. ya’ni iste’molchilar daromadlarini
ko'proq jamg'arishga ajratganlari uchun emas, balki to'lov qobiliya-
tining yetarli emasligi, ya’ni xarid qilish uchun pulning yo'qligidan
kelib chiqadi.
Psixologik nazariya. Iqtisodiyotning siklli rivojlanishini tushuntirish-
da iqtisodiy nazariyalar bilan bir qatorda psixologik nazariyalar ham keng
o'rin olib bormoqda. Psixologik nazariya tarafdorlariga J.M.Keyns,
U.Mitchell, F.Xayek va boshqalami kirtish mumkin. Ulaming fikricha,
insondagi optimizm va pessimizm faoliyat aktivligiga obyektiv iqtisodiy
omillar: foiz me’yori, pul oqimi, foyda va boshqalar ta’sir ko'rsatib,
buning natijasida ishlab chiqarishning qisqarishi yoki kengayishi ro'y beradi.
Kreditning kengayishi, talab va ishlab chiqarishning o'sishi odam-
larning kayfiyatini ko'taradi va aksincha. Bundan tashqari kishilar bor-
gan sari likvidligi yuqori bo'lgan pul jamg'arishga moyilligi ortib borishi
va o'z navbatida iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etishini ko'rsatishadi.
Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy siklning 1380 dan ortiq
turlari mavjudligi ta’kidlanadi1. Quyidagi 19.1 -jadvalda ularning ko'pchilik
iqtisodchilar tomonidan tan olingan eng asosiy turlari ifodalangan.
Kitchin sikli zaxiralar sikli deb ham nomlanadi. Bunda Jozef Kitchin
(1926 y.) o'zining e’tiborini tovar zaxiralarining harakat chog'idagi
moliyaviy hisoblar va sotish narxlarini tahlil qilish asosida 2 yildan
4 yilgacha davr davomidagi qisqa to'lqinlarni tadqiq qilishga qaratadi.
Ayniqsa, u siklning davomiyligini jahondagi oltin zaxiralarining tebra-
nishlari bilan bog'lab, uni 3 yilu 4 oyga teng, deb hisoblaydi. Biroq qisqa
muddatli sikllar sabablarining bunday izohi bugungi kunda ko'pchilik
iqtisodchilami qoniqtirmaydi.