O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
X τ Boshqariluvchi ob`yekt Chiqish У τ BD Boshqaruv tagtizimlari 1.9-rasm. Qat`iy boshqaruv tizimi sxemasi. Boshqaruv organlari IO X τ 0 55 Qat‘iy boshqaruvda tizimni boshqaruv dasturi quyidagi shartlardan kelib chiqqan holda tuziladi: 1) muhitining bo‘lajak ta‘siri va tizimning bo‘lajak holati amaliy jihatdan to‘la aniq; 2) ko‘zda tutilmagan holatlarning ta‘siri mavjud emas yoki boshqariluvchi ob‘ekt ulardan himoya qilingan. Qat‘iy tizim bo‘lganda, boshqaruv jarayoni quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: boshqaruv organi (BOr) mavjud dastur (BD) asosida qaror qabul qiladi, qaror X τ 0 signal ko‘rinishida ijrochi organga (IO) uzatiladi; ijrochi organ ushbu signalni boshqaruv ta‘siri X τ ga o‘zgartiradi; boshqaruv ta‘siri - X τ , mohiyati bo‘yicha boshqariluvchi ob‘ekt uchun kirish hisoblanadi; kirish - X τ , berilgan dastur asosida o‘zgartiriladi va chiqishda tizimning ish ko‘rsatkichi Y τ sifatida qabul qilinadi. Shunday qilib, qat‘iy boshqaruv tizimi uchun - kirish , tizimning o‘zidagi boshqaruv dasturidan chiquvchi signal asosida aniqlanadi. Qat‘iy tizimning kamchiligi uning chiqish parametrlari tashqi o‘zgaruvchan sharoitlar bilan zaif bog‘langan. Yutuqlari esa oddiyligi va ishonchli ishlashi hisoblanadi. Qat‘iy boshqaruv tizimiga misol qilib avtomatik svetoforning chorrahada haqiqiy transport oqimining holatini hisobga olmasdan ishlash rejimini keltirish mumkin. Qat‘iy boshqaruv tizimiga yana bir misol sifatida texnik xizmat ko‘rsatish stansiyasida mavsum va talabni hisobga olmagan holda ijrochilarning shtatlari va mijozlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar tarkibining tuzilishini olish mumkin. 56 Qaytar axborot almashinuvli boshqaruvda dastur, boshqariluvchi ob‘ektning haqiqiy holati haqidagi axborotga yoki axborot tizimining qaytar aloqasiga bog‘liq holda to‘g‘rilanib boriladi (1.10-rasm). Qaytar axborot almashinuvli (chetlanishlar bo‘yicha boshqaruB) boshqaruv jarayoni quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: boshqariluvchi ob‘ektning haqiqiy holati, chiqish paytida olingan U(t) ning, tizim uchun belgilangan me‘yor Y 0 (t) dan chetlanishi bilan xarakterlanadi: ΔY=Y(t)-Y 0 (t); ushbu chetlanish - ΔY, axborot tizimi (AT) orqali qayd etiladi va boshqaruv organi (BOr) ga uzatiladi, BOr boshqarish dasturini to‘g‘irlaydi yoki ma‘lumotlar bankidan (bazasidan) zarur dasturlarni tanlaydi; boshqaruv organi, to‘g‘rilangan dasturning boshqaruvchi signali - X τ 0 ni ijrochi organga (IO) uzatadi; ijrochi organ (IO), boshqaruv organining signali (qarori) bo‘yicha boshqaruvchi ta‘sir ± ΔX ni ishlab chiqadi, o‘z navbatida ± ΔX tizimning kirishiga uzatiladi va uni X ± ΔX ga o‘zgartiriladi. Ijrochi organning (IO), boshqariluvchi ob‘ektga bunday ta‘siri simvol bilan belgilanadi. Shunday qilib, tizim kirishiga quyidagilar kelib tushadi: tashqi ta‘sir X(t) haqidagi ma‘lumotlar; to‘g‘rilovchi ta‘sir ± ΔX, qaysiki, ± ΔX tizim chiqish ko‘rsatkichining ΔY=Y(t)-Y 0 (t) me‘yordan chetlanishiga bog‘liq bo‘ladi. X±ΔХ Boshqariluvchi ob`yekt Chiqish ΔУ=У(t)-У 0 (t) Boshqaruv tagtizimlari 1.10-rasm. Qaytar aloqali boshqaruv sxemasi. Boshqaruv organi IO X τ 0 Kirish + ±ΔХ Х(t) BD AT У(t) + 57 Qaytar almashinuvli tizimning yutuqlari: 1) moslanuvchanligi – tashqi sharoitlarning o‘zgarishini hisobga olishi; 2) tizimga kirishdagi o‘zgarishlarga qaramasdan chiqishda barqaror ishlashi. Ushbu tizimning kamchiliklari: 1) tuzilmasining murakkablashishi, qo‘shimcha zvenolarning paydo bo‘lishi; 2) dasturining juda murakkabligi. Qaytar axborot almashinuvli boshqaruv tizimlariga misollar keltiramiz: tormozlanishni rostlashning avtomatik antiblokirovkali tizimi (chiqishda qayd etiladigan chetlanish – tormozlanish paytida g‘ildiraklar sirpanishining boshlanishi); haydovchining marshrutda ishlash jarayonida yo‘l sharoitlarini hisobga olgan holda avtomobil harakatining ma‘lum parametrlarini saqlab turish bo‘yicha qiladigan harakatlari; dvigatelning ishchi jarayonlarini, yuklanishini, tezlik va ishlatilgan gazlarning tarkibini hisobga olgan holda boshqarishning zamonaviy kompyuterli tizimlari; talab va taklif balansi asosida ishlab chiqarish hajmi va narxlarni rostlash, masalan, servis va TXK xizmatlari. Qaytar axborot aloqali boshqaruv tizimi nisbatan moslanuvchanroq (ayniqsa texnik, ishlab chiqarish va iqtisodiy tizimlar uchun) hisoblanadi. Aynan shunday sxema bo‘yicha avtomobil transporti korxonalarini va muassasalarini boshqarishni tashkil etish maqsadga muvofiq [29, 40 b]. 3. Reaktiv tizimlar. T izim va uni boshqaruv organlarining tashqi ta‘sirlar o‘zgarishga nisbatan qiladigan reaksiyasiga bog‘liq holda - boshqaruv ikki reaktiv va dasturiy - maqsadli usullarga bo‘linadi. Reaktiv usulda rejalashtirish harakatdan oldin yoki harakat jarayonida amalga oshiriladi, qarorlar mumkin bo‘lgan yo‘llarni tahlil qilmasdan qabul qilinadi va tez- tez o‘zgarib turadi, ya‘ni joriy hodisalarga nisbatan reaksiya berish hisoblanadi. 58 Boshqaruvning ushbu uslubi uchun xarakterli xususiyatlar, masalan, boshqaruvchi tomonidan qaytar aloqa axborotini, tizimning holatini hamda tashqi omillarning o‘zgarishini hisobga olmasligi hisoblanadi. Dasturiy-maqsadli usulning mohiyati tizimning asosiy maqsadini aniqlash va bu maqsadga erishish uchun barcha faoliyatlarni dastur shaklida birlashtirish hisoblanadi . Bundan boshqaruvning quyidagi qoidasini shakllantirish mumkin. Nimaiki maqsadlarni resurslar bilan bog‘lasa dastur hisoblanadi, ya‘ni belgilangan vaqt oralig‘ida yakuniy natijaga yoki mahsulotga ega bo‘lish jarayoni uchun zarur bo‘ladigan resurslarning miqdorini va turlarini aniqlaydi. Dastur - bu qo‟yilgan maqsadga erishishni ta`minlovchi, tugallangan tadbirlar majmuasidir. Demak dasturlarda materiallar, vositalar, xodimlar va faoliyat turlarining to‘plami o‘z aksini topadi. Agar bunday bog‘lanish mavjud bo‘lmasa, bu qandaydir harakatlarning ro‘yxati, qandaydir tadbirlarning rejasi va nihoyat rivojlanish ssenariysi bo‘lishi mumkin, lekin dastur bo‘la olmaydi. Amalda qo‘llaniladigan boshqaruv uslublari odatda, oraliq xususiyatga ega bo‘ladi, ya‘ni yo reaktiv yoki bo‘lmasa dasturiy-maqsadli uslubga tortishi mumkin. Dasturlar ijtimoiy iqtisodiy tavsifga ega bo‘lgan maqsadli (uy joy qurilishi, atrof- muhit himoyasi dasturlari va hakazo) va resursli dasturlarga bo‘linadi, resursli dasturlar odatda ta`minlovchi hisoblanadi. Muhandis-texnika xizmatining dasturlari va tadbirlari resursli hisoblanadi. Ba‘zi dasturlar oraliq bo‘ladi, masalan yo‘lovchi tashuvlarini takomillashtirishda hajm bo‘yicha tashuv talablarini qondirish masalalari, sifatni oshirish (muntazamlik, qulaylik, yurishlar davomiyligini qisqartirish) masalalari. Resursli dasturlarda ilmiy, tashkiliy, texnikaviy va iqtisodiy tadbirlar guruhlanadi, ular yordamida ijtimoiy, iqtisodiy maqsadlarni amalga samarali joriy qilishga erishiladi. |