O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

Ю
r
f
f
f

=
1
va 
f
2
=
f
K 
bu erda: 
f
q
, 
f
yu 
– nominal chastotalar soxasining yuqori va quyi chegaralari. 
Tok va chastota turidagi masalalarni echishda ekspluatatsiya’ni konkret shartlari 
xisobga lish kerak va asbobni ishlatilishi ko‘zda tutilayotganda chastota va tok 
qiyoslanishi kerak. O‘lchov yaxlitligini yo‘qotmaslik maqsadida namuna 
asboblarini barcha chastotalar diapazonidagi doimiy va o‘zgaruvchan toklarda 
qiyoslash tavsiya qilinadi. Qiyoslash vositalarini tanlash. Solishtirish usuli bilan 
qiyoslashda namunali asbob, ta’minot manba va ayrim xolatlarda masshtabli 
o‘lchov o‘zgartirgichini tanlash kerak bo‘ladi. 
Namunali asbobni ruxsat etilgan xatoligi qiyoslanayotgan asbobning ruxsat 
etilgan xatoligidan kamida 5 marta kichik bo‘lishi kerak. Yo‘riqnoma 
qiyoslanayotgan asbob xatoligidan 2,5 marta xatoligi kam bo‘lgan namunali 
asbobni qo‘llashga ruxsat beradi, ammo ushbu xolatda namunali asbob 
ko‘rsatkichlariga tuzatishlar kiritish kerak bo‘ladi. 
Bu borada keng tarqalgan xatolikka axamiyat berish kerak, ya’ni aniqlik 
bo‘yicha 5 barobar zaxirasi bor asbob o‘rniga aniqlik sinfini belgilovchi raqam 
qiyoslanayotgan asbobning aniqlik sinfidan 5 barobar kichik bo‘lgan asbob 
qo‘llaniladi. Ushbu xatolik “aniqlik sinfi” va “keltirilgan xatoligi” 
tushunchalarini o‘xshash deb xisoblashdan kelib chiqadi. CHunki asbobning 
ruxsat etilgan xatoligi chegarasi nafaqat aniqlik sinfiga balki o‘lchov 
chegarasiga xam bog‘liq, oxirgisini namunali asbobni tanlashda xisobga olish 
kerak. Namunali asbobning aniqlik sinfini quyidagi formula yordamida 
xisoblash kerak: 
0
0
,
5
А
А
k
k
п
п

bu erda: k
P
va k
0 
– qiyoslanayotgan va namuna asbobining aniqlik sinfini 
raqamli belgilanishi; A
P
va A
0
– qiyoslanayotgan va namunali asbobi 
shkalasining normallashtiruvchi qiymati. 
Namuna asbobini tanlashda uning tizimini xam xisobga olish kerak bo‘ladi. 
Magnitoelektrik tizim asbobini qiyoslashda namuna sifatida xuddi o‘sha tizimli 
asbobni qo‘llash kerak bo‘ladi (M1150, M1151, M1152, M1109, M2007 va 
boshqalar); 
boshqa 
tizim 
asboblarini 
qiyoslashda 
namuna 
sifatida 
elektrodinamik tizim asboblarini qo‘llash tavsiya qilinadi. Ushbu talablar 
quyidagi sharoitlar tufayli kelib chiqgan. 

---

98 
Doimiy 
tokda 
qiyoslashda 
ta’minot 
manbasi 
sifatida 
elektron 
stabilizatsiyalangan to‘g‘rilagichlar xizmat qiladi. Bunday to‘g‘rilagichlarning 
chiqish kuchlanishi (tok) doimiy kuchlnish(tok)dan tashqari tarkibida 
o‘zgaruvchan kuchlanish(tok)ning pulsatsiyalari xam mavjud bo‘ladi. Turli 
tizim asboblari ushbu pulsatsiyalarga turlicha sezgirlik qiladi.
SHunday qilib magnitoelektrik tizim asboblarining ko‘rsatkichlari doimiy 
tashkil etuvchi va pulsatsiya’ning o‘rta qiymatiga teng bo‘ladi, bu vaqtning 
o‘zida elektrodinamik yoki elektromagnit tizim asboblari esa pulsatsiya’ning 
joriy qiymatining doimiy plyusini ko‘rsatadi. Tabiiyki o‘z tarkibida doimiy 
tashkil etuvchiga ega bo‘lgan akkumulyatorli va galvanik batareyali ta’minot 
manbasi sifatida ishlatilganda xar qanday tizim bir xil ko‘rsatkichlarni berishi 
kerak. O‘zgaruvchan tokda qiyoslanishda elektrodinamik tizim asboblariga 
ishonch bildirish mumkin (D590, D591, D592, D573, D574, D580, D566 va 
boshqalar), ular yuqori aniqlikka egadir. Ushbu asboblarning kamchiligiga katta 
iste’mol quvvati, lekin qiyoslash ishlarida bu katta axamiyatga ega emas. 
Elektromagnit tizim asboblari solishtirish usuli bilan qiyoslashda namuna 
sifatida qo‘llaniladi. Lekin ushbu asboblarning aniqligi yuqori bo‘lganligi tufayli 
qo‘llanilishi chegaralangan. 
Oxirgi yillarda namunali asbob sifatida elektrostatik va elektron tizimlilarni 
qo‘llash keng tarqalgan. Elektrostatik asboblar yuqori aniqlikka ega, kam quvvat 
istemol qiladi va kilovoltmetrlarni qiyoslashda qo‘llaniladi, chunki katta 
kuchlanishlarni masshtab o‘zgartirgichlarsiz o‘lchash imkonini beradi. Elektron 
tizim asboblarini qo‘llash faqatgina kichik tok va chastotalarni keng diapazonida 
qo‘llashda o‘zini oxlaydi. Bu xolatda boshqa tizimli asboblarni qo‘llash ilojisi 
yo‘q. 
Raqamli asboblarni qo‘llash asbobni qiyoslash uchun sarflanadigan vaqtni 
qisqartirish, qiyoslovchini charchashini pasaytiradi. Lekin, ushbu asboblarni 
doimiy tokda qo‘llab shuni yodda tutish kerakki ularning ichidagi sezgirlikni 
yuqorilari o‘zgaruvchan tashkil etuvchining pulsatsiyalariga sezgir,chunki 
kuchlanishni oniy qiymatini o‘lchaydi. O‘zgaruvchan tokda raqamli asboblar 
aniqligi to‘g‘to‘g‘rilagichlarni etishmovchiligi sababli kamayib ketadi. 
Namunali 
asbob 
sifatida 
qo‘llanilgan 
asbob 
ko‘rsatkichlarining 
takrorlanuvchanligi ruxsat etilgan asosiy xatolik yarmidan oshmasligi kerak. 
Doimiy 
kuchlanish 
manbasi 
sifatida 
akkumulyatorlar 
va 
elektron 
stabilizatsiyalangan to‘g‘rilagichlar xizmat qiladi. Akkumulyatorlar stabil 
razryad tokni olish imkonini beradi, lekin ularning ishlatilishi davriy zaryadlash 
kerakligi bilan bog‘liq. Stabil razryad tokni olish uchun oxirgisi akkumulyatorni 
20 soatli razryadlanish tokidan oshmasligi kerak. Tok (kuchlanish) reostat bilan 
boshqariladi. 
Elektron stabilizatsiyalangan to‘g‘rilagichlar ishlatilishda qulay. Ular to‘g‘ridan 
to‘g‘ri tarmoqdan iste’mol qilishadi, ular uzoq vaqt to‘xtalishlarsiz io‘lashlari 
mumkin, ularning stabilligi akkumulyator stabilligidan qolishmaydi. Ishlab 
chiqarish tomonidan boshqariluvchan tok va kuchlanish stabilizatorlarini ishlab 
chiqariladi, U1136, P136, P138 maxsus qiyoslash ishlari uchun mo‘ljallangan. 

---

99 
CHastotasi 50 Gs o‘zgaruvchan tokda qiyoslash olib borilganda asboblar odatda 
transformator orqali ishlab chiqarish tarmog‘i tomonidan iste’mol qilishadi. 
Bunda tarmoq chastotasi va kuchlanishi nostabil, nochiziqli buzilishlar esa juda 
katta. Kuchlanish stabilizatsiyasi uchun ferrorezonans stabilizatorlarni qo‘llash 
tok (kuchlanish) egri chiziqlarini yanada katta buzilishlariga olib keladi. 
SHuning uchun qiyoslash laboratoriyalarida maxsus ishlab chiqarish toki ishlab 
chiqarish chastotali generator bo‘lishi maqsadga muvofiqdir, ularning chiqish 
kuchlanishlari 
stabilizatsiya 
qilingan 
bo‘lishi 
kerak. 
Ferrorezonans 
stabilizatorlarni qo‘llashga to‘g‘ri kelgan xolatlarda esa, tokning egri chiziq 
shaklini 
(garmonik 
koeffitsientini) 
garmonik 
koeffitsienti 
o‘lchagichi 
yordamijda nazorat qilishi kerak bo‘ladi. Ferrorezonans stabilizator kirishiga 
tokning 2 va 3 garmonikasiga sozlangan filtrni ulash bilan garmonik 
koeffitsientni pasaytirish mumkin. 
YUqori chastotalarda qiyoslash ishlarini amalga oshirishda ta’minot manbasi 
sifatida quvvat kuchaytirgichli elektron generatorlar qo‘llaniladi, masalan P119. 
Boshqaruv moslamalar qiyoslanayotgan asbobdagi tok yoki kuchlanishni 
bo‘limlaridagi qiymatdan 10 barobar kichik qiymatga o‘zgartirib berish 
imkoniga ega bo‘lishlari kerak. Boshqarish oxistaligiga erishish uchun ikkita 
reostat yoki avtotransformator qo‘llash kerak. 3.1 – rasmda tok va kuchlanish 
boshqaruvini oddiy sxemasi tasvirlangan. Tok (3.1, a – rasm) va kuchlanishni 
(3.1, b – rasm) boshqarish uchun ikkala sxemadagi R
2
rezistorning qarshiligi R
1 
reostatning qarshiligidan 10 – 20 barobar kichik bo‘lishi kerak. Bu xolatda R
1 
reostat chuqur boshqaruvni amalga oshirishi mumkin, R
2
esa 10 – 20 marotaba 
aniqroq. Reostatlarni tanlashda ularda ajralib chiqadigan quvvatga axamiyat 
berishi kerak. 
3.1 – rasm. Tokni (a), kuchlanishni (b) va o‘zgaruvchan tok va kuchlanishni (v) 
boshqarish sxemasi 
3.1, v – rasmda berilgan sxemani tok va kuchlanishni boshqarish uchun qo‘llash 
mumkin. Farq faqat Tr
3
va Tr
4
transformator parametrlarida bo‘ladi xolos. Tr
1
va 
Tr
2 
transformatorlar laboratoriya boshqariluvchan transformator bo‘lib Tr
3
va 
Tr
4
larga mos ravishda yuklangan. Oxista boshqaruvni xosil qilish uchun Tr
3
transformator ko‘paytiruvchi bo‘lishi kerak, uning ikkinchi o‘rami 600 Vga 
xisob kitob qilingan bo‘lishi kerak; Tr
4
transformator – pasaytiruvchi, uning 
ikkinchi o‘rami 8 – 10 Vga xisob kitob qilingan bo‘lishi kerak. Demak Tr
1
transformator kuchlanishini chuqur boshqaruvi uchun, Tr
2 
transformatordan esa 
oxista boshqaruvi uchun xizmat qiladi. 

---

100 
Tokni oxista boshqaruvi uchun Tr
3 
va Tr
4 
transformatorlarning ikkilamchi 
o‘ramini o‘zgartirish kerak bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish maxsus qiyoslash ishlari, va olib yuradigan UPAV – 2 turidagi 
qurilmalarni, U300 va ISN – 1 tipidagi uneversal ta’minot manbalarini ishlab 
chiqaradi. Ular o‘z tarkibiga namuna asboblari va boshqaruvchan ta’minot 
manbalarini oladi. 
Aniqlik sinfi 1,0 va pastroq ampermetr va voltmetrlarni joyida qiyoslash uchun 
UPAV – 2 turidagi ko‘chma qiyoslash qurilmasi mo‘ljallangan. 
Qurilma chastotasi 50 Gs o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok ampermetr va 
voltmetrlarni qiyoslashni ta’minlaydi va doimiy tok millivoltmetrlarni 
qiyoslaydi, ularda quyidagi yuqori chegaralariga amal qilish kerak: 
0,5 dan 10 Agacha doimiy tok ampermetrlarini; 
0,5 dan 100 Agacha o‘zgaruvchan tok ampermetrlarini; 
0,3 dan 600 Vgacha doimiy tok voltmetrlarini; 
3 dan 600 Vgacha o‘zgaruvchan tok voltmetrlarini; 
15 dan 3000 mV doimiy tok millivoltmetrlarni. 
Qurilma ikkita blok ko‘rinishida bajarilgan – kuchlaish va tok bloki. Kuchlanish 
bloki (3.2, a – rasm) voltmetrlarni qiyoslash va tok blokiga ta’minot berish 
uchun mo‘ljallanan. 220 V tarmoq kuchlanishi boshqariluvchi Tr1 
transformatorga va keyinchalik V3 uzib ulagichi xolatiga binoan voltmetr 
taminot manbasiga yoki tok blokiga beriladi. Tr 3 transformator va V4 va V5 
uzib ulagich chiqish kuchlanishini pog‘anali boshqarish uchun xizmat qiladi. Tr 
1 oxistaboshqaruvchi boshqaruvni yuqori chegarasini 0.2 % oxistalik bilan 
erishiladi. Doimiy kuchlanishni olish uchun to‘g‘rilagich va LC – filtr xizmat 
qiladi. Doimiy tok zanjirlaridagi o‘zgaruvchan tashkil etuvchining pulsatsiyasi 3 
% oshmaydi. Voltmetrlarni qiyoslashda namunali asboblar bo‘lib D 566 turidagi 
elektrodinamik va M 2007 turidagi magnitoelektrik voltampermetrlar xizmat 
qiladi. Tok bloki (3.2 b – rasm) o‘z tarkibiga tokni pog‘anali boshqaruvi uchun 
xizmat qiluvchi Tr 1 transfrmatorni, 0.2 aniqlik sinfini Tr 2 o‘lchov transforni, 
doimiy tok ampermetrlari va millivoltmetrlarini qiyoslash uchun LC filtrli 
to‘g‘rilagichlarni oladi. Namuna asboblari sifatida D 566 turidagi ampermetr va 
M 2007 turidagi ampervoltmetrlar qo‘llaniladi. 
Qurilma ko‘rsatib o‘tilishi kerak bo‘lgan kamchiliklarga ega. CHunki 
o‘zgaruvchan tokda qiyoslashda qiyoslanayotgan asboblarning taminoti to‘g‘ri 
tarmoqdan amalga oshiriladi, shuning uchun tarmoqdagi kuchlanishning 
tebranishlari va nochiziqli buzilishlari qiyoslash sifatiga tasir qiladi. D 566 
turidagi o‘rnashtirilgan voltmetr kichik o‘lchov chegarali o‘zgaruvchan tokli 
votmetrlarni qiyoslash imkonini bermaydi, chunki uning eng kichik chegarasi 75 
V; namuna voltmetrining o‘lchov chegaralarini uzib ulash sxemasi nixoyatda 
murakkabdir. 
Ko‘rsatkichni asosiy xatoligini, variatsiyasini va nol belgisiga qaytmasligini 
aniqlash. 3.3 – rasmda namuna (A
o
, V
o
) va qiyoslanayotgan (A
q
, V
q
) 
asboblarni, masshtab o‘zgartirgichi (R
o
, R
ro
) va boshqariluvchi tok manbasi (IT) 
yoki kuchlanish (IN) manbasining turli ulanish sxemalari keltirilgan. Qiyoslash 

---

101 
qurilmasini tshga tushirib, qiyoslanayotgan asbobni qizdiradi,xarakatlanuvchi 
qismini ishqalanishi yo‘qligi xaqida amin bo‘ladi. Asosiy xatolik va 
ko‘rsatkichlar variatsiyasini aniqlash uchun o‘lchanayotgan kattalikni oxistalik 
bilan oshiradi, qiyoslanayotgan asbobning ko‘rsatkichini shkalaning xar bir 
raqamli belgisiga ketma – ketlik bilan o‘rnatadi va ushbu xolatlarga mos 
keluvchi namunali asbob ko‘rsatkichlarini yozib oladi. Qiyoslanayotgan 
asbobning ko‘rsatkichi xar safar shkalaning kichik qiymatidan oshib borishini 
kuzatish kerak bo‘ladi. SHkalaning maksinal belgisiga etib borgach, ko‘rsatkich 
maksimal darajada tirilishi uchun kattaroq yuklama ko‘rsatkichini beradi, 
so‘ngra o‘lchanayotgan kattalik qiymatini ozaytirib boradi, bunday asbob 
korsatkichi yana xar bir raqam belgisiga tushadi (bu safar ko‘rsatkich katta 
raqamlar tomonidan keladi) va namuna asbobidan mos keluvchi ko‘rsatkichlarni 
yozib oladi. 
3.2 – rasm. UPAV – 2 turidagi olib yuriladigan qiyoslovchi qurilma sxemasi: a – 
kuchlanish bloki; b – tok bloki 

---

102 
3.3 – rasm. Ampermetr (a – v) va voltmetrlarni (2va0) solishtirish usuli bilan 
qiyoslash. 
Qiyoslanayotgan X va namuna X
o
asboblar ko‘rsatkichlar orasidagi ayirma 
absolyut asosiy xatolik qiymatini beradi. 
∆ = X – X
o 
Xar bir raqamli belgi uchun xatolikni ikkita qiymatini xisoblab topiladi: ∆
V
– 
ko‘rsatkichlarni oshirgandagi va ∆
N
– kamaytirganda. Olingan obsolyut asosiy 
xatolik ∆ qiymatining xech biri ruxsat etilgan asosiy xatolik chegarasidan oshib 
ketmasligi kerak. 
Ko‘rsatkichlar variatsiyasini qiyoslanayotgan asbob shkalasi belgisiga mos 
keluvchi namuna asbobi ko‘rsatkichlari orasidagi ayirma absolyut qiymatlar 
o‘lchanayotgan kattalikni o‘sishi va kamayishidan xosil bo‘ladi: 
b = |X
ob
– X
on
| 
YOki xuddi o‘sha shartlardagi xatoliklar ayirmasi absolyut qiymati: 
b = |∆
V
– ∆
N
| 
Variatsiya shkalaning xar bir raqamli belgi uchun xisiblanadi. Olingan 
natijalarning xech qaysi biri ruxsat etilgan qiyman chegarasidan oshmasligi 
kerak. 
Aniqlik sinfi 1.0 va undan kamroq asboblarni idoraviy qiyoslashda jarayonni 
soddalashtirish mumkin, agar barcha xisob kitoblar qiyoslanayotgan asbobning 
shkalasi bo‘limlarida amalga oshirilsa. Buning uchun qiyoslashdan oldin 
qiyoslanayotgan asbob asosiy xatoligi ni namuna asbobi shkalasi bo‘limlarida 
ifodalaydi: 
100
.