Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
barəsində yayılan məlumatlar doğru (həqiqətə uyğun) olmasın və ya lə-
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
barəsində yayılan məlumatlar doğru (həqiqətə uyğun) olmasın və ya lə- kələyici olsun. Yayılmış məlumatlar ləkələyici olmaya da bilər. Üçüncü şərtə görə, fiziki şəxs barəsində yayılan məlumatlar onun hüquq larına və ya qanunla qorunan mənafelərinə toxunmalıdır, yəni onları pozmalı dır. Məlumatlar mülki xarakterli istənilən hüquqa (həm əmlak hüquqlarına, həm də qeyri-əmlak hüquqlarına) toxuna bilər. Məlumatların qanunla qorunan istənilən mənafeyə toxunduğu hallarda (məsələn, şəxsi, ailə, peşə və ya kom mersiya sirrinin yayıldığı və digər hallarda) cavabı dərc etdirmək üsulundan is tifadə olunması mümkündür. Bu şərtlər olduqda barəsində məlumatlar yayılmış fiziki şəxsin öz cavabını dərc etdirmək hüququ yaranır. Cavab kommentariya, replika və digər forma larda ola bilər. Özü də o, cavabı məlumatı yaymış şəxsin təqsirindən asılı olmayaraq dərc etdirir. Ona görə ki, cavabı dərc etdirmə təkzib etmə kimi mülki-hüquqi sanksiya olsa da, mülki-hüquqi məsuliyyət tədbiri sayılmır və mülki-hüquqi müdafiə tədbiri hesab edilir. Cavabı dərc etdirmək üsulunun əsas və başlıca məqsədi istənilən səhvi, təhrifi, yanlışlığı və dəqiq (dürüst) olmama halını aradan qaldırmaqdan ibarət dir. Məhz onun nəticəsində bu və ya digər məsələ barəsində düzgün təsəvvür yaranır. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiəsi üçün xüsusi müdafiə üsullann- dan başqa, ümumi xarakterli istənilən mülki-hüquqi müdafiə üsulundan istifa də oluna bilər. Şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu ləkələyən və pozan hərəkət lərin qarşısının alınması həmin üsullardan biridir’ . Bu üsuldan, bir qayda olaraq, o halda istifadə olunur ki, yalan (doğru olmayan) məlumatların yayıl ması vaxt baxımından davamedici (uzanan) xarakterə malik olsun. Məsə lən, məhkəmənin qərarı ilə qəzet, jurnal və kitabların tirajlan müsadirə olunur və ya kitabın ikinci dəfə nəşr olunması qadağan edilir, divar qəzeti götürülür, filmin nümayiş etdirilməsi dayandırılır və s. Bundan əlavə, şərəfin, ləyaqətin və işgüzar nüfuzun müdafiəsində iki əsas (ənənəvi) ümumi mülki-hüquqi müdafiə üsulundan da istifadə oluna bilər. Hə min üsullara aiddir: • şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu pozmuş şəxsdən vurduğu zərərin əvə zinin alınması üsulu; • şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu pozmuş şəxsin vurduğu mənəvi zərəri kompensasiya etməsi üsulu. İndi də gəlin şərəfin, ləyaqətin və işgüzar nüfuzun müdafiəsinə münasibət- 1 1
тарий к Гражданскому Кодексу Российской Федерации части первой/Отв. рсд. О.Н.Садиков М., 1999, с.337 99
də həmin üsulların əsas xüsusiyyətləri ilə tanış olaq. Göstərdiyimiz iki müdafiə üsulundan o halda isti fadə olunur ki, şəxsin şərəfini, ləyaqətini və işgü zar nüfuzunu ləkələyən m əlum atların yayılm a sı nəticəsində həmin şəxsə zərər vurulsun. Söhbət şəxsə həm əmlak (maddi) zərəri, həm də mənəvi (qeyri-əmlak, qeyri-maddi) zərər vurul masından gedir’ . Qanun müəyyən edir ki, şəxs şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatların yayılması nəticə sində ona vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər (MM-in 23- ci) maddəsinin 4-cü bəndi). Əmlak zərəri vurulduqda zərərin əvəzini ödə mə üsulu, mənəvi zərər vurulduğu hallarda isə m ənəvi zərərin kom pen sasiyası üsulu tətbiq edilir. Əgər şərəfin, ləyaqətin və işgüzar nüfuzun ləkələnməsi nəticəsində əmlak (maddi) zərəri vurularsa, bu zərər ümumi əsaslarla ödənilir. Söhbət həmin zə rərin əvəzinin d elikt öhdəliyi (zərər vurm aq nəticəsində əmələ gələn ö h dəlik) normaları əsasında ödənilm əsindən gedir (MM-in 1097-ci maddəsi nin 1-ci bəndi)2. Ona görə ki, hüquq pozuntusu ilə zərər vurulmuş şəxsi ne mətlər (şərəf və digərləri) zərər vurm aq nəticəsində yaranan öh d əliklə (delikt öhdəliyi ilə) q o ru n u r3. Digər tərəfdən ləkələyici məlumatlar yaymaq (nüfuzdan salma, nüfuzu pozma) şəxsiyyətə zərər vurulmasının xüsusi halı dır'*. Şəxsiyyətə və işgüzar nüfuza zərər vurulmasına görə isə mülki qanunve ricilik delikt m əsuliyyəti nəzərdə tutur (MM-in 1097-ci maddəsinin 1-ci bən di). Mülki qanunvericilik məhz şəxsiyyətə, eləcə də hüquqi şəxsin işgüzar nü fuzuna vurulmuş zərərə görə delikt məsuliyyəti haqqında göstəriş ifadə edir. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuz isə şəxsiyyətin ayrılmaz atributudur. Bu məsu liyyətin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hüquq pozuntusu (delikt) nəticəsində şəxsiyyətə və işgüzar nüfuza vu ru lm u ş zərərin əvəzi zərərvuran tə rə fin dən tam həcmdə ödənilm əlidir. Məsələn, vətəndaşın şərəf və ləyaqətini lə kələyən belə bir məlumat yayılır ki. guya o, cinayət əməli törətmişdir və əxlaq sız hərəkətlərlə məşğul olur. Bunun nəticəsində vətəndaş əsəb sarsıntısı keçi rir, xəstələnir, aylarla işə çıxmır, peşə əmək qabiliyyətini itirir, müalicəyə və dərman alınmasına xeyli məbləğdə xərc çəkir, bununla ona əmlak (maddi) zə rəri vurulur. Zərərin əvəzi ödənilməlidir. Zərərvuran zərərin hər iki hissəsinin əvəzini, yəni həm əldən çıxm ış fa y danın, həm də real zərərin əvəzini ödəm əlidir. Şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatların yayılması nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiya M əhkəməsinin 31 m ay 2002-ci il tarixli qərarına əsəsən şərəfin, ləyaqətin və işgüzar nüfuzun ləkələnməsi nəticəsində şəxsə vurulm uş zərər dedikdə, həm əmlak (maddi) zərəri, həm də mənəvi (qeyri-maddi) zərər başa düşülür.
40-60-cı illərində göstərirdilər ki, yalan ləkələyici m əlum atlar yayılması nəticəsində əmlak (maddi) zərər vurulduğu halda, delikt öhdəliyini lənzim ləyən ümumi qayda tətbiq edilm əlidir.
Избранные труды но гражданскому праву. Том I , М., 2002, с.406. Агарков М М Обязательств из причинения прела // Проблемы социалистического права. 1939,№1,с.71.72. 100
Barəsində ləkələyici məlumatlar yayılmış şəxsə vurulmuş zərər, bir qayda olaraq, əldən çıxmış fayda adlı hissədən ibarət olur. Məsələn, soyuducu is tehsal edən müəssisə müştərilərə (istehlakçılara) satmaq üçün univermağa 100 ədəd soyuducu göndərmək barədə müqavilə (mal göndərmə müqaviləsi) bağlayır. Bu zaman qəzetdə belə bir məlumat yayılır ki, soyuducu istehsal edən müəssisə guya zay və keyfiyyətsiz mal buraxır. Beləliklə, müəssisənin (hüquqi şəxsin) işgüzar nüfuzu ləkələnir, Univermaq bundan sonra soyuducu ları qəbul etmir. Bunun nəticəsində soyuducu istehsal edən müəssisəyə əl dən çıxmış fayda formasında əmlak (maddi) zərəri vurulur. Belə ki, əgər mü əssisə 100 ədəd soyuducunu univermağa satsaydı, 50 min manat xalis mən fəət (gəlir) götürəcəkdi (müəssisə hər bir soyuducunun satışından 50 min ma nat xalis mənfəət götürsə, onda xalis mənfəətin cəmi: 500 manat x 100 ədəd soyuducu = 50 min manat). Qəzet redaksiyası 50 min manat məbləğində əl dən çıxmış fayda şəklində müəssisəyə vurduğu zərərin əvəzini ödəməlidir. Başqa bir misalda qəzetdə belə bir məlumat yayılır ki, guya filan mağazada müştərilərə keyfiyyətsiz, ekoloji cəhətdən təmiz olmayan ərzaq məhsulları sa tılır. Bununla hüquqi şəxs statuslu mağazanın işgüzar nüfuzu pozulur, ləkələ nir və ona əldən çıxmış fayda şəklində əmlak (maddi) zərəri dəyir. Belə ki, qə zetdə işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatların yayılması nəticəsində müştərilər həmin məhsulları almırlar. Əgər mağaza onları müştərilərə satsaydı, müəyyən məbləğdə mənfəət əldə edəcəkdi. Qəzet redaksiyası əldən çıxmış fayda şəklin də mağazaya vurduğu əmlak (maddi) zərərinin əvəzini ödəməlidir. Əldən çıxmış fayda şəklində zərərin əvəzi sübut olunduğu həcmdə və miqdarda ödənilir'. Şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatların yayılması nəticə sində şəxsə vurulmuş zərər real zərər şəklində də ola bilər. Real zərər hər şeydən əvvəl, əmlakın xarab olmasında (korlanmasında) ifadə oluna bilər Məsələn, televiziya vasitəsilə yayımlanan verilişlərin birində belə bir fikir səslə nir ki, guya filan mağaza alıcılara onların sağlamlığı üçün təhlükə törədən, ekoloji cəhətdən təmiz olmayan və zərər vuran ərzaq məhsulları satır. Bu xə bərdən sonra alıcılar həmin mağazadan ərzaq məhsulları almırlar. Onlar tez xarab olan məhsullar olduğuna görə tez bir zamanda korlanır və istifadə üçün tam yararsız hala düşür. Bunun nəticəsində xarab olmuş və korlanmış ərzaq məhsullannın dəyəri həcmində mağazaya real zərər şəklində ziyan vurulur. Həmin zərərin əvəzi mağazaya ödənilməlidir. Real zərər müəyyən xərclər çəkilməsində də ifadə oluna bilər. Məsələn, yayılmış yalan məlumatla işgüzar nüfuzu ləkələnmiş alqı-satqı müəssisəsinin satdığı mallara (guya o. keyfiyyətsizdir) tələb aşağı düşür, satılmamaq nəticə sində mallar yığılıb qalır. Həmin malların saxlanması isə müəyyən xərclər çə kilməsini tələb edir (yəni müəssisə malların başqa şəxsə məxsus olan anbar da saxlanmasına görə haq ödəyir). Belə halda alqı-satqı müəssisəsinə saxla ma xərci çəkilməsində ifadə olunan real zərər vurulur. Həmin zərərin əvəzi ödənilməlidir. 1 1
с.292.
101 Sovet dövrünün 1964-cü il mülki məcəllələrində şərəf və ləyaqəti ləkələyən məlumatların yayılması nəticəsində vurulmuş əmlak (maddi) zərərinin əvəzinin ödənilməsi barədə norma nəzərdə tutulmamışdı. Amma o dövrün məhkəmə təcrübəsində zərərçəkənin təkzib etmə ilə bərabər, əmlak (maddi) zərərinin əvəzinin ödənilməsi barədə də məhkəmədə məsələ qaldırması hallarına rast gəlirik. Digər tərəfdən, hüquq ədəbiyyatı səhifələrində təklif olunurdu ki, şərəf və ləyaqətin pozulması nəticəsində vurulmuş əmlak (maddi) zərərinin əvəzi ödənilməlidir və zərərin əvəzinin hüququ pozan şəxsdən alınması kimi müda fiə üsulu şərəf və ləyaqətin qorunmasında tətbiq edilə bilər'. RF-in və AR-in mülki məcəllələri bu təklifi rəsmi surətdə qanunvericilik qaydasında nəzərə al mışdır. Əmlak (maddi) zərərinin əvəzi yayılm ış yalan m əlum atların tə kzib e d il məsindən asılı olm ayaraq ödənilir. Bu o deməkdir ki, zərərçəkən (iddiaçı) şəxs məhkəmə qarşısında eyni vaxtda həm yayılmış yalan məlumatların təkzib olunması barədə, həm də bu məlumatların yayılması nəticəsində vurulmuş əmlak (maddi) zərərinin əvəzinin ödənilməsi haqqında məsələ qaldıra bilər. Məsələn, ev sahibi təmir işləri görməyi bacaran vətəndaşla evin təmir olunma sı barədə razılığa gəlir (təmir işlərinin qiyməti 2 min manat məbləğində müəy yən edilir). Qəzetlərin birində həmin vətəndaşın guya dələduz, avara, müftə- xor, iş görməyi bacarmayan, səhlənkar və öz işinə son dərəcə laqeyd yana şan şəxs olması barədə ləkələyici məlumat yayılır. Bu məlumatı alan kimi ev sahibi vətəndaşla müqavilə bağlamaqdan imtina edir. Belə halda vətəndaşa əldən çıxmış fayda şəklində 2 min manat məbləğində zərər vurulur. Vətəndaş məhkəmə qarşısında, bir tərəfdən, həmin zərərin əvəzinin ödənilməsi, digər tərəfdən, onun barəsində yayılmış ləkələyici yalan məlumatların təkzib olun ması barədə məsələ qaldırır. Vətəndaşın şərəfini, ləyaqətini və işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatların yayılması nəticəsində vurulan ziyan (zərər) həm də m ənəvi (qeyri-əm lak) zərər növündə ola bilər. Belə ki. vətəndaşın şərəf və ləyaqətini alçaltma, onun işgüzar nüfuzunu qiymətdən (gözdən) salma həmin vətəndaşın mənəvi iztirab, psixi (ruhi) həyəcan və əsəb sarsıntısı keçirməsinə, ona mənəvi yara vurulmasına səbəb olur. Əgər şəxs mənəvi iztirab keçirirsə, bu o deməkdir ki, ona mənəvi zərər vu rulmuşdur. Mənəvi iztirab isə müxtəlif hallarla bağlı ola bilər ki, işgüzar nüfuzu, şərəfi və ləyaqəti ləkələyən yalan məlumatların yayılması bu hallardan biridir'. RF Ali məhkəməsinin Plenum qərarında çox düzgün olaraq göstərilir ki, mənə vi zərər şərəfi, ləyaqəti və ya işgüzar nüfuzu ləkələyən həqiqətə uyğun olma yan (yalan) məlumatların yayılmasında ifadə oluna bilər3. Bu cür məlumatların * 2 Советское гражданское право. Учебник. Том I/Пол рсд. В.П Грибанова. С.М.Корнеева. М.. 1979, С.200. 2 Гуча А И Гражданское право. Учебник. Том I. М., 2003, с. 19 1. Вах: пункт 1 и 2 постановления Пленума Верховного Суда РФ «Некоторые вопросы применения законодательства о компенсации моральною вреда» от 20 декабря 1994
г.//Бюллетень Верховного Суда РФ, 1995, X» I, с.9; Малеин И.С. О моральном вреде // Государство и право, 1993, Х?3. 102
yayılması, habelə şərəfə, ləyaqətə və işgüzar nüfuza edilən digər qəsdlər və təndaşa mənəvi zərərin vurulmasının xüsusi halıdır'. Buna görə də Azərbay can Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi öz qərarında haqlı olaraq göstə rir ki. vətəndaşların şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən yalan məlumatların yayılması nəticəsində həm əmlak (maddi) zərəri, həm də mənəvi zərər vurula bilər2. Buna görə də vətəndaş şərəfini, ləyaqə tini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən yalan məlumatların yayılması nəticəsin də ona vurulmuş mənəvi zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər.
deyilir. Mənəvi zərərin kompensasiyası isə yalnız pul formasında həyata ke çirilir, yəni mənəvi zərər yalnız pul formasında kompensasiya edilir və ya mə nəvi zərərin əvəzi ancaq pulla ödənilir. Sovet dövrünün mülki qanunvericiliyi nə mənəvi zərər, nə də mənəvi zərə rin kompensasiyası anlayışını tanıyırdı. «Mənəvi zərər» anlayışının özünə an caq sovet cinayət hüququnda rast gəlinirdi1 2 3 4 . Sovet mülki hüququnda isə belə termin işlədilmirdi. Mənəvi zərər burada «şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının və mənafelərinin pozulması» kimi anlayışla əhatə olunurdu. Bəzi sovet alimləri mənəvi zərərin pulla kompensasiyasına son dərəcə mənfi münasibət bəsləyirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, insan ləyaqətini pula çevirmək sosialist etikasına, sosialist cəmiyyətində yaşayan vətəndaşın ləya qətinə ziddir3; şərəf və ləyaqəti pulla qiymətləndirmək olmaz və şərəfin alçal dılmasına görə pul (haqq) almaq əxlaq qaydaları ilə bir araya sığmır5 6 . Amma bunlara baxmayaraq, sovet dövrünün hüquq ədəbiyyatı səhifələrin də mənəvi zərərin maddi formada kompensasiya edilməsi barədə fikirlər söy lənilirdi5. Bəzi müəlliflər göstərirdilər ki, mənəvi zərərin maddi formada kom pensasiya edilməsi (o cümlədən şərəf və ləyaqətə qəsd olunduğu hallarda) sosialist hüququna yad sayıla bilməz7. Onlar təklif edirdilər ki, qanunvericili yə mənəvi zərərin pul formasında kompensasiya edilməsi barədə norma daxil edilsin. Bu təklif həm RF-in, həm də AR-in müasir mülki qanunvericili yində öz rəsmi ifadəsini tapmışdır. Bir sıra xarici hüquq sistemləri (xüsusən də ingilis hüquq sistemi) şərəfə qəsd olunduğu hallarda vurulmuş zərərin əvəzinin pulla ödənilməsinə yol ve rir. Almaniya mülki qanunvericiliyi şərəfə zərər vuran yalan (doğru olmayan) 1 Белявский A.ft.. Придворов H.A. Охрана чести н достоинства личности в СССР. М., 1971, с. 124.
3 Bax: ст.24 Основ уголовного судопроизводства СССР и союзных республик. 4 Агарков М М Предмет и система советского гражданского права//!) книге: Агарков Л/.Л/. Избранные трулы по гражданскому праву. М., 2002, с.302. 5 Мапчт E. Возмещение вреда, причиненного личности. М.. 1964, с. 17-19. 21-22 6 Б. Утсвский Возмещение неимущественного вреда как мера социальной зашиты Еженедельник советской юстиции. 1927 г., Л» 35. с. 1083-1084; И.А.Брауде. Возмещение неимущественного прела // Революционная законность. 1927 г., № 9-10, с. 12-14; Агарков М М Обязательства из причинения вреда // В книге: Агарков Л/.Л/. Избранные трулы по гражданском) праву. Том I, М.. 2002, с.406. 7 Белявский А.В., Придворов Н.А. Охрана чести и достоинства личности в СССР. М., 1971. с. 126.
103 məlumatların yayılmasına görə pul formasında əvəz ödəmə (kompensasiya) nəzərdə tutur*. Mənəvi zərərin kompensasiyası şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun pozul ması zamanı onların müdafiə olunması üçün istifadə olunan ümumi mülki-hü quqi sanksiyadır, yəni ümumi xarakterli mülki-hüquqi müdafiə üsuludur. O. mülki müdafiə üsulunun müdafiə tədbiri yox, məsuliyyət tədbiri kimi nö vünə aiddir. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatların yayılması nəticə sində vurulan mənəvi zərər çox vaxt əmlak (maddi) zərərinin əvəzinin ödənil məsi ilə bağlı olur. Belə ki, şərəf və ləyaqətin alçaldılması, işgüzar nüfuzu lə kələmə vətəndaşa mənəvi iztirab verir, yəni ona mənəvi zərər vurur. Mənəvi zərər isə vətəndaşın xəstələnməsinə (məsələn, iflic olmasına, infarkt keçirmə sinə, əsəb xəstəliyinə tutulmasına), sağlamlığının (səhhətinin) digər şəkildə pozulmasına səbəb ola bilər. Sağlamlığın bərpa olunmasına müəyyən maddi xərclər (müalicəyə, dərman alınmasına) çəkilməlidir. Deməli, zərərçəkənə, yə ni şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu pozulmuş şəxsə əmlak zərəri vurulur. Bu isə onu göstərir ki, şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun ləkələnməsi nəticəsində şəxsə vurulan mənəvi zərər anlayışına həm də əmlak zərəri aiddir1 2. Məhz bu səbəbdən hələ sovet dövrünün hüquq ədəbiyyatı səhifələrində göstərilirdi ki, özündə əmlak zərərini birləşdirdiyinə görə «mənəvi zərər» termini dəqiq deyil. Təklif edilirdi ki, daha dəqiq olduğuna görə «qeyri-əmlak zərəri» termini tətbiq olunsun3. Bizim fikrimizcə, şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun pozulması nəticəsində şəxsə vurulmuş mənəvi zərər (mənəvi iztirablar, mənəvi sarsıntılar, mənəvi yara, ruhi həyəcanlanma) onun xəstələnməsinə və səhhətinin (sağlamlığının) pozulmasına səbəb olmazsa, onda söhbət yalnız məhdud mənada mənəvi zərərdən gedə bilər. Bu baxımdan mənəvi zərər qeyri-əmlak zərəridir. Yox, əgər mənəvi zərər şəxsin xəstələnməsinə və sağlamlığının pozulmasına sə bəb olarsa və sağlamlığın bərpa olunmasına müvafiq xərclər çəkilərsə, onda söhbət geniş mənada mənəvi zərərdən gedə bilər. Bu baxımdan mənəvi zərər anlayışı özündə həm də əmlak zərərini birləşdirir. Vətəndaşların şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu müdafiə olunan zaman mənəvi zərərə görə ödənilməli olan kompensasiya məbləği (əvəz ödəmənin miqdarı) iki əsas məsələdən asılı olaraq müəyyən edilir: birincisi, iddiaçının (zərərçəkənin) hüquq və mənafelərinə toxunan dərc olunmuş məlumatın (dərc olunmuş materialın) xarakterindən və məzmunundan; ikincisi, doğru olmayan, yalan məlumatların yayılma dərəcəsindən. Məhkəmə kompensasiya məbləğini müəyyənləşdirən zaman aydınlaşdır malıdır: həqiqətə uyğun olmayan (yalan) hansı məlumatlar yayılmışdır; bu mə lumatlar iddaçının şərəfini, ləyaqətini və işgüzar nüfuzunu hansı dərəcədə lə 1 Bax: § 824 Германского гражданского уложения // Германское право. Гражданское уложение. Часть I, М., 1996.
3 Белявский А П.. Придвороо Н А . Охрана чести и достоинства личности в СССР. М., 1971, с. 122. 104
kələyir; bu məlumatların yayılmasının əhatə dairəsi necədir, yəni onlar hansı şəxslərə (kimlərə) məlum olmuşdur (nəşr hansı tirajda çap olunmuşdur, onun yayılma yeri, televerilişin və auditoriyanın xarakteri necədir və s.); bu, nə ilə nəticələnmişdir (xəstəlik, işdən azad olma, başqa şəxslərin iddiaçıya etinasız lıq göstərməsi və onu saymaması və s.)'.
ki hüquq elmində mübahisə doğuran məsələdir. Belə ki, bəzi müəlliflərin fikrin cə, hüquqi şəxslər onların işgüzar nüfuzu ləkələndikdə və pozulduqda, mənəvi zərərin əvəzinin ödənilməsini (kompensasiya edilməsini) tələb edə bilərlər. RF Ali Məhkəməsinin plenum qərarında da məsələyə bu cür yanaşılır1 2. Hə
min qərarda göstərilir ki, vətəndaşların işgüzar nüfuzunu ləkələyən yalan mə lumatların yayılması nəticəsində vurulmuş mənəvi zərərə görə ödənilən kom pensasiyanı tənzimləyən qaydalar, belə məlumatlar hüquqi şəxslər barəsində yayıldığı hallarda da tətbiq edilir. Ali Məhkəmə öz mövqeyini qanunda (RF MM-in 152-ci maddəsinin 7-ci bəndində) ifadə olunan belə bir göstərişlə əsaslandırır ki, MM-in 152-ci maddəsinin fiziki şəxsin işgüzar nüfuzunun mü dafiəsinə dair qaydaları müvafiq olaraq hüquqi şəxsin işgüzar nüfuzunun mü dafiəsinə də tətbiq edilir (AR MM-in 23-cü maddəsinin 6-cı bəndində də eyni göstəriş ifadə olunmuşdur). Bunun tam əksi olan mövqedə duran digər müəlliflər isə göstərirlər ki, hü quqi şəxslərə mənəvi zərər vurula bilməz və buna görə də onların mənəvi zə rərin əvəzinin ödənilməsini (kompensasiyasını) tələb etmək hüququ yoxdur3. Biz, belə hesab edirik ki, axırıncı qrup alimlərin söylədikləri fikir həqiqətə daha yaxındır. Belə ki, mənəvi zərər dedikdə, mənəvi və ya fiziki iztirab (sar sıntı) vermə (keçirmə) başa düşülür. Aydın məsələdir ki, mülki hüququn yal nız insan cinsindən olan, canlı bioloji və psixoloji varlıq sayılan subyekt lərinə mənəvi iztirab və ya fiziki iztirab verilə bilər. Ancaq iradəyə, şüura, düşüncəyə, mənəvi (daxili) aləmə, canlı orqanizmə və fiziki (cismani) bədən quruluşuna malik olan subyektlər mənəvi və ya fiziki iztirab (sarsıntı) keçirə bi lərlər. Məhz fiziki şəxslər bu cür keyfiyyətlərə və xüsusiyyətlərə malikdirlər. Deməli, yalnız onlara mənəvi zərər vurulması mümkündür. Hüquqi şəxslərə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, onlar göstərilən xüsu siyyət və keyfiyyətlərdən məhrum olan sosial qurumdur. Hüquqi şəxsləri nə canlı, nə psixoloji, nə də bioloji (fizioloji) varlıq hesab etmək olar. Onlar nə canlı orqanlara, nə mənəviyyata, nə də şüura malikdir. Buna görə də hüquqi 1 Məsələn, bax: Гражданское право России. Учебник. Том l /Под рсл. З.И.Цыбулснко. М., I998.C.166.
менения законодательства о компенсации морального вреда» от 20 декабря 1994 r.''/Ъюллстснь Верховного Суда РФ, 1995, №3. 3 Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации части псрвонОтв. рсд. О-Н.Садиков. М., 1999, с.337; Гражданское право. Учебник. Часть l /Под рсд. А.П.Сергссса. Ю.К.Тоястого. М., 1998, с.325; Гражданское право. Учебник. Том l /Пол ред. Е.А.Суханоеа. М.. 1998, с.740. 105
şəxslərə mənəvi və ya fiziki iztirab verilm əsi m üm kün d e y ild ir və onlara işgüzar nüfuzunun ləkələnməsi nəticəsində mənəvi zərər vurulması istisna edilir Məhz bu səbəbdən hüquqi şəxslər m ənəvi zərərin əvəzinin ö d ə n il məsi (kompensasiyası) barədə tələb irəli sürə bilm əzlər. O ki qaldı qanunun fiziki şəxsin işgüzar nüfuzunun müdafiəsinə dair qayda larının müvafiq olaraq hüquqi şəxsin işgüzar nüfuzunun müdafiəsinə tətbiq edilməsi barədə normasına, bu normanı heç də h ə rfi mənada tə fs ir etmək lazım deyildir. Həmin norma m əhdudlaşdırıcı tə fs ir o lunm alıdır, yəni gös tərilən norma hüquqi şəxsin xeyrinə m ənəvi zərərə görə kom pensasiya ödənilməsinə tətbiq edilm əm əlidir. Hüquqi şəxslərin işgüzar nüfuzunu ləkələyən yalan məlumatlar yayıldığı hallarda onlara yalnız əmlak zərəri vurula bilər ki, hüquqi şəxslərin həmin zə rərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququ vardır. Bundan əlavə, hüquqi şəxslər yayılmış ləkələyici məlumatların təkzib olunmasını, əgər ləkələyici mə lumatlar rəsmi sənədə daxil edilmişdirsə, həmin sənədin dəyişdirilməsini də tələb edə bilər. Hüquqi şəxslərin həm də hüququ vardır ki, yayılmış məlumatların həqiqətə uyğun olmaması faktının müəyyənləşdirilməsi, habelə cavabı dərc etdirmək ki mi müdafiə üsullarından (müdafiə tədbirlərindən) istifadə etsin. Şərəf və ləyaqət həm cinayət-hüquqi, həm də mül ki-hüquqi qaydada müdafiə oluna bilər. Lakin şərəf və ləyaqətin cinayət-hüquqi müdafiəsi ilə mülki-hü quqi müdafiəsi arasında fərqli cəhətlər vardır. B irin cisi, onlar özlərinin qarşısına qoyduqları m əqsədlərinə görə bir-birindən fərqlənir. C ina yət-hüquqi m üdafiənin m əqsədi hər şeydən əvvəl, böhtan və təhqir kimi ci nayətləri törətmiş şəxsləri dövlət adından cəzalandırmaqdan, onları mühakimə etməkdən ibarətdir. Böhtan dedikdə, yalan olduğunu bilə-bilə hər hansı şəx sin şərəf və ləyaqətini ləkələyən və ya onu nüfuzdan salan məlumatları kütləvi çıxışlarda, kütləvi nümayiş etdirilən əsərdə və ya kütləvi informasiya vasitəsin də yayma başa düşülür (CM-in 147-ci maddəsi). T ə h q ir isə kütləvi çıxışlarda, kütləvi nümayiş etdirilən əsərdə və ya kütləvi informasiya vasitəsində şəxsiy yətin şərəf və ləyaqətini nalayiq formada qəsdən alçaltmadır (CM-nin 148-ci maddəsi). Böhtan atan və ya təhqir edən şəxsi mühakimə etmək elə zərərçə kəni təmizə çıxarmaq, onun təmiz adını bərpa etmək deməkdir. M ülki-hüquqi m üdafiənin m əqsədi isə pozulmuş və ləkələnmiş şərəfi, ləyaqəti və işgüzar nüfuzu bərpa etməkdən ibarətdir. Yalan məlumatları təkzib etmə kimi müdafiə üsulundan istifadə etməklə zərərçəkən şəxs təmizə çıxarı lır, onun təmiz adı bərpa olunur. İkincisi, onlar arasındakı fərq tə q s ir m əsələsinə aiddir. Belə ki, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, şərəf və ləyaqətin mülki-hüquqi müdafiəsi ləkələyici m ə lum atları yayan şəxsin təqsirindən asılı deyildir. Mülki-hüquqi müdafiə üsullarını tətbiq etmək üçün həmin şəxsin tə q s irin in və tə q s ir form asının hüquqi əhəm iyyəti yoxdur. Zərərçəkənin şərəf və ləyaqəti ləkələyici məlu matları yayan şəxsin təqsirindən asılı olmayaraq bərpa edilir. Şərəf və ləyaqətin mülki-hüquqi müdafiəsinin onun cinayət hüququ ilə müdafiəsindən fərqi 106
Şərəf və ləyaqətin cinayət-hüquqi müdafiəsinə gəldikdə isə qeyd etmək la zımdır ki, təqsirsiz cinayət məsuliyyəti yoxdur. Təhqir və böhtana görə şəx si cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək üçün onun (məlumat yayan şəxsin) təq
törədilən cinayət hesab olunur. Əgər təhqir və ya böhtan təqsirin qəsd forma sında edilən hərəkətlərdən məhrum olarsa, onda şərəf və ləyaqətin cinayət- hüquqi müdafiəsindən söhbət gedə bilməz. Üçüncüsü, şərəf və ləyaqətin mülki-hüquqi müdafiəsi üçün belə bir hal hüquqi əhəmiyyət kəsb etmir ki, məlumatları yayan şəxs onların yalan ol masını bilirmi. Başqa sözlə desək, şərəf və ləyaqətin mülki-hüquqi müdafiəsi belə bir haldan asılı deyildir: məlumat yayan şəxs bilirmi ki, o, həqiqəti danış mır, yalan informasiya verir? Cinayət-hüquqi müdafiə isə tələb edir ki, şərəf və ləyaqəti ləkələyən mə lumatları böhtan atan şəxs onların yalan olduğunu bilə-bilə yayır. Böhtan atan şəxs bilir ki, onun yaydığı məlumatlar yalandır, həqiqətə uyğun deyildir. O. məlumatları onların yalan olduğunu bilə-bilə yayır.
ilə) yalnız fiziki şəxslərin şərəf və ləyaqəti qorunur. Böhtan və təhqirə görə yalnız fiziki şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. Mülki-hüquqi müdafiə üsulları ilə (mülki-hüquqi sanksiyaların köməyi ilə) həm fiziki şəxslərin şərəf və ləyaqəti, həm də hüquqi şəxslərin işgüzar nüfuzu qorunur. Beşincisi, şərəf və ləyaqətin mülki-hüquqi müdafiəsi cinayət-hüquqi müda fiəyə nisbətən daha genişdir. Vətəndaşı nüfuzdan, etibardan və gözdən salan məlumatları yayan şəxsin necə hərəkət etməsindən asılı olmayaraq, şərəf və ləyaqət bütün hallarda bərpa olunmalıdır1. Bu və ya digər səbəbdən (məsələn, məlumatların qəsd olmadan yayılmasına görə, yəni təqsirin qəsd formasının olmamasına görə və ya məlumatı yayarkən şəxsin onun yalan olduğunu bil məməsinə görə, yaxud şəxsin təqsirinin sübut olunmamasına görə və s.) böh
hallarda cinayət hüququ zərərçəkən şəxsi müdafiə etməkdən imtina edir* 2. Onun köməyinə mülki hüquq gəlir. Belə ki, zərərçəkən şəxs şərəf və ləyaqəti ni müdafiə etmək üçün mülki qaydada iddia verə bilər. Cinayət işi qaldır maqdan imtina edilməsi, cinayət işinin xitam olunması və bəraətverici hökm çıxarılması həmin şəxs tərəfindən şərəf və ləyaqətin bərpa olunması barədə mülki iddia verilməsinə mane ola bilməz. Göstərilən hallarda məsələ mülki-hü quqi qaydada həll edilir. Söz yox ki, şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuz ləkələndikdə hüququ pozulmuş şəxs mülki qaydada (mülki məhkəmə icraatı qaydasında) məhkəməyə id dia verir. Məhkəmə mülki işə baxan zaman müəyyən edə bilər ki, hüquq po ' Малеин Н С Охрана прав личности советским законодательством. M., I9S5, с.41-42. 2 Агарков Л/.Л/. Предмет и система советского гражданского праваГ/В книге: Агарное Л/.А/. Избранные труды по гражданскому праву. М., 2002, с.302. 107
zuntusu törədən şəxs (cavabdeh) digər şəxsin şərəf və ləyaqətini ləkələyən və ya onu nüfuzdan salan məlumatları onların yalan olduğunu bilə-bilə yay mışdır və həmin şəxsin hərəkətində CM-in 147-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayət tərkibinin (böhtanın) əlamətləri vardır. Belə halda zərərçəkən şəxs böhtan atan şəxsin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə ərizə ilə məh kəməyə müraciət etsə, məhkəmə müvafiq qərar çıxararaq cinayət mühakimə icraatı başlaya bilər. Digər halda isə şərəf və ləyaqəti alçaldılmış və ləkələnmiş, nüfuzu pozul muş şəxs böhtana və ya təhqirə görə müvafiq şəxs barəsində cinayət işinin qaldırılması barədə ərizə ilə məhkəməyə müraciət edir. Məhkəməyə ərizəyə baxaraq müəyyən edir ki, şəxsin hərəkətində böhtan və ya təhqir cinayətinin əlamətləri yoxdur. Buna görə o, cinayət işi qaldırmaqdan imtina edir. Məhkə mə belə halda ərizə verən şəxsin, yəni şərəf və ləyaqəti ləkələnmiş şəxsin ra zılığı ilə işə mülki-məhkəmə icraatı qaydasında baxır, yəni yalan məlumatın təkzib olunması barədə iddia qaldırılır. Bəzən şəxs böhtana görə, yəni yalan olduğunu bilə-bilə digər şəxsin şərəf və ləyaqətini ləkələyən və ya onu nüfuzdan salan məlumatları yaymağa görə mühakimə olunur. Belə halda şərəf və ləyaqəti ləkələnmiş şəxs həmin məlu matların yayılmasına görə mülki iddia verə bilərmi? Müəlliflərdən A.V.Belyavski və N.A.Pridvorov bu suala cavab verərək gös tərirlər ki, belə halda mülki iddiaya ehtiyac yoxdur. Onlar öz fikirlərini bununla izah edirlər ki, böhtan atan şəxs barəsində ittiham hökmü çıxarmaqla məhkə mə həm onu mühakimə edir, həm də zərərçəkən şəxsin təm iz adını bərpa edir’.
Müəlliflərin məsələyə bu cür yanaşmaları ilə çətin razılaşmaq olar. Belə ki, cinayət-hüquqi müdafiə yox, mülki-hüquqi müdafiə pozulmuş və ləkələnmiş şərəfi, ləyaqəti və nüfuzu bərpa etmək məqsədi güdür. Yalnız mülki-hüquqi
rasındadır ki, pozulmuş hüquqların bərpa edilməsi prinsipi mülki hüququn əsas prinsiplərindən biridir. Digər tərəfdən, bərpa etmək mülki-hüququn ye
kələnmiş və pozulmuş şəxs öz təmiz adını yalnız mülki-hüquqi müdafiə üsulla rının vasitəsi ilə bərpa edə bilər. Bundan ötrü, o, böhtan atan və ya təhqir
bilər. Əgər böhtan atan şəxs barəsində çıxardılmış ittiham hökmündə mülki- hüquqi müdafiə üsullannın (təkzib etmə, üzr istəmə, məhkəmə hökmünün icti maiyyətə çatdırılması və s.) tətbiqi nəzərdə tutularsa, onda mülki məhkəmə ic raatı qaydasında iddia verilməsi tələb edilmir. Fikrimizi yekunlaşdıraraq qeyd edə bilərik ki, aşağıdakı hallar mülki məhkə mə icraatı qaydasında şərəf və ləyaqətin müdafiəsinə mane olmur və onu is tisna etmir: C.I28 108
Придворов И Л . Белявский А.В. Охрана чести н достоинства личности 8 СССР. М., 1971 • qəsdin və yalan olduğunu bilə-bilə məlumatın yayılmasının sübuta yetiril- məməsinə görə bəraət hökmünün çıxarılması; • az əhəmiyyətli olduğuna görə cinayət işi qaldırmaqdan imtina olunması; • cinayət hadisəsi yox, cinayət tərkibi olmadığına görə cinayət işi qaldır maqdan imtina olunması; • cinayət işi başlamağın rədd edilməsi; • böhtan və təhqirə görə hökm çıxarılması. İddia müddətinin QeYd e,mək lazımdır ki, mülki-hüquqi məsuliyyət tədbi- şamil edilməməsi ri kimi mənəvi zərərin kompensasiyası fiziki şəxslərin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulması nəticəsində tətbiq edilir. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuz hüquqlan isə belə hüquqlar sırası na daxildir. Digər tərəfdən şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuz qeyri-maddi nemət dir. Mülki qanunvericilik müəyyən edir ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının və qeyri-maddi nemətlərin müdafiəsi haqqında tələblərə iddia müddəti şamil edil mir (MM-in 384-cü maddəsi). Buna görə də şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfu zun pozulm asına görə mənəvi zərərin kompensasiyası barədə tələbə id dia m üddəti aid edilm ir. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun pozulması nəticəsində, qeyd etdiyimiz ki mi, şəxsə həm də əmlak (maddi) zərəri vurula bilər. Bu zərərin əvəzinin ödə nilməsi barədə tələbə iddia müddəti şamil edilirmi? Belə tələbə mülki qanun vericilikdə müəyyən edilmiş üm um i iddia m üddəti şamil o lu n u r1. Ümumi id dia müddəti isə on il təşkil edir (MM-in 373-cü maddəsi). Diffamasiva ®ir slra xar'c' ° lkələr'n qanunvericiliyinə diffamasiya (latın- '
ca diffamo - ləkələyirəm, bədnam edirəm) anlayışı məlum dur. Bu anlayışı demək olar ki, xarici ölkələrin çoxu tanıyır. Həmin ölkələrdə diffamasiya geniş yayılmışdır* 2. D iffam asiya dedikdə, vətəndaşın və ya hüquqi şəxsin şərəf və ləyaqətini ləkələyən həm yalan (doğru olmayan), həm də həqiqətə uyğun olan məlumat ların yayılması başa düşülür. Diffamasiya həm cinayət hüququnda, həm də mülki hüquqda işlədilən insti tutdur. Cinayət hüququnda diffamasiya dedikdə, ləkələyici məlumatların yayıl ması başa düşülür. Böhtandan fərqli olaraq, diffamasiya zamanı yayılan məlu matlar ləkələyici xarakterli olmaya da bilər. Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyinə diffamasiya anlayışı məlum deyildir. Bu anlayışı sovet dövrünün mülki hüququ da tanımırdı. Sovet dövrünün mülki hüquq doktrinasında belə bir fikir irəli sürürdülər ki, diffamasi ya prinsip etibarı ilə, ümumiyyətlə, qanunvericiliklə bir araya sığmır3. Bununla belə, hüquq ədəbiyyatında təklif olunur ki, güclü mənəvi iztiraba və ruhi sar sıntıya səbəb olan həqiqi (doğru) məlumatların yayılması (məsələn, insan im- * «Şərəf və ləyaqətin müdafiəsi barədə qanunvericiliyin məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilm əsi təcrübəsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun 14 may 1999-cu il tarixli qərarının 15-ci bəndi. 2 Mətbuat qanunvericiliyi və təcrübə. Bakı. 2001. 3 Еротснко A.A. Гражданско-правовая зашита чести и достоинства лич 1 ЮСТи//Совстскос государство н право. 1980. № 10, с. 135. 109
mun çatışmazlığı sindromu kimi xəstəlik barədə məlumatın yayılması və s.) birbaşa qadağan edilsin.' Bu təklifə biz də qoşularaq göstəririk ki, doğrudan da şəxsin barəsində yayılan bəzi məlumatlar həqiqətə uyğun olsa (yalan ol masa) da, onu gözdən salır, bədnam edir və ləkələyir, ona mənəvi-ruhi sarsın tı və iztirab verir. Heç kəsə sirr deyil ki, belə məlumatların yayılması həmin şəxsin ictimai qiymətinə qətiyyən təsir göstərmir və buna görə də şərəf kimi məsələ ilə bağlı olmur. Sovet dövrünün kriminalistləri göstərirdilər ki, diffamasiya üçün məsuliyyət sistemindən burjuaziya ölkələrində hakim sinfin nümayəndələrini tənqiddən mü dafiə etmək üçün mürtəce məqsədlə istifadə edirlər. Amma indiki dövrdə diffa masiya məsələsinə bu aspektdən baxmaq olmaz. Müasir şəraitdə sovet ideoloji prinsipi həmin məsələnin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün əsas ola bilməz. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi birbaşa qadağan etmir ki, doğru məlumatları yaymaq olmaz. Əlbəttə, istənilən həqiqəti danışmaq olar. Amma müəyyən şəxsi mənəvi cəhətdən yaralayan, ona ancaq mənəvi zərbə vuran və ictimai əhəmiyyəti olmayan doğru məlumatlan yaymağın nə mənası var? Bu, cəmiyyətə yalnız ziyan vurmurmu? Məsələn, doğrudan da fiziki cəhətdən şikəst olan (xədim olan) şəxsin övladı olmaması barədə həqiqətə uyğun məlumatların (və ya ayn-ayrı şəxslərin şəxsi həyatının intim tərəflərinə aid doğru məlumatla rın) yayılmasının ictimai cəhətdən nə mənası vardır? Hətta doğru olsa da, belə məlumatların yayılması şəxsi yalnız mənəvi cəhətdən zədələmirmi və ona lazı mınca, kifayət dərəcədə mənasız kədər-qüssə gətirmirmi? Şübhəsiz, bu cür hə rəkətlər humanizm və əxlaq prinsipləri ilə bir araya sığmır. Buna görə m ülki hü quq şəxsi yalnız mənəvi cəhətdən yaralayan və ona m ənasız kədər, dərd, qəm-qüssə gətirən, ictim ai əhəmiyyəti olmayan doğru m əlum atların yayıl masını qadağan edən norma nəzərdə tutmalıdır. Tövsiyə olunan əlavə ədəbiyyat Белявский А. Закон и совесть. M., 1964; Белявский A.B., П ридворов Н.А. Охрана чести и достоинства лич ности в СССР, М., 1971; Белявский А.В. Судебная защита чести и достоинства граждан. М., 1966;
Беляцкин С.А. Возмещение морального (неимущественного) вреда. М.,2005;
Гражданское право. Учебник. Том 1 / Под ред. Е.А.Суханова, М., 1998;
Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под ред З.И .Ц ыбуленко. М „ 1998 (гл.8, §3); Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под ред. Т.И .И лларионовой и др. М.. 1998 (гл.9, § 4); Гржаданское право России. Курс лекций / Под ред. О .Н.Садикова, М., 2001 (гл.10, §5). 1 1 Гражданское право. Учебник. Том İ /Пол ред. Е.А.Сухапоса. М , 1998, с.736. 110
Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под ред. А.Сергеева, Ю.К.Толстого. М., 1998; Красавчикова Л.О. Гражданско-правовая защита чести и достоинст ва. Екатеринбург. 1993; Малеин Н.С. Гражданский закон и права личности в СССР. М., 1981; Малеин Н.С. Охрана прав личности советским законодательством. М., 1985; Малеина М.Н. Защита личных неимущественных прав советских граждан М., 1991; Мархотин В.И. Честь и достоинство советского гражданина. Ростов на-Дону, 1978 (гл.1); Малеин Н.С. Возмещение вреда, причиненного личности. М., 1965; Менглиев Ш. Возмещение морального вреда. М., 1998; Придворов Н.А. Достоинство личности и социалистическое право. М „ 1977; Придворов Н.А. Общая и социальная гражданско-правовая защита чести и достоинства граждан (автореферат дис. канд.юрид.наук. Харков. 1967; Пронина М.Г. Защита чести и достоинства гражданина (гражданско- правовые средства). Минск. 1979; Рафиева Л. К. Гражданско-правовая защита чести и достоинства лич ности в СССР (автореферат канд.юрид.наук), Л., 1966; Сергеев А.П. Право на защиту репутации. М., 1989. Флейщиц Е.А. Личные права в гражданском праве СССР и капита листических стран. М., 1941; Чернышева С.А. Защита чести и достоинства граждан М., 1974; Шиминова М.Я. Имущественная ответственность за моральный вред//Советское государство и право. 1970; Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда в России и зару- бежом. М., 1997; Эрделевский А.М. Моральный вред и компенсация за страдания. М., 1997;
Ярошенко К.Б. Жизинь и здоровья под охраной закона. М., 1990. 111
|