Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti



Yüklə 0,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/10
tarix22.06.2020
ölçüsü0,91 Mb.
#32027
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
genetik bilimlarni ozlashtirishda masala va mashqlar yechishning orni


3-rasm.Barmoqlardagi  popilyar  chiziqlar  joylashishining  asosiy  turlari.  A-

yoysimon, V-sirtmoqsimon, S-aylanasimon. 

Genetik  tadqiqotlarda  miqdoriy  ko„rsatgich  sifatida  barmoqlardagi  chiziqlar 

soni  olinadi.  Bunda  triradius  (delta)  dan  markazgacha  bo„lgan  chiziqlar  sanaladi. 

Miqdoriy  ko„rsatgich  har  barmoq  bo„yicha  hisoblanadi.  Ikki  qo„l  barmoqlaridagi 

«chiziqlarning  umumiy  miqdori  TRC  (total  ridga  count)  bilan  ifodalaniladi. 

Barmoqlarda yoylar  ko„p bo„lsa TRC miqdori kam bo„ladi. Barmoqlarda o„rama 

  

yoki murakkab chiziqlar bo„lgan holda, TRC ga barmoqning qaysi tomonida 



ko„p  chiziqlar  bo„lsa,  shu  raqamlar  e‟tiborga  olinadi.  Har  xil  odamlar 

barmoqlardagi  TRC 0 dan 300 taga borishi mumkin.   

Barmoqlardagi  popilyar  qirralar  odamlar  jinsiga  bog„liq  bo„lmasada,  lekin 

shunga  qaramay  jinsiy  xromosomalar  bu  belgiga  ta‟sir  ko„rsatadi.  Barmoqlardagi 

chiziqlar  soni  jinsiy  xromosomalar  miqdoriga  bog„liqligi  quyidagi  jadvalda  yaqqol 

ko„zga tashlanadi. 



                                                                 1.3-jadval        

X va Y xromosomalar soni 

Barmoqlardagi chiziqlarning soni 

XO 


178,0 

XY 


145,0 

XYY 


133,0 

XX 


127,2 

XXY 


114,8 

XXYY 


100,1 

XXXY 


93,0 

XXXXYY 


73,0 

XXXX 


110,0 

XXXXY 


49,9 

                                                                                                                      

22 


 

Jadvalda 

keltirilgan 

ma‟lumotlardan  ma‟lum  bo„ladiki,  X  jinsiy 

xromosomalar  soni  genotipda  qancha  ko„p  bo„lsa,  umumiy  qirralar  soni  shuncha 

kamayib  boradi. 

Bunday 

ma‟lumotlar  tahlili  o„z-o„zidan  dermotoglifika  metodidan 



xromosoma  kasalliklariga  tashhis  qo„yishda  foydalanish  mumkinligidan  darak 

beradi.  Shu  sababli  ham  keyingi  yillarda  dermotoglifika  metodi  tibbiyot 

genetikasida  keng  qo„llanilmoqda.  TRC  ko„rsatgichi yuqori bo„lgan ota-onalarning 

farzandlarida  ham  bu  ko„rsatgich  yuqori,  aksincha  TRC  ko„rsatgichi  past  bo„lgan 

ota-ona farzandlarida  esa past bo„ladi. TRC poligen tipda irsiylanishi  1931 yili 

 

 



Bonnevi  tomonidan  ilgari  surilgan

5

.  Hozirgi  vaqtda  barmoqlarda  har  bir 



popilyar    qirralar  tipini  poligen  irsiylanishi  haqida  I.S.Gusev  ilgari  surgan  taxmin  

mavjud.  Mazkur  taxminga  ko„ra  yuqori  darajada  sirtmoqsimon  –  95,2%,  so„ng 

o„ramasimon  –  84,1%,  past  darajada  yoy  shaklidagi  popilyar  chiziqlar  joylanish 

tiplari  irsiylanadi.  Barmoqlardagi  popilyar  chiziqlar  tipining  har  biri  dominant 

WAL  genlar  orqali  irsiylanadi.  Taxmin  qilinishicha  W  geni  xromosomaning  IV 

guruhida,  A geni  V guruhida,  L geni esa VII guruhida  joylashgan. 

Shu  bilan  birga  barmoqlardagi  populyar  chiziqlar  irsiylanish  tiplariga  jinsiy 

xromosomalar  genlari  ham  modifikatsion  ta‟sir  ko„rsatadi.  Chunonchi,  X  jinsiy 

xromosomalar  soni  kariotipda  ortishi  bilan  A  sistemasining  ekspressivligi  ham 

ortib,  W  sistemani  ekspressivligi  kamayadi,  boshqacha  aytganda  umumiy  soni 

kamayadi. 

L  sistemadagi  genlar  ekspressivligi  maksimal  darajasi  jinsiy  xromosomalari 

kamayganda  ro„y  beradi.  Natijada  sirtmoqsimon,  tip  ko„payib  chiziqlar  soni  ham 

ortadi.  Har  xil  etnik  guruhlarning  popilyar  chiziqlari  o„ziga  xos  tipda  bo„ladi. 

Masalan,  yoysimon,  o„rama  popilyar  chiziqlar  tipi  shimoliy  amerikaliklarda, 

yaponlarda ko„proq, pigmeylar, bushmenlar, vengerlarda  esa kamroq bo„ladi. 

                                                                 

5

  Malix  S.B.  Problema  razvitiya  intellekta  v  psixogenetike  /  D.V.  Ushakov  (red.).  Kognitivniye 



issledovaniya:  Problema  Razvitiya:sb.  nauch.  tr. Vip.   

3. M.:In-t psixologii RAN, 2009. S. 287-302. 

 


                                                                                                                      

23 


 

Palmoskopiya  –  kaft  chiziqlarining  tahlilidir.  Kaftning  yuqori  chegarasi 

falanglar  burmasi  bilan,  pastki  chegarasi  bilakuzuk  burmasi  bilan  chegaralangan. 

Kaftda  uchta  asosiy  bukuvchi  burmalar  bor.  Ulardan  biri  katta  barmoq  burmasi, 

ikkinchisi  distal  (uch  barmoqli)  va  uchinchi  proksimal  (besh  barmoqli) 

burmalardir.  Katta  barmoq  asosidagi  yostiqchani  tenar,  uning  qarshisidagisini 

gipotenar  deb  ataladi.  Barmoqlar  orasida  4  ta  yostiqchalar  joylashgan.  2,3,4,5 

barmoqlar  asosida  a,v,s,d  deb  nomlanuvchi  triradiuslar  uchraydi.  Triradius  (delta) 

deb  uchta  har  xil  tomonga  yo„nalgan  popilyar  liniyalar  yo„nalishlarini  uchrashgan 

nuqtasiga  aytiladi.  Bilakuzuk  terisini  yaqinida  4  kaft  suyagidan  uzunasiga 

yo„nalgan joyda asosiy o„zak triradius t o„rin olgan, mobodo a va d triradiuslarida t 

triradius  chiziqlar  o„tkazilsa, a,t,d kaft burchagi hosil bo„ladi. Meyoriy  holatlarda 

 

uning  kattaligi  57%  dan  ortmaydi.  Xromosoma  kasalliklarida  esa  u 



kattalashishi  yoki  kichrayishi  kuzatiladi,  bunda  a,t,d  burchagi  kaftning  eng  asosiy 

tavsifi  sanaladi. 



Populyatsion genetik metod. Populyatsiya deyilganda, t  arealining ma‟lum 

qismida  tarqalgan,  shu  turga  mansub  boshqa  populyatsiyalardan  ba‟zi  bir  belgi-

xossalari  bilan  farqlanuvchi,  ular  bilan  erkin  chatishib,  normal  nasl  beradigan 

organizmlar  majmuasi  tushuniladi.  Odam  irqlari,  millatlari  ham  populyatsiya 

hisoblanadi.  Populyatsiyalar  xududi  bir-biriga  yaqin  bo„lgan  taqdirda,  ular 

o„rtasida  genlar,  xromosomalar  ayirboshlanishi  tez-tez  sodir  bo„ladi.  Natijada  har 

bir  populyatsiyada  genlarning  yangi  kombinatsiyalari  ro„y  beradi.  Populyatsiyani 

o„zgarishida  mutatsion  o„zgaruvchanlik  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Retsessiv 

yarim  letal  mutatsiyalarni  yig„ila  borishi  har  bir  populyatsiya  uchun  o„ziga  xos 

genetik  «yuk»  sanaladi.  Bunday  genetik  «yuk»lar  fenotipda  birdaniga  namoyon 

bo„lmasa ham, ular populyatsiyaning  keyingi  taqdiri  uchun o„ta havfli  sanaladi.   

Ahyon-ahyonda  sodir  bo„ladigan  genlar  dreyfi  populyatsiyadagi  genlar 

takrorlanishi  tezda  o„zgartirib  yuboradi.  Ayniqsa,  individlar  soni  unchalik  ko„p 

bo„lmagan  populyatsiyalarda  genlar  dreyfi  genotipni  tasodifan  o„zgarishiga  olib 

keladi.   


                                                                                                                      

24 


 

Tabiiy  tanlanish  odam  genotipiga  bevosita ta‟sir etmasada, u fenotipga ta‟sir 

ko„rsatish  orqali  yangi  genotiplarni  shakllanishiga  sababchi  bo„ladi.  Populyatsiya 

tarkibidagi  ayrim  genlar  ko„p  allellidir.  Bu  esa  populyatsiya  polimorfizmini 

oshiruvchi 

omil 


sanaladi.  Populyatsion  genetika  populyatsiyadagi  belgi-

xossalarning  tarqalishiga  ta‟sir  etuvchi  omillarning  o„zaro  munosabatlarini 

o„rganadi.  Odam  yashayotgan  muhitning  tez  o„zgarib  turishi,  populyatsiya 

orasidagi  nikohlanish  to„siqlarini  bartaraf  etilishi  odam  genofondida  har  xil 

genotipli  insonlarni  uchrash darajasiga  ta‟sir ko„rsatmoqda. 

Har  bir  populyatsiya  faqat  fenotipda  namoyon  bo„luvchi  belgi-xossalardan 

tashqari individlarda  uchrovchi allellar  majmuasi  bilan  tavsiflanadi. 

   


Populyatsiyadagi  ko„p  belgi-xossalar  ma‟lum  darajada  turg„un  hisoblanadi. 

Bu  esa  o„z  navbatida  polimorfizmdagi  belgi-xossalar  muvozanatini  saqlashga 

imkon  beradi.  Populyatsiya  tarkibidagi  belgi  va  xossalarning  o„zaro  muvozanati 

turg„unligini  dastlab  ingliz  olimi  Xardi  va  nemis  vrachi  Vaynberg  bir-biridan 

mustasno  isbotlab  berdilar.  Odatda  har  bir  populyatsiya  o„zaro  o„ng„aylik  bilan 

chatishib,  nasl  beradigan  dominant  va  retsessiv  allellarga  ega  organizmlar 

majmuasidan  tashkil  topadi.  Xardi  –  Vaynberg  qonuniga  ko„ra  odamlarda    har  xil 

tipdagi  nikohlar  takrorlanishi  r

2

  (AA  x  AA)  ,2pq  (AA  x  aa)  va  q



2

  (aa  x  aa)  dan 

iborat.  U  holda  har  xil  allellar  genotiplarning  takrorlanishi  r

2

  AA  :  2  pq  (Aa);  q



2

 

(aa)  ga  tengdir.  Masalan,  populyatsiyada  biror  genning  ikki  alleli  A  va  a  mavjud 



bo„lsa,  unda  bunday  populyatsiyalarda  AA  ,Aa va aa genotiplarini o„zaro uchrashi 

tabiiy  bir  hol.  Biz  «A»  allelining  takrorlanishi  r  bilan  «a»  allelining  takrorlanishi  q 

bilan  belgilasak,  ularning  ja‟mi  rA  +  qa    I  birlikka  yoki  100%  ga  teng  bo„ladi. 

Odatda 


genotiplar 

jami 


allellar 

yig„indisi 

kvadratiga 

teng, 


ya‟ni 

(rA+qa)


2

=r

2



AA+2rqAa+q

2

aa=I  yoki  100%.  Demak,  allellar  takrorlanishi  ma‟lum 



bo„lsa,  genotiplar  takrorlanishini  hisoblash  mumkin.  Xardi-Vaynberg  qonunining 

matematik 

ifodasidan 

foydalanib 

odam 

populyatsiyadagi 



biror 

belgini 


takrorlanishini  ko„rib  chiqamiz.  Masalan,  «X»  shaharning  tug„riqxonalarida,  10  yil 

mobaynida  tug„ilgan  48  000  chaqaloqdan  105  tasi  retsessiv  irsiy  kasallik  bilan 

dunyoga  keldi  deb  faraz  qilaylik.  Agar  shu  kasallik  genotipini  aa  bilan  uning 


                                                                                                                      

25 


 

takrorlanishi  q

2

  bilan  ifoda  etsak,  u  holda  q



2

aa=105/48  000=0,0022  tengdir. 

Kvadrat  ildiz  chiqarib  q  miqdorini  topamiz.  U  0,047  ga  barobar.  Endi  normal allel 

A  takrorlanishini  hisoblab  chiqamiz.  Agar  xastalik  va  normal  allellar  yig„indisi  bir 

birlikka  teng,  deb  faraz  qilsak,  u  holda  qa+rA=I  yoki  rA=I-qa  barobar  bo„ladi. 

Binobarin  rA=I-0,  047=0,953.    Dominant  va  retsessiv  allellar  takrorlanishini 

bilgach  Xardi-Vaynberg  formulasidan  foydalanib  X  shaharda  tug„ilgan  chaqaloqlar 

populyatsiyasini  genetik  strukturasini  aniqlash  mumkin,  ya‟ni  AA  =  r

=  0,953


2

    = 


0,9082  (90,82%).Aa=2pq=2x0,953x0,047=0,0896  (8,96%)  ya‟ni,  «X»  shaxar 

tug„iriqxonalaridagi  tug„ilgan  48000  chaqaloqlarni  90,82%  tomomila  sog„,  8,96% 

chaqaloq  sog„  (lekin  kasal  genga  ega)  va  0,22%  kasal  bolalardir  aa=q

2

=0,0022 



(0,22%). 

Odamlar  populyatsiyasida  uchrovchi  retsessiv  xastaliklardan  yana  biri 

albinizm,  ya‟ni  terida  melanin  pigmentini  sintezlanmasligidir.  Uning  odam 

populyatsiyada  takrorlanishini  1:20  000.  Binobarin  q

2

=1/20  000=0,00005  bo„lib,  u 



holda  q  miqdori  0,007  teng  bo„ladi.  pA=1-qa=1-0,007=0,993  bo„ladi.      Xardi-

Vaynberg  qonuniga  ko„ra  geterozigota  albinoslarni  takrorlanishi  2rq,  ya‟ni  2  

x0,993x0,007=1,39  bo„ladi,ya‟ni  Aa  genotipi  200000  sonli  populyatsiyada  278tani 

tashkil  etadi.  Boshqacha  aytganda  mazkur    odamlar  populyatsiyasida  albinizm 

alleli  bor geterozigota organizmlar  72 kishidan  bittasi bo„ladi. 

Shunday  qilib,  dominant  gomozigota  AA  va  geterozigot  Aa  fenotip  jihatdan 

farq  qilmasa  ham,  Xardi-Vaynberg  qonunidan  foydalanib,  ularning  har  birining 

populyatsiyada  takrorlanish  miqdorini  aniqlash  mumkin.  Biroq,  Xardi-Vaynberg 

qonuni  hamma  populyatsiyalarda  ham  o„z  tasdig„ini  topavermaydi.  Mazkur 

muvozanat  qonuni  1)  populyatsiyalar  tarkibidagi  individlar  ko„p  sonli  bo„lganda; 

2)  populyatsiyada  panmiksiya  kuzatilganda;  3)  o„rganilayotgan  belgi-xossa 

bo„yicha  mutatsiyalar  ro„y  bermaganda;  4)  dominant  va  retsessiv  allellarga  ega 

individlarning  yashovchanligi  bir xil  bo„lganda;   5)  qo„shni  populyatsiyalarda 

genlar  oqimi  amalga  oshmaganda o„z kuchini saqlaydi. 

 

 


                                                                                                                      

26 


 

1.2.Odamdagi  belgilarni  namoyon  bo„lishida  muhit  va  irsiyatning 

ulushini egizaklar metodi orqali aniqlash. 

Genetika  (yoki  boshqa  atama  bilan  aytganda,  xulq  genetikasi)  fanlarning 

tutashgan  joyidagi  ilmiy  soha  bo„lib,  unda  ikkita  ilmiy  fanlar  -  genetika  va 

psixologiyaning  yutuqlari  va  metodlaridan  foydalaniladi.  Genetikada  tadqiqot 

predmeti  odam  psixologik  xususiyatlaridagi  individual  farqlar  shakllanishida 

irsiyat  va muhitning   o„zaro ta‟sirini o„rganish hisoblanadi.  Hozirda jahon  ilmiy                                               

markazlarida  psixogenetik  tadqiqotlar  faol  olib  borilmoqda,  egizaklarning 

milliy  registri  (ro„yxatlari)  tuzilgan,  natijalardan  ta‟lim  beruvchi  va  rivojlantiruvchi 

dasturlarni  ishlab chiqishda foydalanilmoqda. 

     Genetik  tadqiqotlar  monozigotali  (bir  tuxumli)  va  dizigotali  (ikki  tuxumli) 

egizaklarning  qiyosiy  tahlilini  yoki  egizaklar  metodini,  shuningdek,  o„z  farzandi  va 

asrab  olingan  bolalar  -  asrab  olingan  bolalar  metodini  o„z  ichiga  oladi.  Genetik 

tadqiqotlarni  monozigotali  egizaklar  genetik  jihatdan  100%  aynan  o„xshashligi, 

dizigotali  egizaklarni  esa,  50%  “o„zgaruvchan”  genlarga  egaligi  asosida  olib 

boriladi  hamda  asrab  olingan  bolalarda  ota-onalari  oilasi  bilan  umumiy  genlar 

mavjud  emasligi  hisobga olinadi

6



 



Shuningdek, 

tug„ishgan  aka-ukalar  va  opa-singillarda  oila  muhiti 

xususiyatlari,  ta‟lim  olish  sharoitlari  va  shu  kabilarni  o„z  ichiga  oladigan  umumiy 

muhit  omillari  mavjudligini  ham  e‟tiborga  olinadi  [Plomin  et  al.,  2008].  Egizaklar 

metodi  umumiy  muhitning  -  egizaklarning  ma‟lum  belgilar  bo„yicha  o„xshashligini 

oshiradigan  sharoitlarning  rolini  va  individual  muhitning  -  egizaklarning 

o„xshashligiga  yordam  bermaydigan  sharoitlarning  rolini  aniqlash  imkoniyatini 

beradi.  Bu  muammoga  allaqachon  umum  e‟tirof  etgan  “Nima  uchun  bir  oilada 

bolalar  bir-biriga  o„xshamagan  bo„lib  o„sadilar?”  deb  nomlangan  mashhur  maqola 

bag„ishlangan  [Plomin,  Daniels,  1987]  (yana  qarang  [Plomin,  Asbury,  Dunn, 

Ob‟ektiv  umumiy  omillar  har  doim  ham  umumiy  muhit  omillari  hisoblanmasligini 

                                                                 

6

  Tixomirova  T.N.,  KovasY.V.  Rol  kognitivnix  pokazateley  uchashixsya  starshego  shkolnogo 



vozrasta  v  uspeshnosti  resheniya  matematicheskix  zadaniy  //  Znaniye.  Ponimaniye.  Umeniye.  2012. 

№ 2. S.237-244. 

 


                                                                                                                      

27 


 

alohida  ta‟kidlaymiz.  Ayrim  ob‟ektiv  umumiy  omillar  (masalan,  bir  oilada 

tarbiyalanayotgan  ikki  bolaning  ijtimoiy-iqtisodiy  maqomi)  bu  bolalarning  ma‟lum 

belgilar  bo„yicha  o„xshash  emasligiga  boshqa  ta‟sirlarning o„zaro bog„liqligi orqali 

yordam berib ta‟sir ko„rsatishi mumkin.  [Plomin, Asbury, Dunn, 2001]. 

 

Egizaklar 



tadqiqotlari 

natijalarining 

tahlili 

o„rganilayotgan  belgining  

nasldan o„tuvchanligini  hamda umumiy  va individual  muhitning  muayyan  zotlar    

(populyatsiya)dagi  individual  farqlarga  ta‟sirini  baholashdan  iborat.  Bunda  nasldan 

o„tuvchanlik  monozigotali  va  dizigotali  egizak  juftlar  uchun  hisoblanib,  ikki 

baravarga  oshirilgan  o„rganilayotgan  belgi  ko„rsatkichlarining  korrelyatsiyalari 

orasidagi 

farq 


sifatida 

hisoblab 

chiqariladi. 

Umumiy 


muhit  ta‟sirining 

ifodalanganligi  dizigotali  juftlar  uchun  hisoblangan  korrelyatsiya  monozigotali 

juftlar  uchun  hisoblangan  mos  bo„lgan  korrelyatsiyaning  yarmidan  ortiq  bo„lgan 

kattalik  sifatida  baholanadi.  Zamonaviy  psixogenetikada  egizaklar  ko„rsatkichlarini 

tahlil  qilish  uchun  chiziqli-strukturali  modellashtirishning  eng  yangi  statistik 

metodlaridan  foydalaniladi

7

.  [Neale,  1997; Neale,  Maes, 2003]. 



       Individual 

farqlarning  genetik  tadqiqotlari  genetika  fanining  so„nggi 

yutuqlariga  asoslanadi.  Ularni  muhitning,  genotipning  va  o„rganilayotgan 

belgilardagi  individual  farqlarning  sabab-oqibat  bog„lanishlari  to„g„risidagi 

ko„rsatkichlarni  tadqiq  va  interpretatsiya  qilishni  rejalashtirish  va  o„tkazishda 

e‟tiborga  olish  zarur.  Quyida  genlar  ta‟siri  samarasiga  tegishli  eng  ahamiyatli 

natijalar  keltirilgan. 

 

Har  bir  odam  o„zining  individual-psixologik  xususiyatlarini  shakllantiruvchi 



takrorlanmas  genetik  tuzilishga  ega.  Individual  genetik  tuzilish  DNK-kod  va  genlar 

pattern  ekspressiyasining  betakror  ketma-ketligini  hamda  genotip-muhit  o„zaro 

ta‟sirining  takrorlanmas  variantini  o„z  ichiga  oladi.  Odamning  genomi  3  milliard 

juft  nukleotidlardan  iborat  bo„lib,  ulardan  faqat  2%ini  genlar  tashkil  qiladi. 

Genomning  o„lchami  va  genlar  to„plami  hamma  odamlarda  amalda  bir  xil. Ammo, 

odam  genomida  bitta  nukleotidga  farq  qiladigan  joylar  ko„p,  bu  genetik  matndagi 

                                                                 

7

  Xolodnaya  M.  A.  Kognitivniye  stili.  O  prirode  individualnogo  uma:  ucheb.  posobiye.  M.:  PER 



SE, 2002. 

 


                                                                                                                      

28 


 

taxminan  har  mingtadan  bitta  harfni  tashkil  qiladi.  Genomlardagi  farqlarning 

boshqa  turlari  ham  bor  [Plomin  et.  al.,  2012].  DNKdagi  bu  xilma-xillik  odamlar 

orasidagi  kuzatiladigan  individual  farqlarga  hissa  qo„shadi.  Hozirgi  vaqtda 

ko„pgina  ilmiy  markazlarda  bunday  genom  farqlarning  ta‟lim  olish 

qobiliyatlaridagi  rolini  tushunishga  yo„naltirilgan  molekulyar-genetik  tadqiqotlar 

olib borilmoqda[lbid.]. Odam genomidagi  millionlab  polimorfizmlar    

(variantlar)ning  har  biri  muayyan  psixologik  belgining  individual  farqlariga  o„z 

hissasini  qo„shishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  har  bir  polimorfizm  juda  ko„p 

psixologik  belgilarga  ozginadan  hissa  qo„shishi  mumkin.  Bu  fakt  genlar  va 

individual-psixologik  xususiyatlar  orasidagi  o„zaro  bog„liqliklarni  tadqiq  qilishni 

sezilarli  qiyinlashtiradi,  lekin  zamonaviy  metodlar  va  texnologiyalar  bu  vazifani 

bajarish  imkonini  beradi. 

 

Genetik  effektlar  muhit  effektlariga  o„xshab,  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega 



emas.  Genlar  effekti  genotip-muhit  o„zaro  ta‟sirining  murakkab  tarkibiy  tuzilishi 

vositasida  amalga  oshadi.  Har  bitta  genlarning  o„zi  muhitning  u  yoki  bu  ta‟siri 

tufayli  batamom  har  turli  effektlarga  ega  bo„lishi  mumkin.  Shu  bilan  birga,  genetik 

omillar  muhit  sharoitlarining  “vositachilari”  bo„lishi  mumkin,  shuning  uchun 

murakkab  psixologik  belgilarni  yagona  ma‟noda  tushuntirib  bo„lmaydi.  Bitta 

belgining  o„zi,  masalan,  umumiy  kognitiv  qobiliyatlar,  bir  ijtimoiy-madaniy 

muhitda  ko„proq  darajada  genetik  omillar  ta‟siriga  uchrashi  mumkin  bo„lsa, 

boshqasida  esa,  ko„proq  darajada  muhit  omillariga  (masalan,  sifatli  ta‟lim  olishga 

erishish  imkoniyatlariga)  bog„liq bo„lishi mumkin.   

 

Genetik  effektlar  statik  emas  va  odamning  rivojlanishi  jarayonida  o„zgaradi. 



Xususan,  aniqlanganki,  ayrim  genlar  faqat  rivojlanishning  muayyan  bosqichlarida 

faol  bo„ladi,  ba‟zan  esa,  faqat  muhitning  ma‟lum  ta‟siri  sharoitida  faol  bo„ladi 

[Kovas  et  al.,  2007].  Bundan  tashqari,  bir  xil  psixologik  belgilar  rivojlanishning 

turli bosqichlarida ko„proq yoki kamroq darajada genlar ta‟siri ostida bo„lib qolishi 

mumkin.  Masalan  G„arbiy  Yevropa  va  Amerika  mamlakatlarida  umumiy 

intellektdagi  individual  farqlar  ko„p  darajada  ilk  bolalikdagi  muhit  omillari  bilan 

bog„liq bo„lsa, yetuk yoshda esa, genotipning yetakchi roli  ko„rinadi  


                                                                                                                      

29 


 

1.3 Odamdagi belgilarni irsiylashda muhit va irsiyat. 

      Genetikada  genotip  va  muhit  omillarining  o„zaro  ta‟sirini  ikkita  variantga 

ajratish  an‟anaga aylangan.   

      Birinchidan,  genetik  tadqiqotlar  irsiyat  va  muhit  omillarining  statistik  o„zaro 

ta‟sirini  aks  ettiradigan  genotip-muhit  fenomeni  ta‟sirini  aniqlaydi.  Bu  hodisaning 

mohiyati  shundaki,  har  xil  genotiplar  egalari  orasidagi  farqlar  muayyan  muhit 

sharoitlarining  “mavjudligisiz”  namoyon  bo„lmasligi  ham  mumkin.  Boshqachasiga 

aytganda,  faqatgina  qulay  ijtimoiy  madaniy  holatlar  (ta‟lim  olish,  oilaviy  va 

boshqalar)  mavjud  bo„lganda  bolalardagi  genotipik  farqlar  real  hayotda  ma‟lum 

bo„lishi  mumkin.  O„zaro  ta‟sirning  bu  variantidan  an‟anaviy  ravishda  bitta 

pedagogda  ta‟lim  oluvchilarning  har  xil  akademik  yutuqlarini  interpretatsiya 

qilishdagi  tushuntiruvchi  kategoriya  sifatida  foydalaniladi 

Ikkinchidan,  har  xil  muhitlar  bo„yicha  genotiplar  taqsimlanishining 

notekisligini  aks  ettiradigan  genotip-muhit  kovariatsiyasi  ajratiladi.  Genotip-muhit 

kovariatsiyasining  mohiyati  individ  muhitining  uning  genotipiga  muvofiqlik 

darajasini  aks  ettirishdan  iborat.  Genotip-muhit  kovariatsiyasi  variantiga  muvofiq 

ravishda,  xususan,  iqtidorli  bolalar  uchun  ta‟lim  muassasalari  faoliyat  olib  boradi: 

iqtidorli  bolalar  ularning  iqtidorliligi    yo„nalishiga  muvofiq  bo„lgan  ta‟limiy  va 

ilmiy  muhitga  “sho„ng„itish”  uchun  saralab  olinadi.  Bu  ilmiy  muhit  ta‟lim 

oluvchilarning  qobiliyatlarini  rivojlantirishga  yordam  beradi.  Bunda  bola  muayyan 

muhit  sharoitlarini  o„zi tashkil  qilishi  mumkin  [Kovas, Tixomirova, Malix,  2011]. 

 

Rossiyalik  tadqiqotchilar  orasida  genotip  va  muhit  o„zaro  ta‟sirini  uchta 



turga  ajratiladigan  genotip-muhit  kovariatsiyasining  tipologiyasi  eng  ko„p 

ommalashgan: 

 

sust  kovariatsiya  -  bitta  oila  a‟zolari  umumiy  irsiyatga  ham.  umumiy 



muhitga  ham ega; genotip va muhitning  kutiladigan  birikmalari  kuzatiladi; 

 

reaktiv  kovariatsiya  -  individning  muayyan  shaxsiy  belgilari  shakllanishiga 



olib  kelishi  mumkin  bo„lgan  tug„ma  xususiyatlari  namoyon  bo„lishiga  muhitning 

reaksiyasi;                                                    



Yüklə 0,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin