Müasir fəlsəfə problemləri” şöbəsi MÜASİr fəLSƏFƏ, elm və MƏDƏNİYYƏT: postqeyri-klassik epistemologiYA

Литература:
1Алексеев. И. С. Деятельностная концепция познания и реальности. М., 1995.

2. Борн. М. Физика в жизни моего поколения. М., 1963.

3. Вопросы теории познания и методологии научного исследования. Л., 1969.

4. Гейзенберг. В. Шаги за горизонт. М., 1987.

5. Гейзенберг. В. Физика и философия. Часть и целое. М., 1989.

6. Дэвис. П. Суперсила. М., 1989.

7. Капра. Ф. Дао физики. М., 1994.

8. Капра. Ф. Паутина жизни. М., 2002.

9. Маркс. К., Энгельс. Ф. Из ранних произведений М., 1956.

10. Мостепаненко. А. М. Проблема существования в физике и космологии. ЛГУ.,

1987.

11. Паули. В. Физические очерки. М., 1975.

12. Полани. М. Личностное знание. М., 1985.

13. Пригожин. И., Стенгерс. И. Порядок из хаоса. М., 1986.

14. Проблема поиска жизни во Вселенной. М., 1986.

15. Сариев. Г. Дж. Принцип ограничения. Баку., 1986.

16. Тарнас. Р. История западного мышления. М., 1995.

17. Философские проблемы астрономии ХХ века. М., 1976.

18. Эйнштейновский сборник. 1978-1979 гг. М., 1983.

II BÖLMƏ

Abbasov Ə. F.

Milli fenomenlərin dərki və şərhində adekvat epistemologiya zərurəti

Gözəl atalar sözü var: “Öz istiqamətini bilməyən gəmi üçün heç bir külək səmt küləyi ola bilməz”. “Millət”, “milli ideya”, “milli ideologiya”, “milli maraqlar” kimi cəmiyyətin və dövlətin taleyində fundamental əhəmiyyətə malik fenomenlər barədə düşünərkən, istər-istəməz, bu müdrik kəlam yada düşür. Belə ki, ortada yekdil qəbul edilmiş, qərarlaşmış fikir yoxdur. Nəzəri pərəkəndəlik, ümumi bir məxrəc üzərində vahidliyi təmin etməyən fikir müxtəlifliyi isə, bütün hallarda, praktiki işlərin gedişinə, ictimai proseslərin cərəyanına mənfi təsir göstərməyə bilməz.

Bugünün özündə də bir çoxları belə vəziyyəti, əfsuslar ki, demokratiyanın təzahürü, hətta təntənəsi hesab edirlər. Unudurlar ki, millətin və dövlətin müqəddaratına xidmət etməli olan fundamental kateqoriyalar hansısa dəbə (qlobal olsa da belə!) qurban verilməməlidir. Ümumiyyətlə, həqiqi demokratiyaya xidmət dəbə qulluqla bir araya sığmır. Demokratiyaya, xalqın, millətin və şəxsiyyətin suverenliyinə aparan yol ağıldan, təfəkkürdən keçir. Hələ vaxtilə Akvinalı Foma deyirdi: “Hər bir azadlığın kökü zəkadadır”. Beləliklə, məntiqi olaraq, deyə bilərik ki, mühüm kateqoriyalara yetirilən ziyanlar bilavasitə dəbin özündə və ona qulluqda (köləlikdə) deyil, problem təfəkkürdə, əqli durumda yuva salmış xəta və nöqsanlardadır. O cümlədən – barəsində söhbət gedən kateqoriya-fenomenlərə koqnitiv fəzada yararlı, yəni tarixi situasiyaya və sosial zamana, elmi tələb və meyarlara, reallıq və məntiq dəqiqliyinə cavab verən qnoseoloji zəminlərin və metodoloji yanaşmaların yoxluğunda, yaxud da gücsüzlüyündədir. Bütövlükdə, özündə, zəruri olaraq, aksioloji məqamları da ehtiva edən epistemoloji sistemin olmaması və yaxud yararsızlığı nəinki ictimai inkişaf və sosial rekonstruksiya üçün əhəmiyyətli olan bugünkü problemlərin həllini qəlizləşdirir, həm də keçmişi dəyərləndirməkdə və gələcəyi müəyyənləşdirməkdə maneə törədir, səhflərə yol açır.

Ola bilsin ki, bir çox bioloji, fiziki, kimyavi, riyazi və sair obyekt-fenomenləri təhlil edib öyrənmək üçün başqaları tərəfindən ortaya qoyulmuş və bir növ ümumi sərvətə çevrilmiş məhsuldan, yəni epistemoloji bazadan qədərincə bəhrələnmək olar (bunu tarixi praktikanın özü də təsdiqləyir!), lakin, fikrimcə, milli səciyyə daşıyan, daha dəqiq desək, milli mahiyyəti ifadə edən və bilavasitə bu mahiyyətin xidmətində dayanan fenomenlərin tədqiqində “öz epistemologiyamız” olmalıdır, başqalarından, “ümumi”dən bəhrələnmək yalnaz məhdudi çərçıvədə ola bilər. Əlbəttə ki, belə epistemoloji arsenalın yaradılmasında dünyada mövcud olan həm nəzəri, həm də praktiki-təcrübi sərvətdən istifadə vacibdir. Burada özünə qapılma əvvəlcədən nəyisə yaratmaq prosesinə son qoymaq deməkdir. Yaradıcılıq aktı, kreativlik yalnız ətrafa, mühitə açıqlıq vəziyyətində mümkündür.Ümumiyyətlə, əqli və əməli failiyyətin dinamik açıq sistem məzmun-mahiyyətində qurulması etibarlı inkişaf və tərəqqinin şərtidir.

Bu məntiqin davamı olaraq deyə bilərik: milli məzmun-mahiyyətli fenomenlərlə bağlı vəzifə və prioritetlər bizim araşdırmaların qabaqçıl elmin müasir epistemologiya sahəsində əldə etdiyi səviyyəyə müvafiqliyi kontekstindən qavranılmalı və reallaşdırılmalıdır. Yuxarıda zərurətini göstərdiyim “öz epistemologiyamız”ın yaradılması prosesi də yalnız bu zirvəyə yaxınlığı, doğmalığı şərtilə məhsuldar və faydalı ola bilər.

Əldə edilmiş zirvə dedikdə, ən əvvəl, müasir dünyada qərarlaşan postneoklassik elmi paradiqma nəzərdə tutulur ki, əsasən mürəkkəblik fenomeninin tədqiqi və mürəkkəb sistemlər nəzəriyyəsi üzərində qərarlaşır. Ümumən isə “mürəkkəblık fəlsəfəsi”ndən danışmaq olar ki, həm yeni elmi rasionallıq tipini, həm də adekvatlıq və obyektivlik tələblərinin yeni anlamını ortaya qoyur. Belə olduğu halda, aydındır ki, söhbət həm də yeni təfəkkür tipinin formalaşmasından gedir. Mən bu təfəkkür tipini, mahiyyətindən çıxış edərək, tənqidi-sinergetik təfəkkür adlandırıram.

Məhz postneoklassik epistemologiya vasitəsilə “millət”, “milli ideologiya”, “milli ideya”, “milli mənafe”, “milli dövlət” kimi kateqoriyaları daha müfəssəl anlamaq, onların funksional təyinatını müəyyənləşdirmək olur. Belə ki, bu məfhumları zaman-məkan daxilində sadəcə bir dəyişməyən, sabit invariant kimi deyil, məzmununa və təzahürlərinə görə özünü təqdim edən çoxşaxəli mürəkkəblik kimi dinamik proses qismində anlamaq və araşdırmaq mümkündür: element-tərkib, strukturlaşma, funksiya və fəaliyyət, genetik-irsi, təkamüli özünütəqdimat, parametrik və informasion tamlıq, siyasi və yaxud dini səciyyə, sosial-iqtisadi təyinat, mənəvi-ruhi müəyyənləşmə baxımından, həmçinin də digər kontekstlərdən.

Məsələn, götürək “millət” anlayışını. Bildiyimiz kimi, bu anlayışa müxtəlif təriflər verilib və verilməkdədir: “etnik millət”dən tutmuş “sosial-iqtisadi və mədəni toplum”a qədər və “siyasi-hüquqi tarixi birlik forması” da daxil olmaqla. Hər bir tərifin də, necə deyərlər, öz həqiqəti var. Baxır, tərif hansı konkret “koordinat sistemi” üçün verilib və hansı baxış bucağından (mürərəkkəblik səciyyə və kontekstindən) qiymətləndirilir. Vaxtilə V. Lenin və İ. Stalin də öz təriflərini irəli sürüblər ki, indi bəzi “alim”lər istehza ilə xatırlayırlar, güya cəfəngiyat söyləyiblər. Bu tənqidçilər-ironiya sahibləri, görünür, adi bir həqiqəti unudurlar: hətta cansız (“ölü”) obyektlərlə məşğul olan mexanika və fizikada cismin hərəkəti barədə fikir söyləmək üçün, ən əvvəl, koordinat sistemini müəyyənləşdirirlər, başqa sözlə, hərəkət mürəkkəbliyinin təsviri üçün konkret müstəvini və yaxud fəzanı təyin edirlər. Elə bu konkretliyə riayət etmək mexanik və ya fizik üçün tədqiqtda elmi metodologiyanın prisiplərini nəzərə almaq deməkdir. Əfsuslar ki, canlı, qat-qat mürəkkəb sosial, siyasi, iqtisadi, mənəvi fenomenlərə gəldikdə isə “hesablama üslubu”nun ən elementar tələbi belə rəhbər tutulmur.

Postneoklassik mövqedən yanaşdıqda biz “millət”in müxtəlif tərif və şərhlərinə (keçmişdə və indi) daha tolerant münasibətin vacibliyini dərk edir, hər birinin tarixi və ictimai şərait üçün əhəmiyyətini dəyərləndirə bilirik. Məsələn, bu gün daha çox işlənən “millət – daim təkamüldə olan siyasi-hüquqi-mədəni tarixi birlik formasıdır” təriflə yanaşı “millət – ictimai materiyada həyata keçirilən insani əlaqələrdə və etnik mənəviyyat münasibətlərində, yurddaşlıq, həmrəylik, birgəyaşayış duyumunda gerçəkləşmiş varlıqdır” kimi formulanı da öz təyinatı və situasiyası baxımından məqbul sayırıq. “Mürəkkəblik fəlsəfəsi” baxış prizmasından, düşünürəm ki, ümumiyyətlə, “millət”lə bağlı sərhəd situasiyaları təsvir etmək, tərif və terminlərin imkan məhdudluğunun yerini doldurmaq, millətlərin iqtisadi, sosial-siyasi, mədəni inkişafının heç də aydın bilinməyən məqamlarını işıqlandırmaq əlverişli ola bilər.

“Millət” məfhumunun həm bəşəriyyətin inkişafı nöqteyi-nəzərdən, həm də bu ümumi təkamüldə ayrı-ayrı xalqların, etnik birliklərin daxilən təşkilatlanması, formalaşması, siyasi-hüquqi tarixi birlik keyfiyyətlərinə malik olması cəhətdən fəlsəfi-kateqorial tutumu, məna-məzmunu olduqca geniş və zəngindir. Burada etnik sintezləşmə və ümumiliklə yanaşı (bəlkə də daha çox!) ümumi siyasətdə, hüquq və inzibatçılıq məkanında, dövlətçilikdə iştirak var, sosial-siyasi dəyər və institutlar vasitəsilə sisteməqovuşma, birgəhəyat duyumuna və mədəniyyətinə daxilolma var. Fikrimcə, “millət” anlayışının müasir zaman, tarixi tələbat və ictimai inkişaf zərurətindən irəli gələn zənginliyi, əhəmiyyəti də əsasən bu məqamlarla ölçülür. Təsadüfi deyil ki, hələ vaxtilə görkəmli alman filosofu İ.Q. Fixte deyirdi: “Millətdən söhbət gedirsə, deməli, milli dövlətçilikdən danışılmalıdır”.

Millət – mütləq mənada götürülmüş “sabitlik amili” deyil, hətta onun mahiyyət tərkibində, kökündə olan etniklik amilinin öz də yalnız nisbi olaraq dəyişməzdir. Üstəlık də, artıq inkişaf etmiş millətlərin bir çoxunun tarixi köklərinə nəzər saldıqda görürük ki, məxsusi etniklik heç də yeganəliklə, “tək mənbə” anlamı ilə uzlaşmır. Millətlərin intişar və təşəkkül tarixində etnik müxtəliflik amili nəinki mümkündür, hətta çoxluq təşkil edir. Bunu gerçəklik özü təsdiqləyir. Millət – tarixi və sosial zamanın cərayanında fəal iştirak edən, stabil elementlərini qorumaqla yanaşı daim özünü təşkilatlandıran, mövcudluq və inkişaf naminə zəruri dəyişikliklərə və yeniliklərə həssas olan fenomendir.

Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin “Müasir Azərbaycan milli ideyanın təcəssümü kimi” məqaləsində çox haqlı olaraq göstərilir ki, hər bir millət öz milli ideyasını əldə etməlidir, əks halda onun varlığı heç cür bəraət qazana bilməz. Bizim üçün başlıca milli ideya azərbaycançılıqdır ki, bütövlükdə xalqin, cəmiyyətin və Azərbaycan dövlətinin mütərəqqi inkişaf namimə vahid güc səviyyəsində birgə fəaliyyətini, səfərbərliyini nəzərdə tutur. Azərbaycançılıq, fikrimcə, həm təkcə və xüsusi, həm də ümumi təqdimatda kifayət qədər özündə sinergetik ovqat, quruculuq və yaradıcılıq potensialı daşıyan ideya kimi milli-dövlətçilik ideologiyamızın aparıcı və mühüm tərkib hissəsidir. Müstəqilliyimizin hələ ilkin illərində bu ideyanın böyük uzaqgörənlik, inam və təkidlə önə çəkilməsində, ona xüsusi diqqət yetirilməsində ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəsna rolu danılmazdır.

Azərbaycançılıq – yüksək vətəndaşlıq mənliyi, birgəyaşayış və birgəfəaliyyət mədəniyyəti, nizama meylli sosial-siyasi və hüquqi şüur səviyyəsində təşkilatlanmış tarixi, etno-mədəni birliyin mövcudluq üsulu olan millətləşmənin həm aparıcı tərkib hissəsi, həm də konkret ifadə və reallaşma formasıdır. Etnik müəyyənləşməni siyasi-hüquqi müəyyənləşmə səviyyəsinə, milli bütövlük dərəcəsinə yüksəldən, əqli-intellektual, ruhi və fiziki gümrahlaşma, intibaha qovuşma yolu və prosesi olan millətləşmə o dərəcədə gerçəkləşə bilər ki, Vahid Azərbaycan ideyası yüksək tutulsun, azərbaycançılıq istiqamətverici və rəhbər prinsipə çevrilsin. Azərbaycançılıq əsrlər boyu eyni bir ərazidə yaşayan, ümumi ruhi-psixoloji cəhətlərə malik, oxşar və uzlaşan sosio-mədəni dəyərlərin daşıyıcısı olan xalqların, etnik birliklərin tarixi müəyyənləşmə formasıdır. Onun hədəfi Azərbaycanda yaşayan əhali qrupları arasında həmrəyliyin və qarşılıqlı fayda verən əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsindən, dünya miqyasında vahid Vətən ruhunun müdafiəsindən ibarətdir.

Bir milli ideya kimi azərbaycançılıq etniklərarası tolerantlığın, milli həyat harmoniyasının, demokratik konsolidasiyanın əsasıdır. Real müstəqillik, ərazi bütövlüyü, demokratik normalara söykənən stabillik və ictimai tərəqqi bu prinsipdən kənarda mümkün deyil. Azərbaycançılıq yüksək nizam-intizamın, dövləti şüurun, birgəyaşayış və birgəfailiyyət mədəniyyətinin həm səbəbi, həm də nəticəsidir. Onun əhəmiyyətli rolu perspektiv təfəkkürün formalaşdırılmasında, mütərəqqi ideallara doğru fəallıqda səylərin birləşdirilməsindədir.

Azərbaycançılıq ideyasının üzərinə düşən missiyanın uğurla həyata keçirilməsi üçün özünəməxsusluqla beynəlmiləlçiliyin üzvi vəhdətinin nəzərə alınması ümdə əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, azərbaycançılıq heç də bəsit mənada özünəqapalılıq, təcridolma deyil. O, insanların, etnik-dini icmaların birləşdirici simvolu olaraq, onların dünyaya açıqlığını, tolerantlığını təmin etməli, faydalı ünsiyyət və ələqələri qidalandırmalıdır. Bundan əlavə, hesab edirəm ki, milli maraqlardan irəli gələn məqsəd və vəzifələrin dəqiqləşdirilməsində, onların reallaşması prosesində subyektiv, şəxsi və qrup mövqelərindən müdaxilənin qarşısının alınmasında azərbaycançılıq prinsipi xüsusi yer tuta bilər və tutmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, aparıcı milli ideyanın reallaşması öncədən sosial ədalət prinsipinə, düzgünlüyə və paklığa, insan ləyaqətinin qorunmasına köklənməlidir.

Yekunda, yeri gəlmişkən, bir mühüm məsələyə diqqət çəkmək istərdim. Söhbət nəzərdə tutulan, reallaşmasına çalışdığımız ideya-idealın təmizliyinin qorunmasından, zəruri və müqəddəs bildiyimiz amala təmənnasız və sədaqətlə xidmət etməyimizdən gedir. Vaxtilə, 1974-cü ilin 14 iyul tarixində, böyük yazıçı-mütəfəkkir M. Şoloxovun “Pravda” qəzetinə verdiyi müsahibədən olduqca əhəmiyyətli bir fikri xatırlatmaq istərdim. O, deyir: “İdeyanın təmizliyi, ona təmənnasız və sədaqətli qulluq heç vaxt unudulmamalıdır. Təsəvvür edin ki, Tolstoy öz oğlunun əlyazmasını önə keçirmək üçün “Niva”nın redaksiyasına gəlir, yaxud da Raxmaninov Şalyapindən məşhur tamaşada onunla birgə bacısı qızınıa oxumaq imkanının verilməsini xahiş edir. Yaxud, daha yaxşı, Mendeleyev institut təsis edir və oğlunu ora direktor vəzifəsinə yerləşdirir. Bu barədə düşünmək lazımdır. Və yalnız ona görə yox ki, belə gənc insanlar layiq deyillər, istedadsızdılar. Qətiyyən yox! Lakin yaradılmış asan imkanlarla, ola bilsin ki, onlar daha güclü istedadların üzə çıxmasının qarşısını alır, inkişafını ləngidi. Görürsüzmü, bu – hər kəsin şəxsi işi deyil, ümumxalq məsələsidir”. Yəqin ki, xüsusi şərhə ehtiyac yoxdur!

Hasil olan odur ki, əhəmiyyətli ideya-idealların reallaşması haqq və ədalətin, hüquq bərəbərliyinin, milli mənafenin, fəzilətli ictimai norma və prinsiplərin istisnasız gözlənilməsindən, onlara riayət edilməsindən keçir. Bu, hər bir kəs – sıravi vətəndaş və dövlət məmuru üçün Vicdan və Məsuliyyətin, birgəyaşayış mədəniyyətinin tələbidir! Akademik Ramiz Mehdiyevin növbəti məqaləsində və əvvəlki yazılarında vacibliyi bildirdirilən təxirəsalınmaz məqsəd və vəzifələrin uğurlu həlli də bu tələbin ödənilməsindən asılıdır – istər innovasion xarakterli siyasi elitanın formalaşdırılması və milli inkişafda intellektual dönüş-sıçrayış məsələsi ollsun, istərsə də ictimai şüurun demokratikləşməsi və fərdin sosiumda müsbətə doğru yerinin dəyişməsi problemi olsun.

Eynilə, bu tələbin ödənilməsi cəmiyyətdə sosial mobilliyin (aşağı və yaxud yuxarı ıstiqamətdə) doğru-düzgün reallaşması, ümummilli “insan materialı”nın yüksək səviyyədə formalaşması, milliliyin konkret ifadə forması, məna-mahiyyət daşıyıcısı olan azərbaycançılığın, nəhayət, xalq ruhunun və demokratik milli dövlətçiliyin təntənəsi üçün mühüm şərtdir. Dünyanın indiki kövrək, olduqca ziddiyyətli durumunda, çoxşaxəli və çoxsəviyyəli qloballaşma şəraitində bu yönümdə biz xüsusən ciddi düşünməli, əməli işlər görməliyik. Hamımızın üzərində böyük məsuliyyət var.

Prezident İlham Əliyevin çıxış və müsahibələrində tez-tez qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan cəmiyyəti, xalqımız bu gün intellektə və intellektuallaşmaya, “insan kapitalı”nın, mənəvi-mədəni sərvətin inkişafına daha çox ehtiyaclıdır. Şübhəsiz ki, biz alimlər intellektual ehtiyatların formalaşması və səmərəli istifadə olunmasında, müasir tələblər baxımından idarə edilməsində öz töhfəmizi ortaya qoymalıyıq, dövlətimizə yaxından kömək etməliyik. Görüləsi işlər isə çöxdur – həm nəzəri, həm də praktiki kontekstdə. Bu yolda hamımıza uğurlar arzulayıram!


Şirinov A.Ə.

İctimai elmlərdə həqiqət problemi
Həqiqət epistomoloji problem kimi fəlsəfənin daimi olaraq araşdırdığı problemlərdən biridir. Bu problem ətrafında müxtəlif fikirlər, ideyalar irəli sürülmüş, bütöv konsepsiyalar yaradılmışdır. Fəlsəfənin başlıca funksiyalarından biri insan idrakının ümumi iş prinsiplərini, bu idrakın insanın gündəlik həyatına, praktik fəaliyyətinə, özünə və özündənkənar varlığa olan münasibətini öyrənmək, aşkara çıxarmaq, istiqamətləndirmək olduğuna görə o gerçək, yaxud gerçəkləşmə imkanına malik olanla belə bir məzmuna və perspektivə malik olmayan hadisə və proseslər arasındakı fərqi aşkarlayaraq bəyan etməkdir. Bu funksiyanı yerinə yetirərkən fəlsəfə çalışır ki, ontoloji varlıqla onun qnoseoloji məntiqi əksi, eyniliyə malik olsun. Hərçənd bu, son dərəcə çətin və mütləq mənada öz həllini tapa bilməyən bir prinsipdir. Çünki varlıq, onun predmet və hadisələr aləmi dəyişkən olduğu üçün, bu dəyişkənliyin bütün əlaqə və xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmaq mümkün olmadığına görə həmişə hansısa “özündə şeylər” qalır və fikrin obyekti həmin obyekt haqqında olan fikirdə özünün tam əksini tapa bilmir. Burada söhbət heç də konkret şeylərin özlüyündə mövcudluğunun (struktur, element, elementlərarası əlaqə və s.) əmsallarının hesablanmasından, onların fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətlərindən deyil, həmin şeylərin bütövlükdə varlıq sistemindəki yerindən, onun formalaşma və dəyişkənliyinin hansısa ümumi qanunauyğunluğundan gedir. Ümumbəşəri düşüncə həmişə gündəlik praktikaya daxil olan və daxil edilən şeylərlə yanaşı, hələ bu praktikaya daxil olmayan və daxil edilə bilməyən, hər hansı bir zaman kəsiyi üçün metafizik məzmuna malik olan belə qanunauyğunluqlar haqqında da axtarışlar aparmağa məcbur olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, bu və ya digər zaman kəsiyində metafizik səciyyə daşıyan ideya və nəzəriyyələr sonrakı dövrlər üçün konkretləşərək insanların gündəlik həyatına və düşüncə tərzinə çevrilmişdir. XIII əsr ingilis filosofu R.Bekonun (1214-1294) avarla deyil, mühərriklə hərəkət edən gəmi, atla deyil, mühərriklə hərəkət edən araba, uçan qanadlı maşınlar və s. haqqındakı düşüncələri həmin dövr üçün fantastik və metafizik düşüncələr idi. Lakin XVIII əsrdən başlayaraq bu düşüncələr pillə-pillə öz praktik həllini tapmağa başladı və təsadüfi deyil ki, İngiltərə sənayeləşmənin pioneri kimi çıxış etməyə başladı.

Elm həmişə praktik təcrübə ilə bugünkü praktika üçün əlçatmaz olan, adi düşüncəyə sığmayan metafizik düşüncənin vəhdətindən ibarət olub. Burada mifoloji, fantastik, hətta sxolastik düşüncənin də elementləri olub. Hamıya məlumdur ki, tədris sisteminə daxil olan fənlərin ümumi nəzəri hissəsini heç də bilavasitə təcrübi yolla nümayiş etdirmək mümkün deyil. Burada evristik-məntiqi üsullardan istifadə olunur. Buna görə də dərketmə prosesini yalnız maddi olanla, maddiyatla bağlamaq bu prosesin mahiyyətini, onun gedişini həddən artıq bəsitləşdirməkdir. Belə halda sadədən mürəkkəbə yüksəliş də anlaşılmazlıq yaradır. Axı bu yüksəlişdə maddi olan deyil, mənəvi olan (düşüncə, məntiq) iştirak edir. Alınan nəticə isə imkandan, şəraitdən və tələbdən asılı olaraq tətbiq olunur. Həm də bu tətbiq yalnız şeylərə və onlarla olan proseslərə deyil, mənəvi-ruhi proseslərin özünə də tətbiq edilir. Əgər idrakın, düşüncənin bu xüsusiyyəti olmasaydı onda insan idrakı, düşüncəsi yalnız ayrı-ayrı predmet və hadisə hüdudundan kənara çıxaraq bu şeylər və predmetlər arasındakı müxtəlif əlaqələri görə bilməzdi. Məsələn, dövlətlə dövlətçilik arasındakı mühüm fərqi görə bilməzdi. Əgər dövlət müxtəlif funksiyalı və müxtəlif struktura malik maddi qurumdursa, dövlətçilik düzgünlük, ədalətlilik, qanunçuluq, müdriklik, iradəlilik, çeviklik və sairədən ibarət olan, daha doğrusu onların vəhdətindən ibarət olan mənəvi keyfiyyətdir. Bu keyfiyyətə daxil olan, onu yaradan komponentlərdən hətta birinin belə çatmaması arzu olunan, gözlənilən nəticəni verməyə bilər.

Təbiətşünaslıq elmlərində, yaxud hər hansı bir maddi obyekti öyrənən subyektlə öyrənilən obyekt arasında heç bir aksioloji münasibət olmur. Yəni burada subyektin marağı yalnız obyektə məxsus xassələri, onun məzmun və mahiyyətini aşkarlamaqdır. Buna görə də təbiətşünaslıq elmləri konkretdir və onların nəticələri də müxtəlif yollarla sübut olunandır.

Bəzən təbiətşünaslıq elmləri ilə ictimai-humanitar və xüsusən fəlsəfə arasındakı fərqi görə bilməyənlər belə bir fikir söyləyirlər ki, fəlsəfə nəyi isə dəqiq və ya konkret verə bilmədiyi üçün həqiqətdən də kənarda durur və buna görə də özlüyündə nəyi isə birmənalı olaraq həll edə bilmədiyi üçün elmə aid edilə bilməz. Bəziləri isə fəlsəfənin həyata, onun gedişinə təsir edə bilməməsi fikrini söyləyirlər. Burada ən azı konkret şeylər və hadisələrlə bu şeylər və hadisələr arasındakı müxtəlif əlaqə və təsirlərin aşkara çıxarılması məsələsi dəyişik salınır, yaxud düzgün başa düşülmür. Yaddan çıxarılır ki, insan özlüyündə yalnız mövcud olan şeylər və hadisələr aləmində yaşamır, o bu şeylər və hadisələr aləminə məxsus olan xüsusiyyətləri, qanunauyğunluqları öyrənir və bunların əsasında özü üçün lazım olan yaşayış və həyat tərzi yaradır. Bu isə təbiəti tamamlaya bilən, onunla simmetrik ola bilən bir tərzdə ola bilər. Bu birinci ilə ikinci arasında olan harmonik əlaqəni isə yalnız ağıl, düşüncə vasitəsilə əldə etmək mümkündür. İkincini yaratmaq üçün birincini mümkün qədər öyrənmək lazımdır ki, onu “özündə şeydən” bizim üçün şeyə çevirmək mümkün olsun. Çünki ikinci birincinin mahiyyətinin öyrənilməsi əsasında yarana bilər. Əgər təbiətə məxsus olan predmet və hadisələrin öyrənilməsi idrakın divergentliyini tələb edirsə, yaxud özlüyündə mövcud olan şeylər və hadisələr aləmi ayrı-ayrılıqda, yaxud yarımsistem halında öyrənilirsə, onların arasındakı müxtəlif əlaqə və təsirlər, keçidlər konvergent halda öyrənilir. İstər divergentlik, istərsə də konvergentlik bilavasitə insanın öyrənmə prosesi ilə bağlı xüsusiyyətlərdir. Məhz insan beynində varlığın nələrdən ibarət olması və necə olması məsələsi meydana çıxır. Varlıqla onun insana nə dərəcədə məlum olması məsələsi isə həmişə mübahisə obyekti olmuş və bu gün də mübahisəli olaraq qalır. Lakin bir şey məlumdur ki, insan varlıq haqqında öyrəndiklərindən artıq heç nə bilmir. Buna görə də varlığın mahiyyət və məzmunu dərketmə üçün həmişə açıq qalır. Burada dərketmənin ikiqat çətinliyi ilə qarşılaşırıq: bir tərəfdən varlığın dərkolunmasının özünün çətinlikləri və bunun üçün yeni metodların işlənilməsinin zəruriliyi, digər tərəfdən isə idrakın özünün imkanlarının öyrənilməsi, onun potensialının hərəkətə gətirilməsi və istiqamətləndirilməsi.

Əgər hələ Protaqordan qalma “insan hər şeyin meyarıdır” tezisinə diqqət yetirsək burada hər şeyin insan üçün olması ilə yanaşı dünya haqqında mövcud biliklərin də insan tərəfindən aşkarlanması meydana çıxar. Lakin insan dünyanı heç də hərtərəfli və bütün əlaqələri ilə öyrənmək iqtidarına malik deyildir. O, dünya şeyləri və hadisələri haqqında yanlış fikrə də düşə bilər. Əgər tarixən yaranmış mifoloji və teoloji düşüncələrə diqqət yetirsək burada arzu, istəkdən doğan fantaziyalarla yanaşı çoxlu qondarma, əsl arzu və istəklə bağlı olmayan cəhətlərə də rast gələrik. Elmdə də tarixən belə hallara rast gəlmək mümkündür. İndi vaxtilə irəli sürülən flogiston və efir nəzəriyyələrinin və çoxlu digər konsepsiya və ideyaların yanlışlığı, qondarma olması hamıya məlumdur. Elm tarixi bu qəbildən olan ideya və konsepsiyaların qırıqları ilə doludur (1). Burada söhbət heç də paradiqmaların dəyişməsindən getmir (buna elmin daxili inkişafının təbii qanunauyğunluğu kimi baxılır). Buna əvvəlcədən elmə daxil olan yanılmalar kimi baxmaq lazımdır. Və bu daha çox təbiətşünaslıq elmlərinə aiddir. Cəmiyyətşünaslıqda isə bu yanılmalar iki mühüm cəhətlə əlaqədardır:1) təbiətşünaslıqda olduğu kimi, obyektin bütün xassələrinin öyrənilməməsi, yaxud mövcud elmi metodların hələ bunu öyrənmək üçün imkan vermədiyi halda obyekt haqqında tamamlanmış fikir söyləməyə çalışmaq səbəbindən; 2) əvvəlcədən müəyyən siyasi və aksioloji mövqedə duraraq həyati hadisə və faktları həmin mövqeyə uyğunlaşdırmaq, onlara bu və ya digər bucaq altında yanaşmaq səbəbindən. Təsadüfi deyil ki, cəmiyyət həyatı haqqında tarixən onlarca sosial-fəlsəfi nəzəriyyə (iqtisadi, sosioloji və siyasi nəzəriyyələr də bura daxil edilə bilər) yaranmışdır. İndi də belə nəzəriyyələr çoxdur. Hətta obyektivliyi əsas götürən nəzəriyyələrdə belə müxtəliflik var və buna da təbii hal kimi baxmaq lazımdır. Çünki sosial obyekt, yaxud cəmiyyət həyatı həmişə konkret sosial zaman və məkan keyfiyyətlərinə malikdir. Burada hansısa bir universal zamana və məkana aid qurula biləcək nəzəriyyə əvvəlcədən xalis abstraksiya olub, praktika üçün yaramır. Ona görə də bəzi müəlliflərin həqiqət odur ki, o zaman və məkan hüduduna malik deyildir fikri son dərəcə mübahisəlidir və olsa-olsa kəmiyyət ölçülərinə aid edilə bilər. Məsələn, dünya əhalisinin sayı və say tərkibi, parnik effekti və s. zaman və məkanla hüdudlanmayan elmi fikir isə müxtəlif fiziki varlıqların öyrənilməsinə aiddir. Bu isə təbiətşünaslıq və dəqiq elmlərə aid olan məsələdir. Əslində burada da təfəkkürün, düşüncənin təkamül yolu ilə inkişaf etməsi fikrini söyləmək olar və bunun da zaman və məkan (mövcud elmi atmosferlə) bağlı olması qənaətinə gəlmək olar. Bu gün xüsusi ilə renessans dövründən başlayaraq Avropada elmin və texnikanın sürətlə inkişafı və dünyanın digər hissələrinin bu baxımdan geri qalmasının səbəbləri haqqında kifayət qədər fikirlərlər və baxışlar mövcuddur. Lakin bu ideyaların heç biri hələlik mövcud problemi həll etməyə imkan vermir. Burada çoxlarının yazdığı kimi, Şərqin qədimliyi, qədim mədəniyyətə malik olması, ayrı-ayrı alimlərin nələrə aid isə hansısa fikirləri irəli sürməsi və s. haqqında söylənilən fikirlər köməyə gəlmir. Qərbdə renessans elmlə texnikanın və praktikanın vəhdəti halında getdiyindən estafet kimi həm elmi, həm texniki, həm də praktiki cəhətdən nəsldən nəslə ötürülmüş və hər bir nəsl öz həyatına hansısa yenilikləri daxil etmişdir. Bəzən yazırlar və deyirlər ki, Qərb təbiəti öyrənmiş, Şərq isə insan ruhu və mənəviyyatının təmizliyi və aliliyi ilə məşğul olmuşdur. Qəribə məntiqdir. Məgər bu ruh, bu mənəviyyat əbədimi verilmişdir? Əgər bu belədirsə onda pis və yaxşı olmasından asılı olmayaraq təhsil və elm müəssisələri nə üçündür? Məgər bu ruhun, mənəviyyatın özü yaxşı və ya pis istiqamətdə dəyişkən deyilmi? Ümumiyyətlə ruh təbiətin və insanın özünün öyrənilməsi ilə bağlı deyilmi? Təbiəti öyrənməkdənsə özünü yalnız hansısa ali məqamla bağlayan, hər şeyi ondan diləyən ruh tənbəllik, dərvişlik fəlsəfəsidir və bu fəlsəfə həmişə öz daşıyıcısını pis vəziyyətdə qoyur. Ali ruhu, ali ideyanı onun yaratmış olduğu maddi varlığı, onun sirrlərini açmaqla, ondan səmərəli istifadə etmək yolu ilə bu ali ruhu dərk etmək, ali məqama yüksəlmək olar. Bu mənada Azərbyacan renessansı, maarifçiliyi, demokratik fikri hamısı bir yerdə M.F.Axundovdan başlayır. Çünki o, həyata baxışı, düşüncə tərzinin müstəvisini dəyişdirir, ona yeni istiqamət verir. Məlum ideyaları, tarixi əhvalatları poetik dilə, ifadə tərzinə çevirməklə məşğul olmur. O, Azərbaycanda ilk pozitivist filosofdur. Onun materializmi də (real gerçəkliyi öyrənmək), ateizmi də (əslində sekulyarizasiya) buradan irəli gəlir.

İctimai elmlərdə sosial zaman və sosial məkan amili əsas rol oynayır. Burada dünya fikri, dünya düşüncəsi konkret məkan və zamanda gedən, baş verən hadisələri öyrənmək üçün çıxış nöqtəsini təşkil edir. Fəlsəfəni ümumi abstrakt spekulyativ fikirlərdən xilas edərək onu ətrafda baş verən real hadisələrin təhlilinə yönəldən də elə budur. Bu isə həm ontoloji, həm də qnoseoloji cəhətdən pozitivliyi təmin edən əsas şərtlərdən biridir. Biz çox vaxt şikayətlənirik ki, fəlsəfi ədəbiyyatı oxuyan azdır. Bunun günahkarının elə əsasən müəlliflərin özləri olduğu üçün bu cəhətə o qədər də əhəmiyyət verilmir. Yazılan əsərlər çox vaxt o qədər dumanlı və bügünkü reallıqdan uzaq olur ki, nə hissə, nə də mövcud düşüncə tərzinə təsir göstərə bilmək, onlarla reaksiyaya girmək imkanına malik olmur. Deyə bilərlər ki, bu, ümumiyyətlə elmə aid olan xüsusiyyətlərdən biridir. Amma yadda saxlamaq lazımdır ki, termodinamikanın qanunları heç də hamı üçün deyil, fizika və texnika sahəsində işləyənlər üçündür. Lakin fəlsəfə ümumiyyətlə beyinlərə təsir etmək, onları bir pillə yüksəltmək, istiqamətləndirmək, həyatın hələ praktikaya daxil olmamış tərəflərini açmaq üçün olduğuna görə həm də populyar elm sahəsidir. Buna görə də müxtəlif alimlərin oxumağa təqdim etdiyi əsərlər yalnız özümüz üçün deyil, həm də başqaları üçün də maraqlı olmalıdır. Ola bilsin bu fikrə etiraz edib deyə bilərlər ki, Hegelin yazdıqlarını da öz dövründə oxuyub başa düşənlər az idi. Amma o, Hegel idi, dünyanın düşüncə nəhənglərindən biri idi. Yaddan çıxarırlar ki, elə Hegel dövründə O.Kont fəlsəfəni spekulyativ sistem yaratmaqdan xilas etmək naminə pozitiv fəlsəfə problemini araşdırmaqla məşğul idi. Fəlsəfə elmi düşüncənin müxtəlif istiqamətləri arasında ümumi olan universal əlaqələri aşkara çıxarmalıdır. Bunsuz nə dünyanın ümumi əlaqəsini, onun harmoniyasını, nə də dünyanı dərk edən təfəkkürün ümumi prinsiplərini aşkara çıxarmaq mümkün deyildir. Bunlar indi hamı üçün aydın olan məsələlərdir. Lakin yaşadığımız cəmiyyətin problemlərini bir kənara ataraq ümumiyyətlə dünya və ümumiyyətlə təfəkkürlə məşğul olsaq, onda demək olar ki, heç nə ilə məşğul olmuruq. Çünki ümumiyyətlə dünya və ümumiyyətlə təfəkkür, düşüncə tərzinin özü də ayrı-ayrı xalqlarda, ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif olan həyat və düşüncə tərzindən başlayır. Başqa sözlə desək ümumi həmişə təkcə və ayrıcalardan yaranır, onları ehtiva edir və buna görə də ali səviyyəyə çatır. Geriyə qayıtdıqda isə ayrıcalarda və təkcələrdə özünü təsdiqəyir. Əgər ictimai həyatda, müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif xalqlarda gündəlik həyat tərzi, düşüncə tərzi, adət və ənənələrdə fərq varsa, deməli onların fəlsəfəsində də bu fərqlər özünü göstərməlidir. Bu milli mədəniyyət fonunda fəlsəfədə də müxtəliflik vardır. Buna görə də vahid, hamı üçün eyni olan fəlsəfə yaratmaq mümkün deyildir. Lakin bir daha qeyd edək ki, bu heç də fəlsəfənin ümumi, hamı üçün eyni olan prinsiplərinin mövcudluğunu inkar etmir. Məsələn, səbəb və nəticə (determinizm), tam və hissə, tarixilik və məntiqilik, obyekt və subyekt arasındakı əlaqələr və digər prinsiplər ümumelmi və deməli fəlsəfi məzmuna malikdirlər və bunlarsız ümumiyyətlə elmi düşüncənin özü mümkün deyildir. Buna görə də fəlsəfə təbiətşünaslıq elmlərində olduğu kimi, hamı üçün eyni olan, hamı tərəfindən qəbul olunan həqiqəti aşkara çıxara bilməz. Bunu lazımınca başa düşməyənlər məhz məsələnin bu tərəfindən tutaraq deyirlər ki, bir halda ki, fəlsəfə həqiqəti söyləyə bilmir, deməli o lazım deyil (2). Bu fikri ona görə verirəm ki, təəssüf ki, Azərbaycanda da fəlsəfəyə qarşı belə münasibətlərə rast gəlinir və belə adamlar öz ixtisas dairələrindən kənara çıxıb həyata, düşüncəyə daha geniş miqyasda yanaşa bilməyənlərdir. Birinci pillədə duran konkret elmlər və ikinci pillədə duran, birinci sıraya daxil olanların nə üçün, nədən ötrü olduğunu aydınlaşdırmağa çalışan fəlsəfənin (3) vacibliyi və əhəmiyyəti məsələsi hələ də tam dərk olunmamışdır. Fəlsəfə bütövlükdə hər hansı bir dövrün fəlsəfəsidir və öz dövrünü əks etdirdiyi üçün həmin dövrün fəlsəfəsidir. Buna görə də fəlsəfə tarixində fəlsəfi və elmi fikrin inkişafı müxtəlif dövrlərə bölünür və həmin dövrlərdə elmi və fəlsəfi fikirdə yaranan yeniliklərin məzmunu açılır və bu yeniliklər həm lokal, həm də universal (yaxud qlobal) əhəmiyyət kəsb edir. Dövr bütövlükdə fəlsəfədə öz ümumi xüsusiyyətlərini və mahiyyətini tapır, fəlsəfənin başlıca funksiyası isə dövrün mahiyyətini həm ontoloji, həm də qnoseoloji cəhətdən təhlil etməklə tərəqqiyə, inkişafa yol açmaqdır (4). Beləliklə, həm keçmişə, həm bu günə, həm də gələcəyə münasibət özünün ümumi qiymət və istiqamətini fəlsəfədə tapır. Bu baxımdan ümumiyyətlə elmi düşüncə heç cürə fəlsəfəsiz keçinə bilmir. Təsadüfi deyildir ki, A.Eynşteyn, N.Bor, V.Heyzenberq kimi nəhəng fizika alimləri fizika ilə yanaşı fəlsəfə ilə də məşğul olmuş, öz nəzəriyyə və ideyalarını fəlsəfi cəhətdən də əsaslandırmağa çalışmışlar. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi isə təkcə fiziki nəzəriyyə olmayıb, həm də universal fəlsəfi nəzəriyyədir. Eləcə də rus alimi V.Ginzburqu misal göstərmək olar (5). Ümumiyyətlə nəzəriyyə sahəsində bu və ya digər səviyyədə fəlsəfəsiz keçinmək mümkün deyil.

İnsan konkret zamanda və məkanda yaşadığı üçün onun düşüncəsi də həmin zaman və məkandakı elmi və sosio-mədəni mühit hüdudunda olur. Burada kreativ düşüncəyə malik olanlar həmin elmi və sosio-mədəni mühit hüdudundan kənara çıxır (6) və öz dövrləri üçün hamı kimi olmayan, hamı kimi yaşamayan, hamı kimi düşünməyən, buna görə də ətrafdakılar tərəfindən o qədər də qəbul olunmayan, qəribəlikləri olan adamlara çevrilirlər. Onların haqqında çoxlu söz-söhbətlər olur, müxtəlif lətifələr, qaravəllilər yaranır. Qədim yunan filosofları Demokrit və Sinoplu Diogen haqqındakı əhvalatları yada salmaq kifayətdir. A.O. Makovelskinin yazdığına görə demokrit haqqında olan rəvayətlərdən birində Demokrit təzminən yetmiş yaşında olarkən gözlərini çıxarır. Camaat nə üçün belə etdiyini soruşanda cavab verir ki, gözlərim düşünməyimə mane olurdu. Deməli, bu adamın bütün idealı, həyat tərzi, həyatının mənası yalnız düşünməkdən ibarət olub. Bu isə normal adama xas olan keyfiyyət deyil. Kreativliyə malik olan və mövcud ümumi həyat və düşüncə tərzini olduğu kimi qəbul etməyərək onda dəyişikliklər aparmaq istəyənlər heç də həmişə digərləri tərəfindən birmənalı qəbul olunmurlar. Çox vaxt onlar ictimai və inzibati təzyiqlərə məruz qalırlar. Lakin elmi və ictimai inkişafa impuls verən də məhz bu qəbildən olan adamlardır.

Sosial obyektə yanaşan, onu araşdırmağa başlayan subyekt o zaman bu araşdırmaya başlayır ki, bu obyekt haqqında mövcud olan fikirlər onu təmin etmir. Bu, əsas üç səbəbdən irəli gəlir: 1) Sosial obyektlərin öyrənilməsində əlaqə və qarşılıqlı təsirlərin heç də hamısı nəzərə alına bilmədiyi üçün, həmişə bu obyektlərə bu və ya digər bucaq altında baxılır. Buna görə də eyni hadisə, proses haqqında müxtəlif fikirlər mövcud olur. 2) Araşdırma aparan subyekt artıq müəyyən aprior dəyərlər və ideyalarla yükləndiyi üçün obyekti araşdırarkən bütövlükdə bu dəyərlər və ideya çərçivəsindən çıxa bilməyərək onlardan hansıları isə əsas, yaxud başlıca prinsip kimi götürür və heç bir yeni prinsip irəli sürə bilmir. 3) Sosial obyekt həmişə bu və ya digər dərəcədə dəyişkənliyə malik olduğu üçün o bu gün dünənki kimi, sabah isə bugünkü kimi olmur. (Əlbəttə, bu gün və sabah kimi zaman anlayışları hərfi mənada deyil, şərti mənada götürülür).

Maddi istehsal sistemində olduğu kimi, intellektual istehsal sahəsində də bilavasitə istehsal edənlər və istehsalçılar vardır. Lakin maddi istehsal sahəsi elədir ki, burada istehlakçının özünün də istehsalçı olmasını tələb edir. Çünki maddi istehsal sahəsində birbaşa və dolayı yolla hamı iştirak etməlidir ki, istehlak olunan malların bolluğu yaransın. Axı, cəmiyyətdə nə qədər adam yaşayırsa hamısı istehlakçıdır. İstehlak etmədən yaşamaq mümkün deyil. Buna görə də bütün xidmət sahələri də istehsalın artması istiqamətində öz işlərini qurmağa səy göstərirlər. Elmi mənəvi istehsal prosesi isə maddi istehsal prosesindən fərqlənir. Burada həm istehsalda, həm də istehlakda maddi istehsal sahəsində olan intensivlik yoxdur. Maddi istehsalda təkrar olunan bir neçə hərəkətdən ibarət peşə növləri (çilingər, rəngsaz, dəllək, sağıcı, çörəkbişirən və s.) vardır ki, onlar üçün nə triqonometriya, nə termodinamika, nə iqtisadi nəzəriyyə, nə də fenomenologiyanı bilmək vacib deyil. Cəmiyyətin mənəvi-intellektual həyatını yaradanlar da ayrı-ayrı adamlardır. Bu mənəvi-intellektual həyatın ayrı-ayrı elementleri rəndələnərk, hamarlanaraq, sadələşərək xalq həyatına daxil olur və adətə, ənənəyə, ümumi ruhi və mədəni əhvali-ruhiyyəyə çevrilir. Əlbəttə, bunların içərisində pozitiv olanla yanaşı, tarixən köhnələn, indiki dövrə uyğun olmayanlar da vardır. Əgər atalar sözlərinə, zərbi məsəllərə diqqət versək bunu asanlıqla görərik. Məsələn, “abad kənd tüstüsündən bilinər” kimi atalar sözü indi köhnəlmişdir. Çünki indi abad kəndlərdə qazdan, elektrikdən istifadə olunduğu üçün heç bir tüstü olmur. Yaxud, “el üçün ağlayan iki gözdən qalar” misalı fərdiyyətçiliyi, eqosentrizmi, yalnız özü üçün yaşamağı təbliğ etdiyi üçün, ictimai şüurla heç bir əlaqəsi yoxdur və əslində ziyanlıdır. Təəssüf ki, bu atalar sözü hələ də psixologiya və şüurlarda qorunaraq praktik həyatda yaşamaqda və öz neqativ nəticələrini verməkdədir. Eləcə də son 20-30 ildə dəyişmiş və artıq demək olar ki, dözülməz hala düşmüş toy və yas mərasimlərinə diqqət yetirsək heç cür demək olmaz ki, bunları xalq belə vəziyyətə salmışdır. Xalqın toy və yas mərasimi çox sadə və çox da gözəl olmuşdur. Bu mərasimləri bu vəziyyətə salan özünü bu mərasimlər vasitəsilə tanıtdırmaq, “nüfuz” sahibi olmaq istəyən ayrı-ayrı pullu adamlar olmuşdur. 500-800 nəfərlik toy məclislərində masalara yeyilib-yeyilməməsindən asılı olmayaraq müxtəlif, bəzən də bir-birilə uyuşmayan yeməklər, icgilər, sular verilir. Ortada oynayan 30-40 nəfərin ayağından qalxan toz onların üstünə (içinə) tökülür, musiqidən qulaq batır, heç kim heç kimi eşitmir. Məclisə gələnlər bir-birini tanımır. Şənlənmə əvəzinə qan qaralığı, darıxma baş verir. Hüzr məclisləri də alkoqollu içkiləri çıxmaq şərti ilə ziyafəti xatırladır ki, bu da qətiyyən həmin məclislərin ruhuna uyğun deyildir. Bəla burasındadır ki, istər toy, istərsə də yas məclislərini yuxarıda təsvir olunan səviyyədə keçirmək imkanı olmayanlar daxili, gizli qınağa səbəb olurlar. Buna görə də bir təhər yola vermək, qınağa məruz qalmamaq üçün borca-xərcə düşür, sonradan əziyyət, əzab çəkməli olurlar. Bütün bunları yaradanlar və xalqa sırıyanlar isə zəngin maddi sərvətə malik olan mənəvi dilənçilərdir (6). Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, bizim mənəvi dilənçilər Azərbaycan xalqının tarixini, onun mənəvi irsini mənimsəmək, ondan pay ala bilmək əvəzinə, əksər hallarda xaricdə belə marginal sayılanlardan pay alırlar. Bu cürə paylar isə bizim, tutalım Mil-Muğan düzündə banan, yaxud ananas yetişdirməyə səy etmək kimi bir şeydir.

Ümumiyyətlə şüura, düşüncəyə qnoseoloji (hazır biliklərin mənimsənilməsi və onların əsasında yeni biliklərin əldə edilməsi), ontoloji (mövcudluqla onun haqqındakı biliklərin uyğunluğu), aksioloji (mövcud dəyərlərin-etik, estetik və s. təhlili), praksioloji (fəaliyyətin nə dərəcədə faydalı olması) baxımından yanaşsaq (7), o zaman başqa cəhətlərlə yanaşı həm də tarixən dəyişkən bir hadisə olduğunu, onun bir tərəfdən gerçəkliyə əsaslandığını, digər tərəfdən bu gerçəkliyi yaratdığını aşkara çıxarmış olarıq. Əlbəttə şüur vasitəsilə yaranan gerçəklik dedikdə bizim içərisində yaşadığımız sosial gerçəklik, yaxud cəmiyyət həyatı nəzərdə tutulur. Burada mövcud olan çoxlu yaxşı cəhətlərlə yanaşı, yöndəmsiz, xoşa gəlməyən, hamını narazı salan xoşagəlməz cəhətlər də vardır. Lakin boynumuza alıb-almamaqdan asılı olmayaraq bunları da biz yaratmışıq. Bunlar bizim şüurumuzun və fəaliyyətimizin nəticəsidir. Biz nədənsə şər işlərdən bəhs edə-edə özümüz də yeri gələndə bu işlərlə məşğul oluruq. Bunu insan təbiətindəki ikililiklə yox, tərbiyədəki. düşüncədəki, özümüz yaratdığımız həyatda olan ikiliklə əlaqələndirməliyik. Kimsə bunu sosial genlə, sosial irslə bağlaya bilər. Bu var və bunu heç kim inkar etmir. Lakin bunu hakimiyyətlə xalqın birliyi əsasında, qanunların və etik normaların praktik olaraq işləməsi əsasında səbr və təmkinlə, ardıcıl olaraq görülən əməli iş və bu əməli işi özündə əks etdirən, onun ümumiləşdirilmiş inikası olan ideoloji tərbiyə əsasında aradan qaldıra bilərik. Bunun üçün bizim hakimiyyətdə olan və olmayan siyasi elitamız, elmi elitamız və çoxlu sayda ziyalılarımız var. Bunların hamısı da düzlük, ədalət tərəfdarıdır. Sual olunur:bəs onda bizə nə mane olur? Əgər biz əlimizi, qolumuzu çirmələyib işə başlamaqdansa, “dünya belə gəlib, belə də gedəcək” deyib yaşasaq və bunu hansısa əvvəlki dövrlə, ata-babalarımızla bağlamaqla məşğul olsaq bizim tariximiz irəli getmək əvəzinə, yerində sayar. Irəli addımlayanlar isə bizdən daha çox uzaqlaşmağa başlayacaqlar. Çox təəssüf ki, indi köhnəlmiş, artıq öz əhəmiyyətini itirmiş, tarixin arxivinə verilməli olan bəzi şeyləri milli mentalitet adı ilə sırımağa çalışanlar da var. Eləcə də müsbət, pozitiv olanları mentalitetimizə uyğun deyil deyə qəbul etməməyi təbliğ edənlər də var. Çünki bu adamlar mentalitetə sümükləşmiş, daşlaşmış bir şey kimi baxırlar. Onlar tarixi prosesdə mentalitetin özünün də dəyişməsini görə bilmirlər. Hətta adət-ənənələrin özünün məzmun və strukturunda yeni elementlər meydana gəlir. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, hər şey dəyişməyən ənənələr, qanunlar hüdudunda baş verirsə, deməli inkişaf yoxdur. Bu isə cəmiyyət həyatı üçün qəbul edilməzdir. Çünki buradakı sabitlik yalnız nisbi (müəyyən zaman daxilində) olan sabitlikdir.

Mentalitet anlayışı ictimai şüurun bütün formalarını, başqa sözlə desək insanın hər şeyə qarşı olan münasibətinin cəmini vəhdət halında əks etdirir. Mentalitet ayrı-ayrı fərdlərə məxsus və bu fərdləri cəmiyyət formasında birləşdirən ümumi xassələr sistemidir. Buraya fərdi və ictimai psixologiyadan tutmuş hüquqi şüura qədər hər şey daxildir. Bunları birləşdirən, mentalitet halına salan isə onlardakı ümumi təkrar olunan cəhətlərdir. Bu ümumi cəhətlər nə qədər çox olarsa cəmiyətin konsolidasiyasi (birliyi), işgüzarlığı və inkişafı da o qədər yüksək olar. Çünki mentalitetin nüvəsini məhz fəaliyyətdə, işgüzarlıqda özünü göstərən həm fərdi, həm də ictimai əhəmiyyətə malik olan faydalılıq əmsalı təşkil edir. Bu faydalılıq əmsalları isə müxtəlif ola bilər. Fərdi və ictimai faydalılıq əmsalına malik olmayan mentalitet neqativ, yaxud kriminal fəaliyyətdir. Buradakı ağıl da neqativ yönümə istiqamətlənmiş ağıldır.

İndi sivilizasiya məsələləri ilə məşğul olan alimlərin əksəriyyəti müasir sivilizasiyanı daha çox texniki sivilizasiya adlandırır və bunun ümumi sivilizasiya (mənəvi yüksəliş) ilə uyğunsuzluğunu göstərir. Bu uyğunsuzluq isə müxtəlif tipli təbii və sosial ziddiyətlərə, fəlakətlərə gətirib çıxarır. Bəzi müəlliflər belə texniki sivilizasiyanın səviyyəsinin artması ilə mənəviyyatın aşağı düşməsi, deqradasiyası arasındakı ziddiyəti diqqətə çəkirlər (8). Müxtəlif cürə sosial eybəcərliklərin (9) yaranması səbəblərinin biri də elə budur. Texniki sivilizasiya ilə mənəviyyat arasındakı uçurumun dərinliyini göstərmək üçün XX əsrdə baş vermiş iki dünya müharibəsini göstərirlər. On milyonlarla insan qırğınına və maddi sərvətlərin məhvinə gətirib çıxaran bu müharibələrin belə dağıdıcı qüvvəyə malik olmasının səbəblərindən biri də texniki sivilizasiya idi. Bu texniki sivilizasiya insanların rahat yaşamasına deyil, destruktiv siyasi ehtirasların həyata keçirilməsinə, insanları fəlakətə sürükləməyə yönəlmişdi. Təsadüfi deyil ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra XX əsrin tanınmış filosoflarından biri olan Teodor Adorno yazırdı ki, sən demə bütün mədəniyyət onun tənqidi ilə bir yerdə zibildən başqa bir şey deyilmiş (10). Bu müharibələrin səbəbləri ilk növbədə Avropada olduğu üçün yəqin ki, Adornonun bu fikri də ilk növbədə Avropa mədəniyyətinə aiddir.

Texniki sivilizasiyanın nailiyyətlərindən faydalanmaq mümkündür. Lakin mənəviyyatın səviyyəsi texniki sivilizasiyanın inkişaf sürətindən geri qaldıqda texniki sivilizasiya doğrudan da bəlaya çevrilir. Necə ki, Afrika ölkələrində tayfalararası toqquşmalarda başqa ölkələrdə istehsal olunmuş ən müasir avtomat silahlardan istifadə olunur. Görünür, silah satan ölkələr bir tərəfdən pul qazanırlar, digər tərəfdən isə ümumiyyətlə müxtəlif yollarla əhalinin sayını azaltmaq məqsədi güdürlər. Digər məqsədlər də göstərmək olar.

Paradoks bundadır ki, 1980-cı illərdən qloballaşma adlı yeni dünya siyasətini irəli sürənlər həmin dünyaya istənilən silah və onun texnologiyasını satırlar. Sual olunur bəyəm qloballaşma silah gücünə olmalıdırmı? Dünyanın müxtəlif yerlərində, regionlarında silahlı toqquşmalar, müharibələr səngimək bilmir. Silah istehsal etməyən bu regionlara, ölkələrə silahı kim satır? Silah alveri bu dünyanı düşmənçiliyə, kütləvi qırğınlara aparmırmı? Yoxsa qloballaşma da demokratikləşmə kimi XX əsrin ikinci yarısında yaranmış yeni miflərdən biridir? Çünki demokratiya elə bir dəbdə olan ifadəyə çevrilib ki, ən qəddar siyasi rejimlərin başında duranlar da özlərini demokrat, ölkələrini isə demokratik ölkə adlandırırlar. Ərəb dünyasında baş verən son hadisələr bu fikri təsdiqləyir.

Sosial gerçəkliyin dərk olunması və həqiqətin aşkara çıxarılması prosesi təbiət obyektlərinin, onların öyrənilməsi prosesindən qat-qat çətindir. Çünki sosial obyektin özü dinamik və dəyişkən olmaqla yanaşı, həm də burada böyük dəyişkənlik sürətinə malik olan psixika və qismən dəyişkən olan şüur amili vardır. Burada şüurun kreativ, obıvatel və marginal səviyyələri ilə rastlaşırıq. Məhz bu səviyyələr ictimai şüurun bütün formalarını öz çərçivəsinə salır və bütövləşmiş dünyagörüşü və ideologiya əmələ gətirir. Kreativ şüur siyasi və ziyalı elitaya məxsus olduğu üçün, əlbəttə bu, azlıq təşkil edir. Lakin bu azlıq əksəriyyətə təsir göstərə bilmək imkanına və üsullarına malik olmalıdır. Onun kreativ olub-olmamasının göstəricisi də elə bu təsir edə bilm dərəcəsi ilə ölçülür. Bu təsir heç də yalnız elə fikrin söylənilməsi anında deyil, zamanın axını, yaxud cəmiyyətin sonrakı inkişafı prosesində özünü göstərir. Əlbəttə, buraya ümumi intellektual inkişaf və onun praktik olaraq həyata keçirilməsi də daxildir. Kreativlik heç də həyata keçirilməsi mümkün olmayan mif yaradıcılığı deyil. Bu, həyata keçirilməsi, reallaşması mümkün olan ideya, yaxud paradiqmadır. Obıvatel şüuru daha çox yayılmış şüur səviyyəsidir. Bu, əsasən gündəlik qayğılar ilə yaşayan, adi həyatın ümumi ritmindən, həyat tərzindən kənara çıxmayan kütlə şüurdur. Bu kütlə yeniliyə o qədər də meyli olmayan, yaxşı ya pis olmasından asılı olmayaraq mövcud həyat və düşüncə tərzini qoruyub saxlamağa çalışan insanlardır. Bunlar daxilən, mənən mühafizəkardırlar, özlərinə düşüncə və mənəvi narahatlıq vermək istəmirlər. “Kilimə bürün, elnən sürün”, “hamı necə, mən də elə” kimi aforizmlər obıvatellik nümunələridir. Obıvatelliyin müsbət cəhəti də var. Bu müsbət cəhət əsasən onun qondarma yenilikçiyə qarşı çıxmasıdır.

Marginallığa, marginal şüura gəldikdə isə, bu ümumiyyətlə hər şeyə qarşı biganəlik, yalnız gündəlik həyatla yaşamaq və bu gündəlik həyatla yaşamaq üçün heç nədən çəkinməmək, sırtıqlıq, həyasızlıq, dəladuzluq, özünü satmaq və s. kimi cəhətlərə malikdir. Marginal psixologiyaya və şüura destruktuv psixologiya və şüur da demək olar. Əlbəttə, səylə çalışmaq lazımdır ki, marginallar olmasın, yaxud son dərəcə az olsun. Bu isə tərbiyə, təhsil və bütövlükdə cəmiyyətin ümumi mədəni durumu, vətəndaş mədəniyyəti ilə bağlı olan hadisədir. Çünki insanın naturası, onun maraq və gördüyü işlərin hamısı onun məxsus olduğu ölkənin, xalqın tarixinin məhsuludur (11). Bu məsələ daimi olaraq təhsilin, tərbiyənin, elmin siyasətin prioritet istiqamətlərindən biri olmalıdır.

Həqiqət, ədalət, yanılma, yalan kimi anlayışlarla əlaqədardır. Xüsusilə cəmiyyət həyatına aid olan məsələlərdə bunlar daha həssas məzmuna malikdirlər. Çünki cəmiyyət həyatının öyrənilməsində subyektiv, yaxud korporativ maraq bütün hallarda tətbiq olunan vətənpərvərlik, siyasi maraq, ümumi mentallıqdan irəli gələn müəyyən dəyərlər sistemi işə düşür və bunlar obyektin olduğu kimi, adekvat halda araşdırılmasına və qiymətləndirilməsinə mane olur. Buna görə də həm keçmişə, həm indiyə, hətta həm də gələcəyə aid müxtəlif ideyalar, konsepsiyalar irəli sürülür. Bu sıraya dini dəyərlər də daxildir. Çünki nə elmin bu günkü rasionallıq səviyyəsi, nə də hansısa bir intuitivlik məqamı hələlik nə bütövlükdə fiziki dünyanın, nə də canlı aləmin və o cümlədən insanın necə yaranmasına birmənalı olaraq cavab verə bilmir. Biz müxtəlif ideya və hipotezlərlə qarşılaşırıq. Mübahisə və mülahizələr davam edir. Belə vəziyyətin özü etiqada yol açır. Bu etiqad sovet-bolşevik ateizmində deyildiyi kimi, heç də yalnız savadsızlıqdan, kütlükdən yaranan etiqad olmayıb, əslində həm də rasionallıqdan, yüksək düşüncə səviyyəsindən yaranan, meydana gələn etiqaddır. Buna görə də marksist-bolşevik ateizmi özü düşüncənin məhdudluğundan yaranan ateizmdir və əslində bu ateizm XVII-XVIII əsrə məxsus olan düşüncə tərzindən, yəni hətta bütövlükdə dünyanın mövcudluq qanunlarını rasional düşüncə vasitəsilə açmağın mümkün olması iddiasından irəli gəlir. Bolşevik ateizmi özlüyündə ziddiyyətli anlayışdır. Çünki olmayan bir şey haqqında düşünmək, onu inkar etmək normal ağla uyğun olmayan bir hadisədir. Çünki ateizm ifadəsinin özü ilahi bir qüvvənin mövcudluğunu qəbul etməkdir. Lakin onu inkar etmək isə artıq iradi hadisədir. Bu isə o deməkdir ki, sadəcə olaraq mən bu mövcudluğu qəbul etmirəm. Belə olduqda etiqad şəxsi meylə, həyat tərzinə çevrilir. Kimsə hər hansı bir şeyi bəyənməyə bilər, nəyi isə istəməyə bilər. Bu onun şəxsi işidir. Burada heç kimin zorakılıq etməyə haqqı yoxdur. Etiqadı, yaxud dini də totalitar bir ideologiyaya, məcburi həyat tərzinə çevirməyə heç kimin haqqı və hüququ yoxdur. Ateizmin yaranmasına gəldikdə isə, bu da şərtidir. Belə ki, ilk dəfə allahların inkarı məsələsi Misir fironu IV Amenhotep (e.ə 1372-1354) zamanında olmuşdur. O zaman ibadət olunan müxtəlif allahlara etiqadı ləğv edilərək yeni bir allaha etiqad yarandı (12). Bu yeni allah isə Aton (günəş allahı) idi. O, özünü isə Exnaton (günəşin şəfəqi) adlandırırdı (13). Beləliklə, tarixdə allahların inkar olunması ənənəsi yarandı. Sonra isə tarixin müxtəlif mərhələlərində müxtəlif allahların inkar olunması, yeni allahların yaranması hadisəsi baş verməyə başladı. Marksizm isə bütövlükdə allaha qarşı çıxdı və onun ən ifrat forması olan bolşevizm bütövlükdə hər cür etiqada qarşı çıxaraq bütün məbədləri, məscidləri söküb dağıtmağa, dinə etiqad edənləri isə sıxışdırmağa, cəzalandırmağa başladı. Beləliklə, göründüyü kimi, həqiqət məsələsi nəinki bilavasitə real surətdə mövcud olan şeylər və hadisələr aləminə münasibət və baxış sahəsində, eyni zamanda insanın ruhi və düşüncə aləmi məsələsində son dərəcə mürəkkəbliyə malikdir. Bu mürəkkəbliyi sosial hadisələrə yanaşmada daha aydın görürük. Çünki sosial həyatda həqiqətlə yalan bəzən ədalət, vətənpərvərlik, iradə, sadiqlik kimi anlayışlarla kəsişməyə başlayır. Həqiqət özlüyündə şübhəsiz ki, öz mahiyyəti etibarilə epistemoloji və informasion kateqoriyadır və bu baxımdan onun digər anlayışlardan heç bir asılılıq əlaqəsi yoxdur. Lakin bu daha çox təbiətşünaslıq elmlərinə aiddir. Burada olsa-olsa paraloqizmə (düzgün məntiqi nəticə çıxarmamaq) yol verilə bilər. Cəmiyyət və insan həyatında isə həqiqət heç də həmişə normativlərə uyğun gəlmir, situasiyadan asılı vəziyyətə düşür və yalan həqiqətdən daha ədalətli olur. Həkim bilir ki, xəstənin müalicəsi yoxdur və o, ölümə məhkumdur. Lakin o, bunu xəstəyə demir, əvəzinə ona ürək-dirək verir, müalicəni davam etdirir. Bəzi hallarda isə həkimin ürək-dirək verməsi xəstəyə müsbət psixoloji təsir göstərir, sanki ona bütün enerjisini toplamağa imkan verir və o, heç həkimin də gözləmədiyi halda sağalmağa başlayır. Yalan insanı həyata qaytarır. Yaxud düşmənə əsir düşən zabit bütün cəza və işgəncələrə məruz qalmasına baxmayaraq hərbi məlumatı verməkdən imtina edir, ya da yalan məlumat verərək düşməni azdırmağa çalışır. Hər iki halda yalan xeyirxahlığa, vətənpərvərliyə, sədaqətli olmağa xidmət edir. Əlbəttə, bunlar ekstraordinar vəziyyətlərdir. Ordinar, yaxud normativ vəziyyətdə yalan qeyri-etik kateqoriyadır

və destruktiv mənəviyyatdan irəli gəlir (14). Əgər birisi hər hansı şəxsi, yaxud korporativ maraqdan çıxış edir və onu bacardığı qədər əsaslandırmağa çalışırsa, bu, mənəviyyatsızlıq, ləyaqətsizlik əlamətidir. Belə adamlar öz yalanları ilə ilk növbədə öz şəxsiyyətlərini alçaldaraq, özləri-özlərini ruhən və mənən məhv edirlər.

Bəzən yanılma ilə yalanı qarışdırır, onları eyniləşdirirlər. Hansı ki, yalan antietik, eybəcər bir hadisə olduğu halda, yanılma xalis qnoseoloji, yaxud epistomoloji hadisədir və istər gerçəkliyin, istərsə də təfəkkürün öyrənilməsi prosesində özünü göstərən təbii hadisədir. Elm tarixindən bu hadisəyə aid istənilən qədər misal gətirmək mümkündür. Məsələn elektrik hadisəsini öyrənən Qalvani (1737-1798) əvvəl elektriki fizioloji bir hadisə kimi qəbul etmiş, onun bu yanılması elmin başqa bir istiqaməti olan elektrofiziologiyanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Əlbəttə, hər yanılma heç də həmişə nə isə bir yeniliyin yaranmasına gətirib çıxarmır. Yanılmalar əsasən hər hansı bir faktın hərtərəfli öyrənilməməsi nəticəsində baş verir, elmin sonrakı inkişafı prosesində isə ya təkzib olunur, ya da yenidən işlənilərək dürüstləşdirilir və tamamlanır.

Həqiqət sosial fəlsəfi müstəvidə “ədalətlilik” anlayışı ilə birbaşa əlaqədə olur. Düzdür “ədalətlilik” anlayışı özlüyündə qnoseoloji anlayış olmayıb, sosial, etik, mənəvi və hüquqi məzmun daşıyan anlayışdır. Təsadüfi deyildir ki, istər hər hansı bir insana və istərsə də bütövlükdə hər hansı bir cəmiyyətə münasibətdə “ədalət” anlayışından ta qədim dövrlərdən başlayaraq istifadə olunmağa başlanılmışdır. Ədalət axtaranlar, xəyalda ədalətli cəmiyyət quranlar olmuşdur. Hətta bəzən ədalətlə həqiqəti eyniləşdirənlər də olmuşdur. Əlbəttə, bunlar daha çox adi şüurla bağlı olduğu üçün bu həqiqət, yaxud ədalət axtaranlar da daha çox təzyiq və məhrumiyyətlərə məruz qalanlar, onlardan əziyyət çəkənlər olmuşlar. Lakin onlar bunu adi məişət, yaşayış səviyyəsində axtarmışlar. Bütövlükdə sosial həyat, yaxud cəmiyyət həyatı səviyyəsində həqiqət axtaranlar isə bütöv miflər, dastanlar (Atlantida əfsanəsi), utopiyalar və nəhayət sosial fəlsəfi konsepsiyalar yaratmışlar. Kimsə bu ədalətli cəmiyyəti keçmişdə görmüş, onu qızıl dövr adlandırmış, bu qızıl dövrdən sonra gələn dövrü korlanma, deqradasiya dövrü adlandırmış (Hesiod), kimlərsə yaşadıqları dövrdə görmək istəmiş (Platon, Aristotel) və kimlərsə bunu gələcəyə aid etmişlər. Gələcəyə aid etmələr XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində yaranmış tarixi inkişaf nəzəriyyələri ilə bağlı olmuşdur. Müxtəlif nəzəriyyələr, konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Marksizm də bu nəzəriyyələrdən biri kimi meydana gəlmiş və sonradan rus bolşevikləri tərəfindən təhrif olunmuş halda ehkamlaşdırılmışdır. Bu ehkamlaşdırmaya, nə qədər paradoksal olsa da, rus bolşevikləri yaradıcılıqla inkişaf etdirmə adını vermişlər. Beləliklə, marksizmin müxtəlif səpgidə izahı, müxtəlif cürə başa düşülməsi meydana gəlmişdir. Rus bolşevikləri isə yalnız öz şərhlərinin düzgün olduğunu iddia etmiş və yerdə qalanları isə antimarksizm, antikommunizm və s. adlandırmışlar. Ən sevimli ifadələri isə burjua, yaxud kapitalizm ideoloqları ifadəsi olmuşdur. Marksizm nəzəriyyəsi isə (K.Marksda olduğu kimi) pozitiv ideyalara da malik olan, ambivalent bir nəzəriyyədir və hələ heç kim bu nəzəriyyəni bütövlükdə inkar etməyib. Çünki bu nəzəriyyənin nüvəsində sosial ədalət prinsipi durur. Ona praktik surətdə nail olmaq məsələsinə gəldikdə isə inkişaf etmiş ölkələrdə buna az-çox nail olmuşlar. Çünki bu doğrudan da elmin və mədəniyyətin ümumi inkişafı ilə bağlı olan məsələdir. Bütün dünya təcrübəsi göstərir ki, elmi, texnikanı və texnologiyanı, ümumi və xüsusən istehsal mədəniyyətini yüksəltmədən, ədalətli və inkişaf etmiş cəmiyyət quruculuğu iddiasına düşmək müasir donkixotluqdan başqa bir şey deyildir.

Ədalətlilik özlüyündə sosial həqiqəti ehtiva edir. Əlbəttə, bu heç də mütləq həqiqət deyil. Ümumiyyətlə nə ontoloji, nə də qnoseoloji baxımdan gerçəkliyi bütöv halda həm kəmiyyət, həm də digər əlaqələr baxımından tam ehtiva edən mütləq həqiqət yoxdur və ola da bilməz. Çünki həm gerçəkliyin özü, həm də onun dərk olunmasının səviyyəsi dəyişkəndir.

Buna görə də sosial ədalətin başa düşülməsi və onun bərqərar olması haqqındakı baxışlar da müxtəlifdir. Burada istər sosial, istər iqtisadi, istərsə də praktik hüquq baxımından hələ də birmənalı olaraq işləyən nə nəzəri bilik, nə də əməli fəaliyyət təcrübəsi yoxdur. Çox güman ki, ölkələrin, xalqların tarixi ilə bağlı olaraq belə bir universal nümunə olmayacaq da. Lakin universal prinsiplərin yerli şəraitin dərindən öyrənilməsindən alınan xüsusiyyətlər əsasında tətbiqi nəticəsində yeni bir inkişaf modeli qurmaq mümkündür. Elə bir model ki, milli sərvət və ümumdaxili məhsul mövcud fondlar arasında qanunauyğun olaraq bölüşdürülsün. Hər bir vətəndaş işinin keyfiyyət və kəmiyyətinə, fədakarlığına, təşəbbüskarlığına, işin təşkilindəki roluna və s. görə əmək haqqı və təqaüd alsın. Göründüyü kimi, burada söhbət heç də iqtisadi bərabərlikdən deyil, əksinə iqtisadi bərabərsizlikdən gedir. Lakin bu, tamamilə qanuni və halal bərabərsizlik olduğundan ədalətli bərabərsizlikdir. Xüsusi mülkiyyət şəraiti heç də o demək deyildir ki, mülkiyyətin sahibi gəlirin böyük hissəsini özü üçün götürərək işçilərə yalnız bir tikə çörək pulu versin. Müəssisənin gəliri, onun bölgüsü şəffaf olmalıdır ki, dövlətə verilməli olan vergi də düz hesablansın. Kommersiya sirri müəssisənin gəlirinə aid olmayıb, onun tətbiq etdiyi texnologiya və təşkilatçılıq prinsipinə aid olmalıdır. Tarix boyu xüsusi mülkiyyətə qarşı olan hücumlar onun maliyyə sirrlərinin açıq olmaması üzündən, əldə olan məhsulun bölgüsündə olan ədalətsizliklərlə bağlı olmuşdur. Bunun üçün hər bir sahibkar həm öz müəssisəsinin, həm də özünün gəliri haqqında illik deklarasiya verməlidir. O cümlədən yüksək səviyyəli (ölkə, rayon) miqyaslı məmurlar da deklarasiya təqdim etməlidirlər və bu deklarasiyalar yoxlanılmalıdır. Bu, hər cür mülkiyyət hüququnun qorunub-saxlanılmasına, toxunulmazlığına, baş verə biləcək təsadüflərdən sığortalanmasına xidmət edər. Mülkiyyət sahibi isə özünü rahat hiss edər və heç bir narahatçılıq hissi keçirməz.

Beləliklə, eyni zamanda mövcud olan bərabərlik və bərabərsizliyin kombinasiyasından ibarət olan ədalətli cəmiyyət (15) modeli almış oluruq. Belə cəmiyyətdə ədalətlilik imkan vermir ki, bir qism hər şeyə nail olduğu halda, başqa bir qism hər şeydən məhrum olsun (16). Belə olduğu şəraitdə demokratiya haqqında olan hər hansı bir söz-söhbət boşboğazlığa, manipulyasiyaya çevrilir. Çünki demokratiya digər cəhətlərlə yanaşı ədalətliliyə, halallığa, qanuniliyə əsaslanır.

Yuxarıda ədalətliliyin yalnız bir, iqtisadi cəhəti qeyd olundu. Lakin, fikrimcə, ədalətliliyin ən mühüm cəhəti onun mənəvi-tərbiyəvi cəhətidir. Çünki insanlıq amili daha çox tərbiyə və mənəviyyatla ölçülür. Əsl insani keyfiyyət daha çox mənəviyyatla, bu və ya digər səviyyədə ağılla və bu ağlın və mənəviyyatın verdiyi azadlıq şəraitində müstəqil yaşamaqdır. Bu isə imitativ demokratiya deyil, həqiqi demokratik cəmiyyətin, vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasını tələb edir. Çünki yalnız belə bir cəmiyyətdə hüquqi normalar eyni zamanda əxlaqi normalara çevrilərək insanların şüuruna və ruhuna çökür. Hüquqi normaların da pozulması əxlaqi normaların pozulması kimi yalnız müvafiq cəzalara deyil, həm də ictimai qınağa səbəb olur. Əxlaqi cəmiyyətdə isə ictimai qınaq hüquqi normalarla müəyyənləşdirilən cəzadan daha güclü və təsiredicidir.

Göründüyü kimi, sosial gerçəkliyə yanaşmalar, nəzəriyyələr və ideyalar istənilən miqdardadır və bunların hər hansı birini nə mütləq mənada təkzib etmək, nə də qəbul etmək mümkündür. Çünki cəmiyyət həyatında polideterminizm, mozaiklik mövcuddur. Burada söhbət heç kimə və heç nəyə ziyanlı olmayan, inkişafa, tərəqqiyə xidmət edə bilən elmi və əməli fəaliyyətdən gedə bilər.
Ədəbiyyat:
1. Bax: Девис Тамара. Утечка энергии во вселенной. В мире науки. 2010, №12, с.25.

2. Bax: Эрахтин А.В. Нужна ли философия? Экономическая и философская газета, 2007, №37, с.4.

2. Bax: Коллингвуд Р.Дж. Идея истории. Автобиография. М., 1980, с.5-6.

3. Bax: Микешина А.А. Время сознания и сознания времени. ВФ, 2004, №4, с.23.

4. Bax: Гинзбург В. Три создатели мира. Эйнштейновский сборник. М., 1973.

5. Bax: Лазарев В.Ф., Лебедев С.А. Проблемы истины в социально-гуманитарных науках: интервальный подход. ВФ, 2005, №10, с.96-97.

6. Bax: Кантор В.К. Русская революция, или вера в кумиры. ВФ, 2009, №1, с.111.

7. Bax: Дубровский Д.И. Проблема «другого сознания». ВФ, 2008, №1, с.19.

8. Bax: Степин В.С., Толстых В.И. Демократия и судьба цивилизации. ВФ, 1996, №10, с.13.

9. Bax: Митрохин Л.Н. Будет еще хуже...если. ВФ. 1997, №2, с. 52.

10. Bax: Толстых В.И. Вехи-2009. ВФ, 2009, №9, с.138.

11. Фромм Э. Бегство от свободы. М., 2004, с. 27.

12. Bax: История древнего востока. М., 1988, с. 55-56.

13. Bax: История древнего востока. М., 1988, с. 56.

14. Bax: Дубровский Д.И. Проблема добродетельного обмана. Кант и современность. ВФ, 2010, №1, с.16-32; Капустин Б.К. Критика кантовской критики «права лгать как выявление границ моральной философии». Логос, 2008, №5, с.131-133, 135; Гусейнов Г.Ч. Ложь как состояние сознание. ВФ, 1989, №11.

15. Орехов А.М. Справедливость как базисный принцип устройства общества: путь к очевидности. ВФ, 2010, с.10.

16. Yenə orada, s.62.

Rüstəmova A.

Müasir dövrdə kommunikasiya fenomeni