Mövzu—Uşaq psixologiyasının mövzu və vəzifələri. Plan

Mövzu –Yeniyetmə yaşında tələbatların inkişafı.
Plan;
1)Tələbatlar və onun növləri.
2)Müxtəlif yaş dövrlərində tələbatların formalaşması.
3)Yeniyetmə yaşı dövründə tələbatların və maraqların xüsusiyyətləri.
4)Yeniyetmə yaşı dövründə xarakter əlamətlərinin sabitləşməsi.
Özünütənzimetmə əvvəlki yaş dövrləri ilə müqayisədə sabitlik baxımından yeniyetməlr üçün nəzərə çarpan əsas xüsusiyyətlərdən 1dir.O ətrafdakılarla ünsiyy ətində özünün hərəkət və rəftarını şüurlu tənzim edir.Belə təkmilləşdirilmiş xarici və daxili nəzarət yaşlı və yaşıdları ilə qarşılqlı münas.rin nəticəsi olaraq əm.gəlir. 15yaşın sonunda öz müstəqilliyini təsdiq etmə cəhdi kimi dahada möhkəmlənir.On a görədə müəl.r və valideynlər tərəfindən şagirdin müstəqillik cəhdinin boğulması frustrasiya,sıxışdırılma,aqressiya kimi neqativ psixoloji hallar yaradır.
E.Fromm göstərirki,azadlığa və təhlükəsizliyə cəhdetmə ilə onları ləngidən qüvvələr arasındakı konflikt özündə böyük motivləşmiş qüvvəni 1ləşdirir.Onlar 2 ci dərəcəli tələbatlar da yarada bilir.Fromm həmin tələbatları aşağıdakı kimi xarakt erizə edir;
Insanlarla əlaqənin yaradılması.Başqaları ilə ünsiyyət tələbatının artması onu n ödənilməsi üçün insanı yeni fəaliyyət sahələri axtarmağa sövq edir.Bu fəaliyyət heç də həmişə uğurla nəticələnmir.Xüsusilə intim-şəxsi ünsiyyət meylinin təsiri altında olan yeniyetməlrdə eqoizm,özünəqapanma halları yaranır.Nəticədə əlaqələr in bərpası zərurəti meydana çıxır.Halbuki bu vəziyyətdə onlar başqalarına etibar etməyə qadir deyillər.
Dəfetmə tələbatı.—Bütün insanlar özünün digərləri ilə oxşar cəhətlərinə üstün gələrək öz fərdiliyini yaratmağa can atırlar,insan həyatının ən məhsuldar,yara dıcı və islahatçı dövrü də məhz yeniyetməlikdir.
Soykökünə meyl etmə.—Fromma görə bu tələbat insanın dünyaya gəldiyi ana ilə bioloji əlaqənin kəsildiyi andan yaranmağa başlayır.Yeniyetməlikdə artıq dərk edilmiş tələbata çevrilir.Uşaqlığın 2ci mərhələsinin sonunda 11ci yaşın əvvəll ərində vakideynlərin müdafiəsi ilə təmin olunmuş təhlükəsizlik mühitindən imtina etməyə çalışır.Bu hisslərə bənzər olan;özünün soykökünə,mənşəyinə bağlılıq,sabit lik və dözümlülük kimi hissləri inkişaf etdirməyə üstünlük verirlər.
Görüşlər sistemi və sədaqət hissi.Həyatın reallğı,mürəkkəbliyi ilə qarşılaşan ilk yaş mərhələsi yeniyetməlikdir.Onlarə dəf etmək üçün özlərinə sabit əlverişli dayaq axtarırlar.Bələdləşmə sisteminin köməyi ilə onu əldə edirlər.Bu sistem düşd ükləri çətinliyə üstün gəlməyə ,məqsədyönlüfəaliyyət göstərməyə imkan verir.İnsa nda təbiətə və cəmiyyətə obyektiv,rasional münasibətin formalaşması da yeniyetm əlik dövrünə təsadüf edir.
Maraqlar.—fəaliyyətin tənzimi insanın maraqları ilə ölçülür.İnsan öz təbiəti nə görə sosial varlıq olduğundan maraqlar da anadan gəlmədir.Lakin maraqların so sial məzmunu öz-özünə formalaşmır.Onu düşünülmüş şəkildə inkişaf etdirmək la zımdır.Sosial maraqların reallaşması üçün yeniyetməlik yaşı əlverişlidir.
Cəhdetmənin və marağın əsaında anadangəlmə instinktiv həvəs dayanır.Yeni yetmələrdə o özünü bilik formasında göstərərək davranışını bu vəya digər mexaniz mlərlə şərtləndirir.Bu qüvvələr arasındakı assosiativ əlaqələr maraqların mənbəyi dir.Belə ki,cavab reaksiyalarını istiqamətləndirən xüs.strukturların üm.dinamik me ylini maraq adlandırmaq olar.Vıqotski maraq problemlərini yeniyetməlik dövründə psixi inkişaf problemlərinin açarı hesab edərək göstərirki,bütün ink.f mərhələlərin də insanın psixoloji funksiyaları sistemsiz,avtomatik,təsadüfi baş vermir.Bu funksi yalar xüs.1sistemlə,şəxsiyətin bütün varlığının məqsədə yönəlmiş cəhdləri,həvəs və maraqları ilə istiqamətlənir.Vıqotski bu məsələdə Torndaykın fikirlərini daha ob yektiv hesab edir.Torndayk maraqların hərəkətetdirici qabiliyyət qüvvəsinə,dinami k təbiətinə,özündə istiqamətlənmə anını 1ləşdirmə xüsusiyyətinə diqqət yetirərək onları cəhdetmə kimi qiymətləndirir.Öz mənasını hər hansı təzahürə həsr etmə cəh di özü-maraqdır.İnsan psixikasının yeni cəhdlər yaratmaq qabiliyyəti,münasib psixi inkişaf mərhələsində baş verən hər1 psixi mexanizm xüsusi effektivliyə nail olursa o özü cəhdetmə adlanır.
Yeniyetmə yaşı dövründə maraq formasında təzahür edən bu dinamik qüvvə lər,elmi,siyasi,dini,milli sosial,cinsi vəs məzmunda ola bilər.Burada əsas məsələ ye niyetmənin öz maraqlarını cəmiyyətin mənafeyinə,şəxsi arzularına münasib qayda da tənzimləmək,zərərli elementlərinə üstün gəlməkdir.Bu isə tərbiyə və özünütərbi yə yolu ilə mümkündür.
Sosial yönümlər.—Əgər uşağın sosiallaşması tələblərə cavab verirsə,bu halS da şəxsiyyət sosial təcrübəni mənimsəmiş olur.Sosial yönümlərin öyrənilməsində “attityüd”terminindən geniş ist.olunur.Onu psixologiya elminə ilk dəfə 1918də U. Tomas və F.Zaneski gətirmişlər.Q.Olport isə həmin anlayışın izahı məqsədi ilə 17 funksiyanın olması fikrini irəli sürür.ən əsasları aşağıdakılardır;
--şürun və əsəb sisteminin xüs.vəziyyətini ifadə edir;
--reaksiyaya hazırlığı müəy. Edir.;
--keçmiş təcrübə əsasında formalaşır;
--davranışa istiqamətləndirici və dinamik təsir göstərir.
O cümlədən Gerstou attidyüdün öyrənilməsi üçün şkala təklif edir.Həmin şkala şəxsiyyətin sosial situasiyaya və obyektlərə gizli(latent)münas.ni aydınlaşdırmağa imkan verir.Attityüd özünün mürək.quruluşuna görə 1çox funksiyaları yerinə yetir ir.1942ci ildə M.Smit həmin funksiyaları 3komponentli quruluşa görə qruplaşdır mışdır;
Koqnitiv komponent—sosial yönəliş obyektinin dərk edilməsi.
Davranış komponent—obyektiv münasibətə müvafiq davranış.
Affektiv komponent—obyektin emosional qiymətləndiriməsi,simpatiya yaxud anti patiya hissinin təzahürü.
Beləliklə sosial yönüm dəketmə,qiymətləndirmə və hərəkətə hazırlıq nəticəsində müəy.olunur.R.L.Xon məktəblilərin motiviasiya sahəsinin ink.nı hər hansı səmərə li fəaliyyətin əsas şərti kimi xarakterizə edir.V.A.Krutetski və N.S.Lukin yeniyetm ələrin maraqlarını məzmun baxımından təhlil edirlər.Belə ki,bu tədqiqatçılar yeniyetmələrdə idrak maraqlarının daha davamlı,şüurlu,fəal,biliklərə yönəlik,seçi ci xaakterini fərqləndirirlər.Müəlliflərə görə yeniyetmələrdə xüs.yer tutan idrak maraqları təbiət və cəmiyyət hadisələrinin dərk olunmasına yönəlir.Bu maraqlar elmin əsaslarının öyrənilməsi prosesində inkişaf edir.Yeniyetmələrin maraqları onların biliklərinin məzmunu ilə 1-1ni tamamlayır.Təlim prosesində yaranan idrak maraqları yeni biliklər əldə etmənin motiviasiyasını yaradır.Yeniyetməlik dövrün də idrak maraqları təlim fəaliyyətindən kənara çıxır.Onlar oxumağa,elmi-populyar ədəbiyyatı öyrənməyə,əlavə məşğələlərdə iştirak etməyə başlayırlar.

Xarakter əlamətlərinin sabitləşməsi-1sıra tədqiqatçılar yalnış olaraq müəl.n şagirdə təsir imkanlarını nəzərə alaraq hesab edirlərki,öz xarakterini,yaxud hansısa metodoloji əsaslar üzərində planlaşdırılmış,ideallaşdırılmış standart xaakteri şagir də mənimsətmək olar.Bu yalnız nəzəri baxımdan mümkündür.Onun reallaşdırılma sı cəhdi təbiət qanunlarına ziddir.Hətta ciddi təsirlərlə,qadağa və normalarla tənzim lənən,imperiya maşınının proqramlaşdırılmış olduğu sovet tərbiyə sistemində də “xarakterinköçürülməsi”,”proyeksiyası”cəhdləri öz həllini tapmamışdır.
Xarakter fərdi psixoloji xüs.t olduğundan biz yalnız onun inkişafından,möhkəmlən məsindən,davranış tərzinə çevrilməsindən,yəni tərbiyəsindən bəhs edə bilərik.Bura da söhbət o xarakter əlamətlərindən gedirki,həmin əlamətlər xassələr həmin şagird in təbiətində var.Yeniyetməlik dövrünə xas olan 1sıra ziddiyyətli xarakter əlamətlə rinin(xəyalpərəstlik və işgüzarlıq,xeyirxahıq və amansızlıq,qəlbi genişlik və xəbis lik,səmimilik və paxıllıq) hələ gənclik dövründədə 1müddət itməməsi,keçid xarak teri kimi davranış və hərəkətlərdə özünü göstərməsi aydın olur.Onlar sanki seçim qarşısında qalaraq gah bu,gahda digər xarakter əlaməti nümayiş etdirirlər.Öz təbiəti nə xas olan,eyni zamanda ətrafdakıları qane edən əlamətləri seçməkdə çətinlik çəkirlər.Həm mülayim psixoloji-pedaqoji iqlim,həmdə müəllim şagird münasibətlə rindəki sabitlik bu sahədə uş.ra göstərilən müsbət təsirlərdir.
İnsanın davamlı xassələri onun özünə münasibətində ifadəsini tapsada özünütənqid,özünə hörmət,özünəarxayınlıq əlamətləri heçdə həmişə xarakterin xas sələri kim səciyyələndirilmir.Uzun müddət yaşlının uşağa,yaxud əksinə münasibəti ndə inamsızlıq,hörmətsizlik,laqeyidlik kimi xassələr özünü göstərirsə bu ünsiyyət də gərginlik və dözümsüzlük yaradacaqdır.Haqsız tərf özünə tənqidi yanaşmağa məcbur olaraq münas.rində kooreksiya aparmaqla gərginliyi aradan qaldıra bilər.