Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- THE CONNECTION BETWEEN MICRO AND MACRO PHYSICS Anar RUSTAMOV
- HELIUM NEON LAZERLƏRI VƏ ONLARIN TƏTBIQ OLUNMA IMKANLARI
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- XƏZƏR DƏNIZI SAHIL ZONASINDA HAVANIN TEMPERATUR POTENSIALININ ARCGİS PROQRAMININ KÖMƏYI ILƏ QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 51
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan THE CONNECTION BETWEEN MICRO AND MACRO PHYSICS
Goethe University a.rustamov@cern.ch GERMANY
The most incomprehensible thing about the world is that it is comprehensible Albert Einstein. What is the world that surrounds us is made of and what are the most fundamental constituents of matter? These kinds of questions are being asked since many centuries. Alas, up till now we do not have anything that could be called a final answer. The word “Micro” in the title of this presentation refers to the physics of fundamental particles, the smallest things in the universe; whereas “Macro” stands for physics of biggest things – the universe itself. That may sound bit strange. The aim of this presentation is to show that the physics of the microscopic world plays an essential role in determining the nature of the universe on its largest scales. Gravitational interactions are essential in the large-scale behavior of the universe. One of the greatest achievements of Newtonian mechanics was the understanding of the motion of planets in the solar system. Until the beginning of the 20 th
century is was believed that the universe was static, i.e., there is no overall expansion or contraction of the universe. This has a direct conflict with the Newtonian gravitation low. Indeed, gravitational interactions also should operate on larger astronomical systems, including stars, galaxies etc. Why is then the gravity does not pull everything to one big clump? Analysis of redshifts from many distant galaxies led Edwin Hubble to a remarkable conclusion. The speed of recession of a galaxy is proportional to its distance from us. This low suggests that at some point in the past, all the matter in the universe was more concentrated than it is today. Formulated other way around, the universe was blown apart in an immense explosion called the Big Bang. In contrast to Newtonian concepts, the general theory of relativity takes a radically different view of the expansion. According to this theory, redshifts observed by Hubble stem from the expansion of the space itself and everything in the intergalactic space. By exploiting the general theory of relativity together with the Hubble low it is possible to show that in its first ten microseconds our universe was in a state for which the existence of individual hadrons is not really conceivable. Nowadays we take that primordial medium to consist of deconfined quarks and gluons and define the time up to 10 microseconds as the quark era. Only at the end of this era hadrons were formed. Experimentally these cosmological conditions are being reproduced in different heavy-ion laboratories. Exploration of the properties of these “cosmic matters” in laboratories may shed light on different aspects of the evolution of the universe. Indeed, in the realm of high temperature and/or density the fundamental degrees of freedom of the strong interactions come into play. By colliding heavy-ions at different energies one hopes to heat and/or compress the matter to energy densities at which a transition from matter consisting of confined baryons and mesons to a state of liberated quarks and gluons (deconfined phase) begins. However, the proof of the existence of the deconfined phase is challenging. The situation is much similar to reconstruction of the cosmological Big Bang from observables like Hubble expansion, the cosmic microwave background and the abundance of light atomic nuclei. The idea is to look for energy dependence of different observables measured in nucleus-nucleus collisions. At the onset energy, when the transition to the anticipated Quark Gluon Plasma (QGP) phase sets in, structures in the excitation functions of these observables are predicted. In this contribution energy dependence of several measures are discussed. Moreover, similarities between macro and microphysics will be highlighted.
Azərbaycan Texniki Universiteti
AZƏRBAYCAN Lazerlər içərisində ən geniş yayılmış olan, həyəcanlanmış ion atomlarında işləyən helium-neon (He-Ne) atomar lazeridir. Nakaçka nazik 5÷10:1 kapilyarda, ümumi 133 Pa təzyiqdə pitildəyən boşalmanın köməyilə həyata keçirilir. Lazer görünən və infraqırmızı (İQ) spektrlərinin çoxlu xətlərində (200-dən cox) işləyə bilir. Lakin ən intensiv dalğa uzunluğu 632,8 nm, 1152,3nm və 3391,2 nm olan xətlərdir. Energetik səviyyələrin sxemləri 1 şəklində verilib. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 52
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan
Helium metastabil, enerjini yaxşı toplayan 9–səviyyəyə malikdir. Helium və neon arasında enerji qıtlığı 300 sm -1 təşkil edir. Aşağı lazer səviyyələrinin boşalması toqquşmalar, (o cümlədən qazboşalması borusunun divarı ilə) hesabına baş verir. Konstruksiyadan asılı olaraq çıxış gücünün səviyyəsi (əsasən aktiv elementin uzunluğu və diametri) millivoltun hissələrindən yüzlərlə qiymətə qədər olur. λ=632,8 nm xətti üçün, aktiv element vahidindən alınan şüalanma enerjisinin məxsusi gücü 50 Vt/m olur. Məxsusi güçün belə qiymətini almaq və lazerin stabil generasasiyasına nail olmaq üçün λ=3391,2 nm–ya uyğun generasiya sıxışdırlmalıdır ki, bunun üçün də komersiya və laboratoriya işlərində geniş tətbiq edilən müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir. Stabil şüalanma parametrləri almağa imkan verən ən sadə və sanballı, lazer güzgülərinin interferensiya örtükləri texnologiyasından istifadə edilməsidir. Bu örtük işçi dalğa uzunluğunda yüksək və onunla rəqabətdə olan dalğa uzunluğunda isə kiçik əks olunmanı yarada bilir. Bu yol kifayət qədər güclü, geniş diapozonlu dalğa uzunluğu, diaqnostikanın və terapiyanın çoxlu məsələlərini həll etməyə imkan verən He-Ne lazerinin yaradılmasına imkan verir. Modifikasiyalarından asılı olaraq lazerlər yalnız eninə modlar (TEM 00 ) və ya çoxlu modlar (TEM mm )-da işləyə bilər, xətti və ya təsadüfi polyarlaşmaya malik olur, bir və iki dalğa uzunluğunda şüalandıra bilər və dalğa uzunluqlarına köklənə bilər. Güzgülər konkret şüalanma xəttinin generasiyası üzrə optimallaşdırılır. Az gücləndiricili xətlərdə generasiya əldə etmək üçün güzgü λ=632,8 nm və λ=3391,2 nm dalğaları ilə işıqlandırılmalıdır. Güzgüləri dəyişməklə λ=632,8 nm rejimində işləyən lazeri istənilən başqa lazerə çevirmək olur. Dalğa uzunluqlarının yenisi ilə əvəz olunmasına güzgülərin dəyişdirilməsi ilə nail olunur. Amma güzgülərin dəyişdirilməsi üsulu həmişə əlverişli deyil. Ona görə də enli zolaqlı güzgülərdən istifadə edilir. Bu güzgülər rezanator daxilindəki dispersiya elementinin göndərilməsi ilə eyni zamanda bir neçə xətdə generasiyanı təmin edir. Beləliklə, ЛГН-215 tip lazerlərin aktiv elementinin dolmasını dəyişdirmədən eyni zamanda 5 dalğa uzunluğunda 632,8 nm ətrafında ümumi gücü 5 MBt –a qədər olan generasiyalar almaqla dalğa uzunluqları və müvafiq güclər nisbəti aşaıdakı kimidir: 633: 612: 640: 629: 635 nm; 1,0:0,5: 0,4: 0,1: 0.1 mBt. Rezonator daxilində dönə bilən prizmalardan istifadə edilməsi 8 dalğa uzunluğunda ardıcıl generasiyaya imkan verir. Yenə də 632,8nm ətrafında (543,3 ÷730,5 nm) güc 30 mVt –a qədər, 1152,3 ətrafında (1079,8 nm; 1084,4 nm,1140,9nm; 1160,1 nm; 1161,4nm; 1146,7 nm; 1198,6 nm) güc millivatın bir neçə hissəsindən bir neçə millivata qədər olur. Dalğa uzunluqlarının yenidən düzülməsinə rezonatorun uzunluğunu dəyişdirməklə də nail olmaq olar. Helium –neon lazerləri daha uzun dalğalarda işləyə bilər. Məsələn, 5404,8 nm (0,1 mBt) dalğasının generasiyası mümkündür. Ümüumiyyətlə, He-ne lazerləri 57mkm-ə qədər olan şüalanmanı generasiya edir, şüalanma parametrlərinin yüksək stabilliyi və istifadə müddətinin çox (100 min saata qədər) olması ilə xarakterizə edilir. Seriya ilə buraxılan lazerlərin çıxış siqnallarının qısamüddətli fluktuasiyaları adətən bir neçə faiz təşkil edir. He-Ne lazerləri xarici və ya daxili güzgülü buraxılırlar. He-Ne lazerlərinin müasir konstruksiyaların əksəriyyəti üçün aşağı eninə modlar rejimi TEM 00 xarakterikdir. Bu halda intensivliyin eninə paylanması Qauss paylanmasına yaxın olur. He-Ne lazerləri üçün selin diametri 0,5÷2,0 mm olur (λ=632,8 nm). He-Ne atomar lazerinin xarakteristikası dalğa uzunluğu λ=3391,2 nm olan lazerin xarakteristikasına çox oxşayır. He-Xe lazeri spektron İQ oblastında 2026,2 nm, 3508,0 nm, 3869,7 nm və 5575,4 nm dalğa uzunluqlarında işləyir, çox yüksək güclənməyə, dar generasiya xəttinə və λ=3508 nm dalğa uzunluğunda kiçik 10 mBt gücə malikdir. He-Ne və He-Xe lazerləri bir sıra üstünlüklərə malik olsalar da onların çatışmazlıqları da var. Faydalı iş əmsalının kiçik olması 0,1 % tərtibində və çıxış gücünün səviyyəsinin aşağı olması . atomar impuls lazerlər nisbətən yüksək F.İ.Ə.-nə və orta güc səviyyəsinə malik olur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 53
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan MÜSTƏVİ ROTATOR HALI ÜÇÜN AHARONOV – BOM EFFEKTİ Telli Verdiyeva, M.R. Rəcəbov Bakı Dövlət Universiteti bdu_telli@mail.ru AZƏRBAYCAN Son zamanlar fəzanın qeyri-trivial topologiyaya malik oblastlarında hərəkət edən mikrozərrəciyin tədqiqinə aid kvant mexaniki məsələlər böyük maraq kəsb edir. Bu zaman kvant nəzəriyyəsində sərhəd şərtləri ilə yanaşı zərrəciyin hərəkət etdiyi xarici sahənin şəkli də mühüm rol oynayır. Belə topoloji effektlərin baş verdiyi kvant mexaniki məsələlərdən biri də Aharonov – Bom effektidir. İşdə xarici elektromaqnit sahəsində hərəkət edən zərrəciyin hərəkəti klassik mexanika və kvant mexanikası nöqteyi- nəzərindən şərh edilir. Belə sahədə hərəkət edən zərrəciyin Şredinger tənliyinə elektromaqnit sahəsinin potensialları
A A , aşkar şəkildə daxil olurlar.
Klassik sahə halında zərrəciyin halı ona elektromaqnit sahəsi tərəfindən təsir edən Lorens qüvvəsi ilə təsvir olunur. Klassik tənliyə sahənin yalnız intensivlik vektorları daxil olurlar.
grad t A c E A rot H H c e E e c V dt d m 1 2 1 2 2
Kvant zərrəciyi vektor potensialı 0 A olduğu, lakin maqnit sahəsinin olmadığı 0 H oblastda elektromaqnit sahəsi tərəfindən təsiri hiss edir. Aharonov – Bom effekti adlanan bu fenomen, qüvvə olmadıqda zərrəciyə maqnit sahəsinin təsirini öyrənir. Kvant sahəsində yüklü zərrəcik xarici elektromaqnit sahəsinin təsirini, zərrəciyin hərəkətinin mümkün olmadığı, yəni müşahidə olunma ehtimalı çox kiçik olan və hətta sıfır olan fəzanın oblastında hiss edə bilər. Qeyri – relyativistik müstəvi rotatora baxılır. Belə sistemin Şredinger tənliyi: ) 3 ( ˆ ˆ ˆ 2 1 2 2 2
c e P P P z r
Bu tənliyin həlli: ) 4 ( ... 2 ; 1 ; 0 ; 2 1
e im m Enerji spektri: ) 5
1 0 ; 2 ) ( 2 2 2 R n m
Alırıq ki, zərrəciyə təsir edən Lorens qüvvəsi sıfıra bərabər olduqda belə, zərrəciyin hərəkət etməsi mümkün olmayan oblastda toplanmış maqnit sahəsi enerji spektrini deformasiya edir, yəni zərrəcik maqnit sahəsinin təsirini hiss edir.
1 ˆ 2 1 2
e A c e P m t i II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 54
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan TERMİSTORLARIN HAZIRLANMA TEXNOLOGİYALARI VƏ BƏZİ TƏTBİQLƏRİ
Azərbaycan Texniki Universiteti
AZƏRBAYCAN
Termistor qızdırılma zamanı keçiriciliyi kəskin dəyişən maddələrdən hazırlanır. Belə maddələrin elektrik keçiriciklikləri temperatur artdıqca kəskin artır, müqavimətləri isə azalır. Termistor sözü “Thermosensetive Resistor” ifadəsinin qısaldılmış formasından yaranmışdır. NTC termistoru adı da geniş yayılmışdır. (Neqative Temperature Coefficient Thermistor) yəni, mənfi temperatur müqavimət əmsalına malik termorezistor və PTC termistor (Positive Temperaturre Coefficent Thermistor) müsbət temperatur əmsalına malik termistor. Bundan sonra termistor ifadəsi yalnız NTC – termistorları üçün işlədiləcək, PTC termistorları isə müsbət termik müqavimət əmsallı termistorlar adlandırılacaqdır. Təqdim olunan işdə ilk növbədə yarımkeçirici matriallardan hazırlanmış, böyük termik müqavimət əmsalına malik 1 06
0 02 , 0
termistorlar barədə məlumatlar veriləcəkdir. Ilk zamanlar çoxlu sayda termorezistiv xassəli matrialların praktikaya tətbiq olunmasına cəhd edilmişdir. Hələ Faradey AgS – birləşməsinin müqavimətinin temperaturdan kəskin asılı olmasına diqqət yetirmişdi. Lakin praktikada tətbiq oluna biləcək materialların parametrlərini nizamlamaq yalnız yarımkeçirici oksidlərdə mümkun olmuşdur. Çevirici sxemlərdə astana gərginliyinin alınması üçün termorezistor timsalında və peresizion elektrik termometrləri timsalında termorezistorlardan istifadə edilmə imkanları müqavimətin temperatur asılılılığından kənara çıxmaların nizamlanması ilə daha da genişlənmişdir. İlk vaxtlar termorezistorların tətbiq olunması məxsusi müqavimətin temperatur asılılığına asalanmışdır, məsələn, qoşma cərəyanının məhdudlaşdırılması və ya nizamlanması üçün. Hazırda kifayət qədər böyük termik əmsalına malik elektrik müqavimətli yeni materialların aşkar edilməsi onlardan geniş miqyasda istifadə edilməsinə imkan vermişdir. Bu, qoşulma zamanı meydana çıxan enerji itgisinin minumuma endirməyə və siqnalın güçləndirilməsi zamanı siqnal/küy nisbətinin artırılmasına gətirdi. Termistorlar, bu məqsədlə istifadə edilən metallardan fərqli olaraq, yarımkeçirici olmaqla, kifayət qədər kiçik elektrik keçiriciliyinə malikdirlər ki, bu da peresizion termometrlərdə və telemetriyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Termistorların müqavimətləri geniş intervalda dəyişir və 25 0 C - də onların nominal qiymətləri bir neçə Om – dan bir neçə yüz kOm – a qədər dəyişə bilir. Termistorlar əsasən keramika tip materiallardan hazırlanır. Keramika dedikdə süni qeyri-üzvi, qeyri-metallar, polikristallik bərk materiallar nəzərdə tutulur. Bu materialların hazırlanması üç mərhələdə həyata keçirilir- nümunənin toz halına salınması, formaya salınması və dəmlənməsi.Texnologiyanın müxtəlif variantları da ola bilir. Məsələn, bu məqsədlə məhlullardan istifadə edilməsi tərkibdə və hazırlanan səthdə aşqarların bərabər paylanmasını təmin edə bilir. Bəzən də materialın tozu diqqətlə qarışdırıldıqdan sonra yüksək temperaturda qızdırılır və bu, qarışığın kimyəvi qarşılıqlı təsirinə qədər davam etdirilir. Nəhayət materialın reaksiya qabiliyyətinin artırılması və keramikanın sonrakı formalaşmasında tabalma xüsusi məna kəsb edir. Adətən göstərilən qaydada alınan toz, həb fornasında plastifikator polivinil spirtinin sulu məhlulu əlavə edilməklə preslənir. Arzu olunan formanı almaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Keramikanın hazırlanmasında çox vacib mərhələ tabalma hesab edilir. Bu zaman material son işçi formasını və xasssəsini əldə edir ki, bu da kimyəvi tərkiblə yanaşı, tabalma şəraitindən də asılı olur. Keramikaların tərkibindən asılı olaraq onların tabalmaları 1250 0 C-1400
0 C-yə qədər temperatur intervalında aparılır. Tabalma yalnız onun aparıldığı maksimal temperaturdan deyil, həmçinin onun təsir müddətindən və qızdırılmanın xüsusiyyətindən asılıdır Bununla yanaşı, sonuncu tabalmanın aparıldığı atmosferlə yanaşı qadağanedici təbəqənin formalaşması üçün zəruri şərtdir. Praktiki tətbiq üçün pozistor elektrik kontaktına malik olmalıdır. Bunun ən sadə yolu tərkibində metallik komponentli üzvi həlledici və qeyri-üzvi aktivator olan pasta vasitəsilə nümunənin səthində müstəvi kontaktın yaradılmasıdır. Bu proses 500-800 0 C temperatur intervalında aparılır. Əksər keramikalar üçün kontakt olaraq gümüş pastadan istifadə edilir. Amma bu metal pastanın keramikanın səthində qadağan olunmuş təbəqə yaratması səbəbindən əlverişli deyil. Bunun üçün ən əlverişlisi əlvan metal, məsələn alüminium hesab edilir. Lakin çox hallarda metallik örtüklər daha əlverişli hesabolunur. Pozistorların qurulmasında etibarlı kontakt yaradılması çox vacibdir. Sonrakı mərhələ hazırlanmış pozistorun səthinin örtülməsidir. Amma bir çox hallarda buna ehtiyac qalmır. Pozistorun səthinin örtülməsi sadəcə səthə lak çəkilməsindən, kip şüşə və dəmir örtüklərə qədər ola bilir. Amma bütün hallarda termistorun gövdəsil ilə ətraf mühit arasında yaxşı istilik mübadiləsi yaradılmalıdır, çünki termistordan istifadə olunmasında bu çox vacibdir. NTC - termistorları 2 əsas tətbiq sahəsi ilə: müqavimətin temperatur əmsalı və onun əks işarəli qiyməti ilə müəyyən edilir. Bir tərəfdən termistorlar temperatur və ondan asılı kəmiyyətlərin ölçülməsi və idarə olunması üçün hissiyyat elementləri (sensorlar) kimi, digər tərəfdən isə termistorlar müqaviməti olan sxemlərdə volt – amper və rezistiv - cərəyan II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 55
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan tətbiqlərinin temperatur xarakteristikalarının tapılmasında istifadə olunurlar. Son zamanlar temperaturun ölçülməsində, yüksək temperaturlarda nəticələrin alınmasıında və xüsusi ilə dəqiq ötürücü kimi termistorlara maraq durmadan artır. Termistorlar temperatur sensorları kimi avtomobil texnikasında, məişət qurğularında, axın surətinin ölçülməsində, mayenin səviyyəsinin nizamlanmasında, kimya və tibb sahəsində geniş istifadə olunur. Termistorların başlanğıc müqavimətlərinin qiymətlərinin böyük olması, onlardan müxtəlif qurğuların işə salınmasında, cərəyanın müəyyən həddə saxlanılmasında istifadə olunmasına imkan verir. Cərəyanın dövrəyə qoşulmasına xidmət edən termistorlar həm də buraxılış termistorları adlanır və dövrələrdə relenin işə salınması və ya söndürülməsinin gecikdirilməsi məqsədi ilə istifadə olunurlar. Kəskin minimumsuz xarakteristikaya malik termistorlar gərginlik nizamlayıcıları kimi istifadə oluna bilər. Nəhayət, idarəetmə proseslərində tətbiq tapmış istilik termistorları cərəyandan asılı olan müqavimətin idarə olunmasına imkan yaradır.
1. Пасынков В. В., Чиркин Л. К. Полупроводниковые приборы: Учебник для вузов. — 4-е перераб. и доп. изд. — М.: Высшая школа, 1987. — С. 401-407. — 479 с. — 50 000 экз. 2. Учебник для вузов/В. Г. Герасимов, О. М. Князьков, А. Е. Краснопольский, В. В. Сухоруков; Под ред. В. Г. Герасимова. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высшая школа, 1978, с.17 — 21.
XƏZƏR DƏNIZI SAHIL ZONASINDA HAVANIN TEMPERATUR POTENSIALININ ARCGİS PROQRAMININ KÖMƏYI ILƏ QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI
Milli Aviasiya Akademiyası
AZƏRBAYCAN
Xəzər dənizi Azərbaycan sahil zonasının iqlim potensialının qiymətləndirilməsi mövzusu kifayət qədər aktual bir mövzudur. Beləki, Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi həyatında Xəzər dənizinin rolu çox böyükdür. Onun sahili ölkə əhalisinin ən sıx məskunlaşdığı regiondur, burada əhalinin 40%-i məskunlaşmış, paytaxt Bakı şəhəri və demək olar ki, bütün sənaye obyektləri burada yerləşdirilmişdir. Və Azərbaycan üçün Bakının iqlim şəraitinin öyrənilməsinin hər baxımdan əhəmiyyəti böyükdür. Bundan başqa kənd təsərrüfatı üçün əlverişli iqlim şəraitinin olması, rekreasiya potensialı- nın qiymətləndirilməsi üçün də iqlim potensialı öyrənilməlidir. Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün vacib əhəmiyyəti olan neft və qaz ehtiyatlarıda (hasilatı) sahil zonasında yerləşir. Əsas beynəlxalq nəqliyyat yolları sahil zonasından keçir. Həmçinin Heydər Əliyev adına beynəlxalq hava limanı sahil zonasındadır. Uçuşların təhlükəsiz şəraitdə keçirilməsi üçün meteoroloji şəraitin öyrənilməsinin mühüm əhəmiyyəti var. Bütün bu sadalanan faktlar Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasının iqlim potensialının qiymətləndirilməsi mövzusunun aktuallığını sübut edir. Bunun üçün hidrometeoroloji məlumatların araşdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Tədqiqatın əsas məqsədi hidrometeoroloji şəraiti öyrənmək, iqlim potensialını qiymətləndirməkdən ibarətdir. Bunun üçün sahil zonasında yerləşən meteoroloji məntəqələrdən alınan məlumatlarından istifadə etmək məqsədə uyğundur. Əldə edilən nəticələr Xəzər dənizinin sahil zonasının iqlim potensialının qiymətlən- dirilməsinə imkan verir. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində əldə edilən məlumatlar ArcGİS proqramında işlənilməsi mümkündür. Bu proqramda praktiki iş aparıla və bir instrument kimi tədqiqatın aparılmasına köməklik göstərə bilər. Hər hansı meteoroloji elementin dəyişmə dinamikasını ArcGİS proqramı vasitəsi ilə göstərmək mümkündür. ArcGİS -də bunun üçün bir çox instrument var və onlar vasitəsilə əlverişli analiz aparmaq, qrafik təsvirlər əldə etmək mümkündür. Həmçinin proqramda əldə edilən nəticəni göstərmək üçün bir çox üsul mövcuddur və bu üsullar olduqca operativdir. Yəni nəticəni tez bir zamanda vizual olaraq göstərməyə kömək edir. Əsas məqsəd kartoqrafik metod vasitəsilə aparılan tədqiqatı vizual göstərməkdən ibarətdir. Bunun üçün alqoritmlərdən istifadə edilir. Əsas yaranan problem meteoroloji məlumatların azlığından ibarətdir. Amma istifadə edilən alqoritmlər az məlumatlarla əlverişli nəticələr əldə etməyə imkan verir. Buna görə də bu interpolyasiya metodlarına müraciət etmək məqsədə uyğundur. Arcgis isə bizə bir neçə interpolyasiya metodundan istifadə etməyə imkan verir. Aparılan tədqiqat zamanı istifadə olunan metod krikingdir. İşlənmə metodikası isə bir neçə məlhələdən ibarətdir.
Bunun üçün ilk növbədə ArcGİS-də şepfile yaradılmalıdır. Sonra Xəzər dənizi Azərbaycan sahil zonasının xəritəsi və rayonların sərhədləri ArcGİS-də işlənilir. Əsas mərhələdə meteoroloji məntəqələrdən alınan çoxillik məlumatlar ArcGİS-ə yerləşdirilir. Sonrakı məlhələdə məlumatları əldə edilən məntəqələr xəritə üzərində qeyd edilir. Bu yuxarıda sadalanan işlər hazırlanma mərhələsi adlanır. Məlumatların az olması bu interpolyasiya metodlarına müraciət etməyə məcbur edir. Buna gorə də, geostatistik analiz metodundan istifadə edilir. Və son nəticədə arcGİS-də xəritələr əldə edilir. Bu metod vasitəsilə bir çox meteoroloji məlumatların dəyişmə dinamikasını vizual olaraq təsvir etmək mümkündür.
|