Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 22,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- HD183143 IFRATNƏHƏNG ULDUZUNUN SPEKTRİNDƏ H α XƏTTİNİN DƏYİŞKƏNLİYİ Ş.K. İSMAYILOVA
- HD188001 VƏ HD178129 İFRAT NƏHƏNG ULDUZLARININ SPEKTRLƏRİNDƏ H
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 53
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan olunan bu keçid Nd atomları ilə aşqarlanmış GeS laylı monokristalından həmin oblastlarda işləyən optoelektron qurğuları yaratmaq imkanı verir. GeS polikristalını termik vakuum üfürməsi metodu ilə soyuq altlığa hopdurduqda amorf nazik təbəqələri alınır. Həmin nazik təbəqələrə NTE hopdurmaqla çox geniş funksional imkanlara malik yarımkeçirici çeviricilər hazırlamaq mümkündür. Bütün yuxarıda sadalanan faktlar qəti şəkildə onu deməyə imkan verir ki, GeS laylı mono- kristalından, nazik təbəqələrindən, Şottki çəpərindən foto- və optoelektronikada iqtisadi cəhətdən səmərəli, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz yarımkeçirici maddə kimi istifadə etmək olar.
Azərbaycan Dovlət Pedaqoji Universiteti aydin60@inbox.ru AZƏRBAYCAN A IV B VI tip yarımkeçirici birləşmələr 50 ildən artıq bir müddətdir ki, ətraflı tədqiq olunur. Bu tip kristallara aid olan GeS laylı monokristalı həm laylara perpendikulyar istiqamətdə, həm də layların səthində güclü anizotropluğa malikdir. Bu xassəyə əsaslanmaqla germanium monosulfidindən polyarizasiyalı fotoqəbuledicilər hazırlamaq mümkündür. Aparılan çox saylı tədqiqatlar göstərdi ki, GeS laylı monokristalından yaddaş elementi kimi, spektrin infraqırmızı oblastından fotohəssas işıq çeviricisi kimi habelə, holoqram yazılışlarında ifadə əlverlişli maddə kimi istifadə etmək olar. Laylı kristalları digər kristallardan fərqləndirən mühüm xüsusiyyət onlara müxtəlif kimyəvi aktiv atomların interkalyasiya etməyin mümkünlüdür. Belə ki, layların səthindəki atomlar arasında kovalent və ion rabitələri mövcud olduğu halda, laylar arasındakı rabitə zəif molekulyar və ya Van der Vaals rabitəsidir. Ona görə də müxtəlif tipli aşqar atomların laylar arasına interkalyasiya etmək ehtimalı böyükdür. Son beş il müddətində ABŞ-ın Şimali Korolina Universitetinin alimləri GeS laylı monokristalın- dan xüsusi texnalogiyanın köməyi ilə qalınlığı 20-30 nm, uzunluğu 200mkm olan nazik təbəqələr hazırlamışlar. Bu təbəqələr çox sayda litium ionlarını saxlamaq qabiliyyətinə malikdir. Praktiki olaraq bu o deməkdir ki, alınmış bu nanostrukturdan nəhəng tutuma malik kondensatorlar hazırlamaq mümkündür. Bu sahədə aparılan tədqiqatların nəticələri onu deməyə əsas verir ki, GeS laylı monokristalında daha böyük faydalı iş əmsalına malik Günəş bateriyaları hazırlamaq mümkündür. Ənənəvi silisium bateyeraların fərqli olaraq GeS fotoelementləri ucuz başa gəlir və zəhərli deyil. GeS laylı monokristalı yüksək müqavimətli (106-108Om∙sm) fotohəssas, düz keçidli yarımkeçi- rici maddə olduğundan onun fotoelektrik və optik xassələri daha çox tədqiq olunmuşdur. Aparılan sonrakı tədqiqat işləri bir kristalın praktiki imkanlarını genişləndirmək istiqamətində olunmuş. Ənənəvi olaraq bunu kristala müxtəlif aşqar atomları vurmaq və ya xarici təsirlər vasitəsi ilə etmək mümkündür. GeS laylı monokristalının fotokeçiricilik spektrinin tədqiq edərkən müxtəlif dozalı qamma şüalarının fotokeçiriciliyə əsaslı təsir etdiyi məlum oldu. Son dövrlərdə kosmonavtikanın sürətli inkişafı müasir tələblərə cavab verə biləcək informasiya vasitələrin yaradılmasını tələb edir. Bu səbəbdən də elektron cihazların,o cümlədən fotoqəbuledi- cilərin radiasiyaya dözümlülüyünü müxtəlif təbiətə malik kosmik şüaların həmin cihazların iş prinsipinə təsirini öyrənmək aktual məsələlərdən biridir. Ona görə də müxtəlif dozalı qamma şüaların GeS kristalından hazırlanmış nümunələrə təsirini tədqiq etmək zərurəti yaratmışdır. GeS laylı monokristalın 60 Co mənbəyi vasitəsi ilə 30 knad dozada şüalandırdıqda fotokeçiriciliyin ~30% artdığı müşahidə edildi. Qamma şüalarının təsiri ilə yaranan defektlər, o cümlədən kation və anion vakansiyaları GeS monokristalının optik xassələrinə, optik udulmaya və fotolümensensiya hadisəsinə də təsir göstərilmişdir. Bizim üçün maraqlı olan bu şüalanmanın kristalda interkalyasiya hadisəsinə təsiridir. Doğurdan da, litium ionlarının qamma şüalanmasına məruz qalmış GeS monokristalında sayını artırmaq mümkün olsa, daha prespektivli Günəş bateriyaları yaratmaq imkanı meydana gəlir. Praktiki cəhətdən maraqlı olan odur ki, şüalanmanın təsirindən sonra baş verən struktur IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 54
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan dəyişiklikləri davamlıdır və otaq temperaturunda müşahidə edilir. Bu isə hazırlanmış cihazların etibarlılığını artırır və onun işçi rejimini təmin etmək üçün əlavə kriogen qurğular tələb etmir. Şüalanmanın nisbətən yüksək dozaları (50 knad və daha çox) isə strukturda deqradasiya etdiyindən fotokeçericiliyin kəskin azalması (~10 dəfə) müşahidə olunur. GeS maddəsini yalnız kristallik halda deyil amorf halda da almaq mümkündür. Bu halda aşqar kimi vurulan atomlar amorf matrisanın yaxın ətrafına daha güclü təsir etməklə onun optik xassələrinə güclü təsir edir. Bütün yuxarıda göstərilənlər onu deməyə əsas verir ki, GeS laylı monokristalı müasir foto və Günəş nanoelektronikası üçün həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən prespektivli maddədir. GÜMÜŞ-SULFİD NAZİK TƏBƏQƏLƏRİNİN KVANT-KİMYƏVİ HESABLANMASI VƏ QURULUŞ-XASSƏ ƏLAQƏSİNİN ANALİZİ Nazım TOLA
Qafqaz Universiteti mntola@qu.edu.az AZƏRBAYCAN N.S. NƏBİYEV Bakı Dövlət Universiteti nnebiyev@qu.edu.az AZƏRBAYCAN M.Ə.RAMAZANOV Bakı Dövlət Universiteti AZƏRBAYCAN
Halogen tərkibli yarımkeçirici nazik təbəqələr geniş tətbiq imkanına malik materiallar olduqla- rından, müxtəlif elm sahəsində çalışan tədqiqatçıların, diqqət mərkəzindədirlər. I-VI qrup elemet- lərinin birləşmələri ailəsinə daxil olan gümüş-sülfid(Ag 2 S)-in nazik təbəqələri yarımkeçirici xassəsinə malik və intensiv tədqiq olunan qəyri-üzvi maddələrdir. Bu təbəqələr amorf və kristal quruluş elementləri mövcud fəza quruluşuna malik ola bilirlər. Gümüş-sülfidlərin 3 cür kristal formasına rast gəlinir: 176°C-dən aşağı temperaturlarda , mono-klinik quruluşlu akantitlər təbiətdə sərbəst şəkildə mövcutdur, 176 °C-dən yuxarı temperaturlarda həcmə mərkəzləşmiş, 571°C-dən yuxarı tempe- raturlarda isə üzə mərkəzləşmiş kübik qafəs quruluşa malik argentitlərin əldə edilməsi texnologiyası isə yaxşı mənimsənilib və elm-texnoloğiyanın müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunur. Bu materialların ən geniş istifadə olunduğu sahələrdən biri günəş batereyalarının istehsalıdır. Gümüş- sulfid kristalının qadağan olunmuş zonasının eninin 1-2 eV olması, istismar parametrlərinin və müddətinin alınma texnoloğiyasından asılılı olaraq optimallaşdırılması imkanlarının mövcudluğu, bu materialı müxtəlif diapozonlardakı günəş şüalanmasının elektrik enerjisinə çevrilməsində əhəmmiyətli rol oynaya biləcək materiallardan biri halına getirmişdir. Yarımkeçirici gümüş sulfid təbəqələrinin variyasiya edilərək optimallaşdırıla bilinən fotoelektrik və termoelektrik xassələri də məvcuddur. Gümüş-sulfid kristalları IR detektorlarında, fotokeçiricilərdə, fotovoltaik qurğular və bir çox digər optiko-elektronik qurğularda da geniş istifadə edilir. Gümüş sulfid nazik təbəqələrinin tətbiq sahə- lərinin bu qədər geniş olması onun quruluş-xassə əlaqəsinin öyrənilməsini materialşünaslığın aktual məsələlərdən biri kimi qarşıya qoyur. Bu istiqamətdə aparılan nəzəri tədqiqatlar ideal kristalın zona quruluşunun standart modellər köməyi ilə hesablanmasından irəli getməmiş, bu günə qədər yalnız bir neçə məqalədə Ag 2 S elektron quruluşu nəzəriüsullarla tədqiq edilmişdir. Kashida və b. Ag 2 S in qadağan olunmuş zonasının enini 0.63 eV olaraq həsablamışdır (Solid State Ionics 158 (2003) 167-175). Bizim çalışmamızda gümüş-sulfid təbəqələrin quruluş-xassə əlaqəsini modelləşdirmək üçün kvant-kimyəvi hesablamalar aparılaraqmüxtəlif qarşılıqlı təsir modelləri qurulmuşdur. (Ag 2 S)n(n=1,7) klasterlərinin hesablama modelləri molekulyar mexaniki və molekulyar-dinamik üsullar əsasında dayanıqlı fəza quruluşları müəyyənləşdirilərək qurulmuş və onların əmələgəlmə istilikləri, xüsusi rabitə enerjiləri təyin edilmişdir. Molekulyar dinamik üsullarla bu quruluşların otaq və tablanma temperaturlarında dayanıqlılıq xüsusiyyətləri, dəyişmə dinamikası müəyyənləşdirilmışdır. Bu hesablamalar aparılarkən xüsusi olaraq, metal atomları daxil olan birləşmələr üçün təkmilləşdirilmiş yarımempirik ZİNDO/1 kvant-kimyəvi hesablama metodundan istifadə edilmiş və klasterlərin energetik parametrləri və elektron quruluşunu xarakterizə edən bazı parametrlər hesablanmışdır. Klaster modelləri açıq, qapalı və həcmi olmaqla üç fərqli formada qurulmuşdur. Alınan nəticələr Cədvəl 1 və 2-də təqdim olunur.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 55
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Cədvəl 1. (Ag2S)n klasterlərinin energetik parametrləri.
Klas
Tam energy (Kkal/mol)
Rabitə enerjisi (Kkal/mol)
İzolə olunmuş atomların enerjisi (Kkal/mol) Elektron enerjisi (Kkal/mol)
Nüvə-nüvə q/t enerjisi (Kkal/mol) Əmələ gəlmə
istiliyi (Kkal/mol) 1 ag2s1 -53465.909 -200.384 -53265.525 -80363.502 26897.594 2.216 2 ag2s2 -107041.680 -510.630 -106531.050 -235756.683 128715.004 -105.430 3 ag2s3a -160642.988 -846.413 -159796.575 -455047.005 294404.017 -238.613 4 ag2s3q -160675.670 -879.095 -159796.575 -453019.330 292343.660 -271.295 5 ag2s4a -214359.083 -1296.983 -213062.100 -687630.569 473271.486 -486.583 6 ag2s4q -214292.898 -1230.798 -213062.100 -703489.713 489196.815 -420.398 7 ag2s4h -214317.885 -1255.785 -213062.100 -651103.988 436786.102 -445.385 8 ag2s5q -268003.976 -1676.351 -266327.625 -962703.446 694699.471 -663.351 9 ag2s5h -267999.089 -1671.464 -266327.625 -976801.148 708802.059 -658.464 10 ag2s6q -321627.839 -2034.688 -319593.150 -1288375.679 966747.840 -819.088 11 ag2s6h -321653.502 -2060.352 -319593.150 -1279525.834 957872.332 -844.752 12 ag2s7q -375330.408 -2471.733 -372858.675 -1647208.803 1271878.395 -1053.533 13 ag2s7h -375296.807 -2438.131 -372858.675 -1645949.898 1270653.092 -1019.931
klas HOMO (eV)
LOMO (eV)
ag2s1 -8.908 -0.309
ag2s2 -4.655 -0.859
ag2s3a -5.242 -1.450 ag2s3q -4.447 -1.065 ag2s4a -3.862 -0.851 ag2s4q -4.883 -1.194 ag2s4h -6.965 -0.755 ag2s5q -7.049 -0.986 ag2s5h -6.954 -0.913 ag2s6q -3.184 -0.884 ag2s6h -6.666 -1.318 ag2s7q -6.458 -0.744 ag2s7h -6.504 -1.092
Cədvəllərdən göründüyü kimi energetik parametrlərin və orbital enerjilərin klasterlərin fəza quruluşundan asılı olaraq kəskin dəyişməsi müşahidə olunur.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 56
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan HD183143 IFRATNƏHƏNG ULDUZUNUN SPEKTRİNDƏ H α XƏTTİNİN DƏYİŞKƏNLİYİ Ş.K. İSMAYILOVA AMEA N.Tusi Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası ismayilova.shao@ gmail.com AZƏRBAYCAN
HD183143 ulduzu spektral və işıqlıq sinfi B7Iae, görünən ulduz ölçüsü mv=6 m .8 olan mavi ifratnəhəng ulduzdur. Görünən oblastda spektral dəyişmələri yaxşı öyrənmək üçün Hα xəttinin seçilməsi çox əlverişlidir. İfratnəhəglərdə Hα xətti ulduzun atmosferi və örtüyündə formalaşır. Ona görə də başqa spektral xətlərə nisbətən Hα xəttinin tədqiq olunması, ulduz atmosferlərində həm dərin, həm də yuxarı qatlarda baş verən fiziki prosesləri aşkar etməyə daha çox imkan verir. İndiyədək HD183143 ulduzunun spektral və fotometrik tədqiqi, o cümlədən ulduzun fundamental parametrlərinin təyini ilə L.M.Hobbs, D.G.York, S.Takano, M.Araki, D.E.Welty, A.Shulz, R.Lenzen, G.H.Herbig, P.G.Martin, J.R.P.Angel, G.G.Fahlman, G.A.H.Walker, E.L.Chentsov və başqaları məşğul olmuşlar. Bu işlərdə tədqiqatçılar HD183143 ulduzunda həmçinin pulsasiyanın baş verməsi, ulduzda kütlə itgisinin hesablanması, DİB xətlərinin tədqiqi və o cümlədən ulduzda maraqlı spektral və fotometrik dəyişkənliklərin baş verməsini tədqiq etmişlər. Yuxarıda qeyd olunan işlərin davamı kimi ilk dəfə ŞAR-da 2013-cü ildən etibarən HD183143 ulduzunun spektral tədqiqi məqsədilə onun 16 günlük spektrlərini əldə etmişik. HD183143 ulduzunun müşahidələri 2013-2015-ci illərdə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının 2- metrlik teleskopunun Kasseqren fokusunda eşelle-spektrometr vasitəsilə aparılmış və onun 30-dan çox spektri alınmışdır. Spektral diapazon λλ4700-6700 ÅÅ, ayırdetmə R=15000, siqnalın küyə nisbəti S/N=150 200 olmuşdur. Şəkil 1-dən görünür ki, tədqiq olunan spektrlərdə Hα xəttinin mərkəzi hissəsində dəyişən xarakterli emissiya komponenti müşahidə olunur. Spektrlərin tədqiqi göstərdi ki, Hα xəttinin mərkəzində emisiya xəttinin intensivliyi kəskin dəyişir.
Müşahidə olunan profillərin analizi göstərmişdir ki, HD183143 ulduzunda ulduz küləyi zamandan asılı olaraq dəyişir və dəyişkənlik uyğun olaraq örtüyün və Hα xəttinin yarandığı oblastın optik dərinliyini ( =ρdh) dəyişdirir. Nəticə etibarı ilə ulduz və örtük sisteminin baxış şüası istiqamətində Hα xəttində müxtəlif quruluşlu P Cyg tipli profillər müşahidə edilir. Müşahidə periodu IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 57
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ərzində mərkəzi emissiya qırmızı tərəfə asimmetrik mürəkkəb quruluşlu profil, tək ensiz simmetrik emissiya, qoşa pikli emissiya və dəyişən P Cyg tipli profil göstərir. Profilin dəyişmə xarakteri Be tip ulduzları xatırladır, lakin fərqli cəhət odur ki, dəyişmənin miqyası kiçikdir və qısa müddətdə baş verir. Bu cür dəyişmələr aksial simmetrik və həyacanlanmış örtüklə izah olunur. Dəyişkənlik spektral parametrlərin qiymətlərində də özünü göstərir. Belə ki, spektrlər işlənərkən müəyyən edilmişdir ki, H və H
xətləri profillərinin quruluşunda, bu xətlərdəki şüa sürətində, ekvivalent endə və digər spektral parametrlərin qiymətlərində nəzərəçarpacaq dəyişmələr baş verir. Emissiya komponentində yarım endə şüa sürəti Vr= +5.5 ÷ +49.1 km/s, ekvivalent en Wλ=1.88 ÷ 2.74 Å və yarım en FWHM = 2.30 ÷ 3.82 Å intervallarında dəyişir. Hα xəttinin profillərinin və emisiya komponentinin spektral parametrlərinin dəyişməsi ulduzda baş verən fiziki proseslər səbəbindən - ulduz küləyinin dəyişməsi və uyğun olaraq örtükdə optik dərinliyin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Hα xəttinin geniş qanad emissiyasının müşahidə olunması isə onu göstərir ki, bu ulduzun atmosferinin nisbətən dərin qatlarında WR (Volf-Raye) tipli ulduzlara xarakterik olan güclü maddə axını baş verir. Xəttin qanad emissiyasının intensivliyinin az olmasını isə atmosferin dərin qatlarında elektron səpilməsi ilə izah etmək olar. Beləliklə, müəyyən edilmişdir ki, HD183143 ulduzu spektrlərində hidrogenin Balmer seriyası üzrə H
xəttində dəyişmələr baş verir. H xətti çox-komponentli profildən ibarətdir. Digər tərəfdən şüa sürətinin ölçmələri göstərmişdir ki, xəttin konturunun udulma və şüalanma hissəsində yaranmış kiçik komponentlər bənövşəyi və qırmızı tərəflərə doğru rəqsi hərəkətlər edir. Bundan əlavə, ölçmələr göstərmişdir ki, H xəttinin ekvivalent enində, yarımenində və mərkəzi intensivliyində dəyişmələr baş verir. Ehtimal olunur ki, HD183143 ulduzu spektrlərində hidrogen xətlərindəki dəyişkənliklər həmin ulduzun atmosferinin qeyri stasionar olması, o cümlədən atmosferdə güclü maddə axınlarının və örtüyün həyəcanlanmasının nəticəsi ola bilər.
SPEKTRLƏRİNDƏ H
AMEA N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası y_meherremov@rambler.ru AZƏRBAYCAN AMEA N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının 2 metrlik teleskopunun kasseqren fokusunda müasir CCD kamerası ilə 2014-2015-ci illərdə HD188001 (O7.5Iab) və HD178129 (B3Ia) ifratnəhəng ulduzlarının spektral müşahidələri aparılmışdır. Spektral ayırdetmə R~15000, siqnalın küyə nisbəti S/N=150 200, spektral diapazon isə 47006700ÅÅ olmuşdur. Alınmış spektrlər Dech20 və Dech20t paket proqramları vasitəsi ilə işlənmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, HD188001 ulduzu spektrlərində hidrogenin Balmer seriyası üzrə H və
H xətlərində dəyişmələr baş verir. H xətti çox-komponentli profildən ibarətdir. Şüa sürətinin ölçmələri göstərmişdir ki, xəttin konturunun udulma və şüalanma hissəsində yaranmış kiçik komponentlər bənövşəyi və qırmızı tərəflərə doğru rəqsi hərəkətlər edir. Həmin komponentlər xəttin konturu üzərində rəqsi hərəkətlər etsələr də hərəkətin ümumi istiqamətinin bənövşəyi tərəfə dogru yönəldiyi aşkar edilmişdir. Bundan əlavə, H xəttinin profillərinin quruluşunda da dəyişmələr aşkarlanmışdır. Belə ki, H profilinin nüvə hissəsi (aşağı pik) gah bənövşəyi, gah da qırmızı tərəfə əyilmiş formalarda, o cümlədən simmetrik formada müşahidə olunur. Digər tərəfdən, H xəttinin profilində də çox kiçik komponentlər müşahidə edilmiş, lakin ayırdetmə aşağı olduğuna görə onların xarakteri qeyri-müəyyən qalmışdır. Digər tərəfdən ölçmələr göstərmişdir ki, H xəttinin ekvivalent enində (W), yarımenində ( 1/2) və mərkəzi intensivliyində (r) dəyişmələr baş verir. Lakin bu dəyişmələr arasında korrelyasiya müəyyən edilməmişdir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 58
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan HD178129 ulduzu atmosferində müşahidə olunan H və H
xətlərində də maraqlı dəyişkənliklər aşkar edilmişdir. Belə ki, 16.07.2014, 19.06.2015 və 08.07.2015-ci il tarixli müşahidələr göstərmişdir ki, H
xəttinin şüalanma komponentindən qırmızı tərəfdə də bəzən zəif udulma komponenti müşahidə olunur. 2014-cü ildə aparılmış spektral müşahidələrdə H xətti əvvəlcə hər iki qanadında udulma olan mərkəzi şüalanma komponenti formasında, sonra normal P Cyg profil, daha sonra isə tam udulma komponenti formasında müşahidə olunmuşdur. Lakin 23.06.2015 və 27.06.2015-ci ildə aparılmış müşahidələr göstərmişdir ki, HD178129 ulduzu spektrlərində H xəttinin profili həm qoşa-pikli emissiya, həm də yalnız şüalanma komponenti formasında müşahidə olunur. Dəyişmələr izlənərkən aydın olmuşdur ki, 2014-cü ildə olduğu kimi, 23.06.2015 və 29.06.2015-ci il tarixlərində də H
konturunun belə kəskin dəyişməsi tədqiq olunan ulduzun atmosferinin çox aktiv dəyişkən olmasının göstəricisidir. Həmin vaxtlarda H xəttinin quruluşunda da əhəmiyyətli dəyişmələr baş vermişdir. Belə ki, 20.06.2015, 23.06.2015, 27-28.06.2015-ci il tarixli spektrlərdə H xətti 2 və 3 komponentli formada müşahidə olunmuşdur. Bundan əlavə, H xəttində spektral parametrlərin (W, 1/2, r) qiymətlərində də dəyişmələr vardır. Ölçmələr göstərmişdir ki, H xəttinin profilində kiçik komponentlər yaranarkən onun ekvivalent eninin qiymətlərində azalma baş verir. Beləliklə, müəyyən edilmişdir ki, HD188001 və HD178129 ifratnəhəng ulduzlarının spektrlərində H və H xətləri profillərinin strukturu və şüa sürəti qısa zamanda dəyişkənlik göstərir. HD188001 ulduzu üçün bir gün ərzində şüa sürətinin dəyişməsi H xəttində Vr= 1516 km/s, H
xəttində isə Vr = 44km/s –dir. HD178129 ulduzu üçün isə H xəttində Vr= 2249 km/s, H xəttində isə Vr = 1746 km/s olmuşdur. Bundan əlavə, hər iki ulduzun atmosferlərində müşahidə olunan H və H
xətlərində ekvivalent en və şüa sürətinin qiymətlərində sinxron dəyişmələr aşkar edilmişdir. Ehtimal olunur ki, HD188001 və HD178129 ulduzları spektrlərində hidrogenin Balmer seriyası üzrə H
xətlərindəki dəyişkənliklər həmin ulduzların atmosferlərinin yuxarı qatlarında güclü maddə axınlarının və örtüyün həyəcanlanmasının nəticəsi və ya pulsasiya ilə əlaqədar ola bilər.
Yüklə 22,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|