Mazkur o‘quv adabiyoti O‘zbekistonning mustaqillik davrida sodir bo‘lgan

partiyaviy rahbarlik, kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech qachon 
demokratiya bilan kelisha olmas edi. 
Maʼlumki, qayta qurish markazdan boshlandi. Mazkur jarayonning 
boshlanish paytida jamiyat aʼzolari unga juda katta umid bog‘ladilar. Ro‘y 
berayotgan o‘zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar kishilarda 
ertangi kun va porloq kelajakka ishonch ruhini yana uyg‘otdi. Dastlabki davrda 
qayta qurish rahnamolari, yaʼni yuqorining quyi bilan munosabatlarida maʼlum 
kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi. 
Lekin keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987-yillarga kelib, 
iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi uquvsizlik 
demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib ketishi – bularning 

---

29 
barchasi jamiyat aʼzolarida qayta qurishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirdi. Qayta 
qurishning uchinchi yilida uning to‘liq mag‘lub bo‘lishi aniq ko‘zga tashlanib 
qoldi. Аmaliy ishlar, foydali tadbirlar o‘rniga siyosiy jabhadagi turli tadbirlar: 
siyosiy safsatabozlik, quruq vaʼdalar, so‘z bilan ish birligining yo‘qligi jamiyatdagi 
loqaydlik holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘rnini sustkashlik, davlat va 
firqa siyosatiga ishonmaslik, befarqlik va sovuqqonlik egalladi. 
Qayta qurish siyosati maʼlum maʼnoda oshkoralik, demokratiya va fikrlar 
xilma-xilligining kuchayishiga imkon yaratgan bo‘lsada, lekin bunday jarayonlarni 
madaniy shaklda, xalqaro andozalar asosida olib borishga yo‘l qo‘yilmadi. Buning 
ustiga respublika rahbariyati O‘zbekistonda demokratiya va oshkoralikning 
kuchayishiga turli to‘siqlar qo‘ydi. Bunga ko‘proq kommunistik mafkuraning 
yakkahokimligi, maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi asoratlari taʼsir qilar edi. Natijada 
tom maʼnodagi oshkoralikka erishib bo‘lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi 
siyosiy o‘yinlar ko‘rinishini oldi. Fikrlar xilma-xilligining turli ko‘rinishlari esa 
yuqorining siyosiy va g‘oyaviy masalalarda hurfikrlilik va demokratiyani taʼqib 
etishi asnosida yuz berdi. 
Аna shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati 
Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston 
Kompartiyasi Markaziy Komiteti rahbariyati Markazdan qochish, uni inkor etish 
siyosati o‘rniga ko‘proq unga yaqinlashish va mustahkam birlashish yo‘lini tanladi. 
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotiblari 
I.Usmonxo‘jayev va R.Nishonovda qatʼiy jurʼat, Ittifoq doirasida respublikaning 
tutgan o‘rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik va iroda yetishmadi. Аksincha, bu 
rahbarlar va ularning o‘rinbosarlari Markaz vazifalarini tezroq uddalash, 
respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi to‘g‘risidagi soxta fikrlarni tasdiqlash 
va takrorlashdan nariga o‘tmadilar. Ijtimoiy va maʼnaviy sohada milliylikning har 
bir ko‘rinishi internatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat 
qilindi. Bu narsa o‘zbek tiliga munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, anʼanalar 
va diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi. 
Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987-1990-yillar) jamiyatning barcha 
jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. Bunday vazifa 
kommunistik mafkura tomonidan 1987-yil yanvarda yanada aniqlashtirildi. 1987-
yil 27-28-yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MK Plenumida KPSS Markaziy 
Komitetining Bosh sekretari M.S.Gorbachyov “Qayta qurish va partiyaning kadrlar 
siyosati to‘g‘risida” maʼruza qildi. Unda siyosiy islohotlarning asosiy maqsadi 
oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish asosida sovet jamiyatini to‘liq 
demokratlashtirishga eʼtibor qaratildi. Keyinchalik M.S.Gorbachyov o‘zining 
qayta qurish haqidagi mashhur kitobida bu g‘oyalarini davom ettirdi. Biroq siyosiy 
tuzumni isloh qilish va demokratlashtirish, keng xalq ommasining siyosiy va 
tarixiy jarayonlarda ishtirok etishi Markaz uchun kutilmagan oqibatlarga olib 
kelishi natijasida Moskva tomonidan siyosiy va iqtisodiy islohotlar boshi berk 
ko‘chaga kiritib qo‘yildi. Oqibatda 1990-yil qayta qurishning ikkinchi bosqichi 
nafaqat SSSR aholisi, balki butun dunyo umid ko‘zi bilan qarayotgan bu siyosat 

---

30 
butunlay mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va 
uning parchalanishiga olib keldi.