Mazkur o‘quv adabiyoti O‘zbekistonning mustaqillik davrida sodir bo‘lgan

3. O‘zbekistonning eng yangi tarixini davrlashtirish. 
Markaziy Osiyo mintaqasi jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lib, 
insoniyat qadimgi tarixi va madaniyati o‘choqlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Uzoq 
yillar mobaynida olib borilgan tadqiqotlar natijasida mintaqaning turli viloyatlarida 
umumiy, bir-biriga o‘xshash, ko‘p hollarda bir-birini takrorlaydigan madaniyatga 
oid yodgorliklar topib o‘rganilgan va ilmiy doiraga tatbiq etilgan. Chunonchi, 
O‘rta Osiyo hududlarida qadimgi davrlarda yuz bergan tarixiy-madaniy, ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bir-biriga yaqin bo‘lib, turli migratsion jarayonlarga 
qaramasdan bu hududda yashagan qadimgi qabilalar hamda elatlarni umumiy va 
etnik ildizlar birlashtirib turgan. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlarining 
tarixiy taqdiri qadimgi davrlardan boshlab bir-biriga uzviy bog‘langan bo‘lib, 
qadimgi davrlar haqida so‘zlaganimizda “Markaziy Osiyo tarixi” va “O‘zbekiston 
tarixi” atamalarini yonma-yon ishlatishimizning boisi ham ana shundadir. 
Maʼlumki, nafaqat O‘zbekiston, balki butun insoniyat tarixi uzoq va murakkab 
jarayon bo‘lib, tarixiy-madaniy voqealarga nihoyatda boy hisoblanadi. So‘nggi 
yillarda O‘rta Osiyoning turli hududlarida arxeologiya, antropologiya, etnografiya 
va numizmatikaga oid ko‘plab tadqiqotlar olib borildi hamda tariximizni xolisona 
yoritish uchun xizmat qiladigan muhim maʼlumotlar to‘plandi. Ushbu maʼlumotlar 
va ashyolar o‘lka tarixining turli bosqichlaridagi iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy-
siyosiy jarayonlari haqida yanada to‘laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini berib, 
ular eng qadimgi xo‘jaliklar va mehnat qurollari, zamonaviy qiyofadagi odamning 
paydo bo‘lishi, xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi shakllariga o‘tilishi, ishlab 
chiqarishda metalning ishlatila boshlanishi, ayirboshlash va savdo-sotiq, ilk 
shaharlar va davlatlarning tashkil topishi kabi ko‘plab tarixiy-madaniy 
jarayonlariga bog‘liq ravishda bo‘ladi. Tarixni davrlashtirishda ushbu jarayonlarga 
asosiy eʼtibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixini zamon talablariga asoslanib 
davrlashtirish masalasida turlicha nuqtayi nazarlar mavjud. Bu masala yuzasidan, 
xususan, eng qadimgi davrlardan bugungi kunga qadar bo‘lgan tariximizni 
davrlashtirishda eʼtibor berilishi lozim bo‘lgan tarixiy-madaniy jarayonlar, 
masalaga sivilizatsion yondashuv, davrlashtirishning metodologik asoslari kabi 
masalalarga A.Asqarov, E.Rtveladze, A.Sagdullayev va boshqa olimlar eʼtibor 
qaratganlar. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlardan kelib chiqib, 
O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalariga qisqacha to‘xtalib o‘tish lozim. 
Chunki o‘rganilayotgan tarixni, avvalo, xronologik izchillikda davrlarga bo‘lib, har 
bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib darslik nuqtayi nazaridan 
maʼruzalar belgilash hamda dars soatlarini taqsimlash maqsadga muvofiqdir. 
Qanchalik sodda ko‘rinmasin, bu jihat ham murakkab masala hisoblangan tarixni 
to‘g‘ri davrlashtirishni talab etadi. Masalaning eng muhim tomoni esa 
yoshlarimizga ilmiy asoslangan davrlashtirish yuzasidan tarix fanidan taʼlim 
berishdir. 
Yuqorida taʼkidlanganidek, mustaqillik davriga kelib, haqqoniy tariximizni 
yaratish borasida olib borilgan tadqiqotlar tufayli sovet davri mafkurasiga 
asoslangan besh bosqichli formatsion davrlashtirish inkor etildi. Qadimgi tarixni 

---

15 
davrlashtirish masalasida tarixiy-madaniy taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy 
omillariga asosiy eʼtiborni qaratish g‘oyalari paydo bo‘ldi. Xususan, 
A.Sagdullaevning fikricha, Markaziy Osiyo tarixining eng qadimgi davri bir necha 
yuz ming yillarni o‘z ichiga oladi. Yevropa va Osiyo hududlarida tarixiy va 
madaniy jarayonlar rivojlanishining notekisligi, ayniqsa, turli davrlarda moddiy 
madaniyatdagi o‘zgarishlarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli, ayrim 
hududlarga tegishli tarixiy sana va davrlashtirish bir-biridan farqlanadi. 
A.Asqarovning fikricha, O‘zbekiston tarixi jahon tarixining tarkibiy qismidir. Bu 
zaminda yuz bergan tarixiy jarayonlarni jahon tarixidan ajratib o‘rganish mumkin 
emas. Ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarining 
mahsulidir. Har bir xalq yer kurrasining qaysi mintaqasida yashamasin, 
taraqqiyotning barcha bosqichlarini u yoki bu darajada bosib o‘tishi shart. Ammo 
jamiyat rivojlanishi hamma yerda birday kechmagan. Jamiyatning notekis 
rivojlanish qonuniyati esa qadimgi zamonlarda ko‘proq mintaqaning tabiiy-
geografik va ekologik imkoniyatlariga bog‘liq bo‘lgan. Jamiyat hayotida yuz 
beradigan tub ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, Markaziy Osiyo tarixining rivojlanish 
darajasi va ana shu mintaqa tarixi taqozo etgan holatdan kelib chiqib, Markaziy 
Osiyo, xususan, O‘zbekiston tarixini davrlashtirish mumkin. Tarixni davrlashtirish 
masalasi A.Asqarovning “O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi” monografiyasida 
ham keng yoritilgan va unda tarixni davrlashtirishda nimalarga eʼtibor berish 
lozimligi taʼkidlanib, O‘zbekiston tarixini 7 ta davrga bo‘lib o‘rganish maqsadga 
muvofiqligi ilgari surilgan. Unda jamiyatda yuz bergan tub o‘zgarishlar hisobga 
olingan holda, birinchidan, har bir ulkan tarixiy davrda jamiyatning iqtisodiy 
asosini harakatlantiruvchi kuchlari kimlar edi? Ikkinchidan, jamiyatda mulkka 
egalik qilishning xarakteri qanday bo‘lgan? Uchinchidan, jamiyat ijtimoiy 
hayotining maʼnaviy asosini qanday mafkura tashkil etgan? – degan savollar 
qo‘yilib, kishilik jamiyati tarixi davrlashtirilishi kerak, degan fikrni ilgari surgan. 
Shu bilan quyidagi davrlashtirish taklif etilgan: 
O‘zbekistonda “Ibtidoiy to‘da davri”. O‘zbekistonda “Ibtidoiy urug‘chilik 
jamoasi va mulk egaligining shakllanish davri”. Bu davrni uch bosqichga bo‘ladi: 
1-bosqich – matriarxat urug‘ jamoasi bosqichi. 2-bosqich – XX asrning ikkinchi 
yarmi davomida jahon fanida Shimoliy-Sharqiy Аfrikaning Olduvay darasida olib 
borilgan arxeologik va antropologik izlanishlarga ko‘ra, odamzodning ilk ajdodlari 
bundan 2,5-3 million yil avval Аfrika qitʼasida yashay boshlagan. “Homo 
sapiyens, sapiyens” (aqlli odam) esa, yer kurrasida mil. avv. II million yildan 
boshlab yashay boshlagan, degan tasavvur paydo bo‘ldi. 3-bosqich urug‘ 
jamoalarining harbiy demokratiya bosqichi. O‘zbekistonda “Ilk o‘rta asrlar davri”. 
“O‘rta asrlar davri. Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixining beshinchi 
davrini “Mustamlakachilik” deb atash mumkin. Uning davriy chegarasi – Rossiya 
imperiyasi bosqinidan to 1917-yil oktabr to‘ntarishiga qadar davom etgan davrni 
o‘z ichiga oladi. 
O‘zbekiston tarixining oltinchi davri “Sovetlar hukmronligi davri” bo‘lib, bu 
davr 1917-yildan 1991-yilgacha davom etgan. O‘zbekiston tarixining yettinchi 
davri eng yangi deb nomlanib, bu davr 1991-yil 31-avgustdan to bugungi kungacha 

---

16 
bo‘lgan davrlarni qamrab oladi. Yuqorida akademik А.Аsqarovning mulohazasi 
bo‘yicha guruhlar maʼlum juzʼiy o‘zgarishlar asosida qabul qilindi. 
Mazkur davrlashtirish uslubida ham O‘zbekiston hududining o‘ziga xos 
taraqqiyot yo‘li aks etgan. Shuningdek, biz o‘rganayotgan davr, yaʼni O‘zbekiston 
tarixining yettinchi davri “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” deb atalib, ushbu davr 
ham o‘z ichida bir necha bosqichlardan iboratdir. Xususan, mustaqillik davrida 
mamlakatimiz hayotining barcha sohalarida amalga oshirilgan tub o‘zgarishlar, 
respublika aholisining fidokorona mehnati tufayli qo‘lga kiritilgan katta yutuq va 
natijalarni, ularning mohiyati va ahamiyatini hisobga olib mustaqil taraqqiyot 
davrining 3 bosqichga bo‘linishini ko‘rish mumkin. Birinchi bosqich 1991-2000-
yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda mustaqillikning poydevori bunyod etilib, 
“o‘zbek modeli” asosida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sari yo‘l tutildi, O‘zbekiston 
jahon hamjamiyati tomonidan tan olindi, milliy istiqlol mafkurasi jamiyat hayotiga 
keng kirib bordi. 
2001-2010-yillarni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqich, demokratik 
o‘zgarishlar, iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ijtimoiy-siyosiy hayot sohalarini 
izchil isloh qilishni taʼminlash davri bo‘ldi. 
Uchinchi bosqich esa 2010-yildan 2017-yilgacha bo‘lgan davr hisoblanib, 
bunda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, fuqarolik institutlarini 
rivojlantirish, 
bozor 
islohotlarini 
va 
iqtisodiyotni 
liberallashtirish 
– 
chuqurlashtirish davri bo‘lib qoldi. Ushbu davrning boshlanishi mamlakatda 
fuqarolik 
jamiyatini 
shakllantirish 
va 
demokratik 
islohotlarni 
yanada 
chuqurlashtirish konsepsiyasining ishlab chiqarilishi bilan bog‘liqdir. 
Shuningdek, O‘zbekistonning eng yangi tarixida yuqoridagi bosqichlarga 
qo‘shimcha ravishda 2017-yildan keyingi davrni ham alohida jarayon sifatida 
qabul qilish lozim. Mazkur davr tarixi 2016-yil dekabr oyida saylangan 
O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning strategik taraqqiyotga asoslangan 
keng ko‘lamli jadal islohotlar davri boshlangani bilan izohlash mumkin. Bu davr 
hozirgi kunda Yangi O‘zbekiston taraqqiyot davri deb ham nomlanmoqda. 
Mustaqillikka erishganimizdan keyingi davrda O‘zbekistonning eng yangi 
tarixini yozish soha xodimlari oldidagi dolzarb masalalardan biri bo‘lib, bu o‘rinda 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi qoshida “O‘zbekistonning 
yangi tarixi markazini tashkil etish” to‘g‘risidagi Farmoyishiga muvofiq hamda 
xalqimizning yangi tarixini o‘rganish va yozish, mamlakatimiz hayotida sodir 
bo‘layotgan katta o‘zgarishlar va uning jahonshumul tarixiy ahamiyatini 
ko‘rsatishni amalga oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 16-
dekabrdagi “O‘zbekistonning yangi tarixi”ni tayyorlash va nashr etish to‘g‘risidagi 
qarorining o‘rni ahamiyatli hisoblanadi. Ushbu qarorga ko‘ra, O‘zbekistonning 
yangi tarixi”ni yozishda quyidagi asosiy yo‘nalishlar eʼtiborga olinishi belgilab 
berildi: 
– xalqimiz o‘tmishidagi millat taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan tarixiy 
jarayonlarni chuqur ilmiy tadqiq etish va xolisona yoritish; 

---

17 
– “O‘zbekistonning yangi tarixi”ni yozishda tarix bosqichlari va ijtimoiy-
siyosiy taraqqiyot uzluksiz jarayon ekanligini nazarda tutish, tarixiylik va 
vorisiylik tamoyillariga amal qilish; 
– O‘zbekiston xalqining buyuk tarixiy merosga ega ekanligi va 
umumbashariyat qadriyatlariga munosib hissa qo‘shganligini eʼtirof etgan holda 
o‘ziga xos davlat qurilishi anʼanalari va ularga nisbatan fikrlar, qarashlar xilma-
xilligi mavjudligini hisobga olish; 
– “O‘zbekistonning yangi tarixi”ning har bir qism va bo‘limlarini yozishda 
biryoqlama, subʼyektiv yondashuvlarga yo‘l qo‘ymasdan yagona tadqiqot uslubiga 
amal qilish; 
– O‘zbekiston tarixiga oid voqea-hodisalarni yoritishda uning ko‘hna 
Turonzamin, Movaraunnahr, Turkiston tarixining tarkibiy qismi bo‘lganligini 
yodda tutish; 
– O‘zbekiston tarixi dunyoning turli mintaqalarida sodir bo‘lgan ijtimoiy-
tarixiy voqea-hodisalar hamda jahon taraqqiyoti jarayonlari bilan uzviy bog‘liq 
ekanligini va ularning bir-biriga o‘zaro taʼsirini hisobga olish; 
– tadqiqot yaratishda eski kommunistik-bolshevistik mafkura aqidalariga va 
o‘tmishni soxtalashtirishga yo‘l qo‘ymaslik, tarixiy jarayonlarni xolisona baholash; 
– yoshlarni milliy istiqlol g‘oyalari, vatanparvarlik va umuminsoniylik 
ruhida tarbiyalashda tarixiy voqea-hodisalarning ahamiyatini eʼtiborga olish. 
“O‘zbekiston milliy davlatchiligining vujudga kelishi va taraqqiy topishining 
eng yangi tarixini tadqiq etish va o‘qitish, ilmiy, ilmiy-ommabop, o‘quv-metodik, 
maʼrifiy adabiyotlarni tayyorlash va chop etish, ilm-fanning taʼlim hamda boshqa 
ijtimoiy sohalar bilan integratsiyasi mexanizmlarini mustahkamlash va 
rivojlantirish borasida ilmiy, madaniy, taʼlim, jamoat muassasalari va tashkilotlari 
faoliyatini muvofiqlashtirish ishlarining samaradorligini oshirish, yoshlarda, 
avvalambor, umumtaʼlim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar 
o‘quvchilarida, oliy o‘quv muassasalari talabalarida mamlakat tarixi haqidagi 
chuqur bilimlarni shakllantirish maqsadida” O‘zbekiston Prezidenti Shavkat 
Mirziyoyevning 2017-yil 30-iyun kuni “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar 
akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik 
kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori ham O‘zbekistonning eng 
yangi tarixini yaratishda muhim burilish bo‘lib xizmat qildi. Mazkur qaror bilan 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik kengashining quyidagi 
asosiy vazifalari belgilandi: 
– demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning 
“o‘zbek modeli” mohiyati va mazmunini, jamiyatda barqarorlikni, millatlararo 
totuvlik va diniy bag‘rikenglikni saqlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borish, 
hozirgi dunyoda O‘zbekistonning roli va o‘rnini chuqur o‘rganish hamda yaqqol 
ochib berish; 
– O‘zbekistonning eng yangi tarixini zamonaviy nazariy-metodologik, 
fanlararo yondashuvlarga, tarixiylik va xolislik tamoyillariga asoslangan holda 
tizimli o‘rganishni tashkil etish, O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha dolzarb 
muammolarni ishlab chiqish, shuningdek, buyuk tarixiy-madaniy merosga ega 

---

18 
bo‘lgan va jahon sivilizatsiyasining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan o‘zbek xalqining 
tarixiy o‘tmishi va bugungi kuniga baho berishda bir yoqlama yondashuvlarga, 
aqidaparastlikka yo‘l qo‘ymaslik ishlarini amalga oshirish; 
– ilmiy, o‘quv, o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini tayyorlash va 
chop etish ishlarini muvofiqlashtirish, ularda O‘zbekistonning eng yangi tarixini 
umumjahon va mintaqaviy jarayonlar bilan, shuningdek, hozirgi O‘zbekiston 
hududida shakllangan xalqlar va davlatlar sivilizatsiyasining tarixiy-madaniy 
merosi bilan uzviy bog‘liq holda ko‘rib chiqishni taʼminlash; 
– O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha ilmiy, o‘quv va o‘quv-metodik 
adabiyotlar, o‘quv dasturlari monitoringini shakllantirish; 
– sohada ilmiy-tadqiqot, o‘quv-metodik ishlarning sifatini yaxshilash 
bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish va joriy etish; 
– fuqarolarda tarixiy xotira, milliy o‘zlikni anglash, yuksak maʼnaviyat, 
xalqning tarixiy anʼanalari, madaniy merosiga hurmat, O‘zbekiston mustaqillikka 
erishganligining 
buyuk 
tarixiy 
ahamiyatini 
anglash 
kabi 
fazilatlarni 
shakllantirishga yo‘naltirilgan maʼnaviy-maʼrifiy ishlar samaradorligini, shu 
jumladan, ommaviy axborot vositalari orqali oshirib borishga ko‘maklashish; 
– O‘zbekiston tarixi bo‘yicha zamonaviy chet el ilmiy va o‘quv 
adabiyotlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish, 
hozirgi O‘zbekistonning tarixiy o‘tmishi, sotsial-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy 
rivojlanishi, mamlakatda olib borilayotgan demokratik islohotlar to‘g‘risidagi xolis 
axborotni keng xalqaro jamoatchilikka ilmiy asosda yetkazish. 
Qarorda, 
shuningdek, 
ijtimoiy-gumanitar 
fanlarni 
taʼlim 
bilan 
integratsiyalashuvini mustahkamlash va rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratilgan. 
Jamoatchilik kengashining ishchi organi sifatida O‘zbekistonning eng yangi 
tarixi masalalari bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi metodik markaz belgilangan bo‘lib, 
uning asosiy vazifalari sifatida Jamoatchilik kengashi faoliyatini ilmiy-metodik 
taʼminlash, O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘rganish bo‘yicha dolzarb 
masalalarni ishlab chiqish, O‘zbekiston Xalq taʼlimi vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus 
taʼlim vazirligi bilan birgalikda O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha o‘quv, 
o‘quv-metodik adabiyotlar yaratish yuzasidan tanlovlar o‘tkazishda ishtirok etish, 
davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasida O‘zbekistonning eng yangi tarixi 
tadqiqotlari bo‘yicha ilmiy-texnika loyihalari tanlovlarini vazifalari ro‘yxatiga 
kiritish uchun takliflar ishlab chiqish, O‘zbekistonning eng yangi tarixini 
o‘rganishning nazariy-metodologik asoslarini takomillashtirish yuzasidan 
tadqiqotlar olib borish, har yili O‘zbekiston eng yangi tarixining dolzarb masalalari 
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro va respublika konferensiya hamda seminarlari 
ro‘yxatini amaldagi tartibda ishlab chiqish belgilangan. 
Dunyoda, xususan, O‘zbekistonda yuz berayotgan keng ko‘lamli 
o‘zgarishlar davrida tarix fani ham bir qator masalalarni qayta ko‘rib chiqish va 
chuqur o‘rganish muammosiga duch kelmoqda. Bu haqida O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018-yil 18-dekabrdagi Oliy 
Majlisga Murojaatnomasida “...milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning 
qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, 

---

19 
gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash lozim”, 
degan fikrlari bayon qilingan va yuqorida ta’kidlangan masalalr sohaning oldiga 
ko‘plab ilmiy masalalarni ko‘ndalang qo‘yadi.