Mavzu: O‘zbek halq dostoni."Alpomish"dostonidan parcha

Mavzu: Alisher Navoiy. “Xamsa ” Chilik haqida tushuncha. “Xamsa” tarkibidagi dostonlardan biri (Parchalar)
Ushbu maqolada Alisher Navoiy "Xamsa"sining yaratilishi va XIV-XV asrlarda yashab ijod etgan xamsanavis shoirlar haqidadir. Bu adiblar haqida Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois", professor Y.E.Bertelsning "Jami" professor Sh.Muhamedovning "Xazinalar jilosi", filologiya fanlari doktori Dilnavoz Yusupovaning "O'zbek mumtoz adabiyoti" (Alisher Navoiy davri) qo'llanmasida ma'lumotlar bor. Maqola muallifi mana shu asarlarga tayangan holda to'liq "Xamsa" oltita va bir nechtagina doston yozgan xamsanavislardan sakkiztasi haqidagi ma'lumotlarni ko'rsatib bergan.
Hayrat ul-abror (oʻzbekcha: Yaxshi kishilarning hayratlanishi) — Alisher Navoiy qalamiga mansub "Xamsa"ning birinchi dostoni (1483) boʻlib, pand-nasihat ruhidagi taʼlimiy-axloqiy, falsafiy doston. 3,988 baytdan iborat boʻlib, 64 bob, 20 maqolatdan tashkil topgan. Aruzning sareʼ bahrida yozilgan. Asar anʼanaviy muqaddima — hamd va naʼt bilan boshlanadi. Navoiyning dunyo haqidagi qarashlari mana shu muqaddimada oʻz aksini topgan. Uningcha, dunyoning boshi ham, oxiri ham, yaratuvchi ham, kuzatuvchi ham Allohdir: Avval oʻzung, mobayn oʻzung, Barchaga xoliq, boriga ayn oʻzung.
Asarda shoir Alloh, borliq, inson haqida shunday fikrlaydi: bir vaqtlar bu jahon pinhon (yashirin) edi. Na yer, na koʻk, na kun, na tun — hech narsa yoʻq edi. Sendan boshqa hech kim, hech narsa yoʻq edi. Nozir ham, manzur ham oʻzing eding. Ishqingdan mast, husningdan masrur eding, husning jilvasiga cheku chegara yoʻq edi. Senga koʻzgu kerak boʻldi va shu maqsad bilan dunyo maydonga keldi. Demak, dunyo sening jamolingga oynadir. Sen dunyoni gʻoyat goʻzal (latif) qilib yaratding, lekin hammasidan insonni ulugʻ (sharif) aylading. Binobarin, Alloh har narsadan ulugʻ va yaqin tutgan inson ham tabiatning, ham jamiyatning gultojidir. Navoiy dunyoni Allohning namoyon boʻlishidir, deb biladi. Inson esa uning markaziy siymosi.
«Layli va Majnun» haqidagi qissa arab xalqlari orasida keng tarqalgani va g`oyat mashhur bo`lgani haqida akademik I. Yu. Krachkovskiy shunday yozgan edi: «Sharqda Layli va Maj-nun G`arbdagi Romeo va Julьettaga nisbatan mashhurroqdir».
Ibn Qutayba, Al-Johiz, Abu Bakr al-Volibiy va boshqa arab olimlarining asarlarida Layli va Majnun haqidagi turli-tuman rivoyatlar beriladi. Badiiy adabiyotga kelganda Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Jomiy, Amir Shayxim Suhayliy qalamiga mansub dostonlar yaratildi. Turkiy tilda esa Gulshahriy, Oshiq Posho, Shahidiy kabi shoirlar Layli va Majnun orasidagi ishq sarguzashtlari haqida o`z dostonlarida ayrim parchalar berdilarki, «bu parchalar Layli va Majnun afsonasining turkiy tildagi dastlabki kurtaklari sifatida ahamiyatlidir» (T. A h m ye d o v. Alisher Navoiynnng «Layli va Majnun» dostoni. T., «Fan», 1970, 29-6).
«Layli va Majnun» Alisher Navoiy «Xamsa»sining uchinchi dostoni bo`lib, 1484 yilda yozilgan. Dostonning kirish boblaridan birida Navoiy an`anani davom ettirib, bu mavzuda asar yozgan salaflarini chuqur hurmat va ehtirom bilan tilga oladi. Ulardan farqli o`laroq asarini turkiyda. yozganini alohida ta`kidlaydi. Navoiy Nizomiyning dostonini «qal`a»ga, Dehlaviynikini yaxshi bezakli «qasr»ga o`xshatib, o`zining dostonini esa «qal`a» va «qasr» atrofidagi shahar va bog`larga qiyos etadi. Shoir o`z asarini «Firoqnoma», «Nomai dard» deb ham ataydi1.
«Bu dostonning asosiy g`oyasi ham, qahramonlari ham, syujeti ham Nizomiyda qanday bo`lsa, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqalarda ham shundaydir. Shunga qaramay, bu avtorlarning hammasi original asar yozgan. Chunki bu qissani har qaysi san`atkor o`zi yashagan tarixiy sharoitdan kelib chiqib, o`z individual stili va shoirlik temperamenti bilan kuylagan» (Qarang: A. Hayitmetov. Navoiyning ijodiy metodi masalalari, T., 1963, 117-6.).
«Layli va Majnunning boshlanish qismi bir necha an`anaviy boblar bilan boshlanadi.
1. Sharq mumtoz adabiyotida aniq an`ana mavjuddir. Unga ko`ra har qanday asar Xudoning madhi — hamd, undan iltijo — munojot, Muhammad payg`ambar ta`rifi — na`t kabi maxsus boblar bilan boshlanadi.
Navoiyning «Layli va Majnun» dostonining I bobi ham xuddi shu an`anaga muvofiq Xudo madhiga bag`ishlangandir. Unda shoir davrning buyuk so`z ustasi va faylasuf olimi sifatida olamning yaratilishi, tun, kun, oy, quyosh, yulduzlarning, bahor, kuz, qish fasllari va ulardagi tabiatning o`ziga xos jilolari, insonning tabiat ichida yaratilishi, yo`qdan bor, bordan yo`q bo`lishi — bular hammasi Xudoning beqiyos qudrati va ulug`ligining ifodasi ekanini ta`kidlab, unga hamdu sanolar o`qiydi. U o`zining tajallisi bilan hammaning diliga zavq bag`ishlaydi. Navoiy yaratuvchining «har soridagi tajallisi jahonda Layli bo`lib ko`rinadi, jilva qiladi, uning bu xususiyati esa yaratilganlarni Majnun qilmoqdir»,— deb yozadi:


Ey har sorikim, qilib tajalli,
Ul mazhar o`lub jahonda Layli.
Ey oniki Layli aylab otin,
Majnun qilmoq qilib sifotin.