M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

adam diD ).
(jlijijY   a  ğ 
1
  t  ğ  a  n:  yağdıran.  « ü ^  
J>  i s j ^   tənqri  ol  yağm ur 
yağıtğan = yağışı yağdıran tanrıdır».
C^\İM Y  a  ğ 
1
  t  ğ  a  n:  düşmənçilik  edən.  «0^*^ 
üİ 
J   ol  kişi  ol
tutçı yağıtğan =  o adam   daim düşmənçilik edəndir».
tjlilu  Y   u  m  
1
1 ğ a  n:  toplanan,  toplaşan. 
J   ol  kişilər  ol
yumıtğan  =  o  adam lar  daim  bir  iş  üçün  to p lan an   adam - 
lardır».
ü ^ J k  Y a p u r ğ a n :   örtən,  qapayan,  gizlədən.  « ü ^ jw  üAj' 
J  
bu 
ər  ol  ışm  yapurğan= bu  adam   işini  daim   gizləyən  adam - 
dır».  Hər hansı bir şey gizbm ək də bebdir.
Y a ş u r ğ a n :   gizbyən.  « 6 ^  j*^ 
j ' 
bu  ər  ol  nənqin  ya-
şurğan  = bu adam  m alm ı gizbyəndir».  Başqası da belədir.
Y a z m a   və  b a s m a   n ü s p d ə   bu   söz  « ö ^ j j   yo rtğ an »   şəklində  yazılm ışdır.  B u  b a b a  
u y ğ u n   olm ası  iiçün 
y o ru tğ a n »  şəklində olması  lazım dır.
Divanü lüğat-it-türk
53
Y 
a p u ş ğ a n :   yapışqan.  « ü ^ * ^  
Jf  J   Jf  ol  ər  ol  ışka  yapuş- 
ğan=o  adam   işə  yapışandır,  işə  yapışm aq  onun  adətidir». 
Hər hansı bir şey bir şeyə  bağlansa,  yenə b e b  deyilir. 
ölülij Y u  ş  u  I  ğ a  n:  axan.  « ü ^ * ^  
J' chW Ji bu  baş  ol  kanı  yuşulğan 
=bu daim  qanı axan yaradır».
B  u  ş  u 
1 
ğ a  n: 
«0^*^ 
Jf J  Ji 
bu ər ol  əligi  ışka  buşulğan
=bu adam ın əli işdə yeyindir,  iş xüsusunda əli  yatqındır». 
(jliiij Y 
1
  ğ 
1
1 ğ a  n:  yığılan.  «  0^*^ 
Jf Jii 
bu yer ol  m unda kişi
yığılğan  =  bu yer adam larm  daim yığıldığı yerdir».
Y 
1
  k 
1
  1  ğ  a  n:  yıxılğan,  yıxılan.  « ü ^  
J^  ol  tam   ol  tutçı
yıkılğan =  o divar daim  yıxılandır».  Başqası da bebdir. 
(jlijij Y  o ğ u r k a n:  yorğan.
ü ^ j ^  Y  ü g ü r g ə n :   çapar.  Çindən çıxaraq islam  diyarm a  gəlmək  üz- 
rə  olan  karvandan  d aha  əvvəl  onların  m əktubunu,  xəbər- 
b rin i gətirən adam.
(J ^ J ^  Y  ü g ü r g ə n :   «^j'  ü ^ j ^  yügürgən  at  =  yüyrək  at».  Başqası  da 
bebdir.
ü J ^ J ^  Y  ü  g  ü  r  g  ü  n:  darı  kimi  qırmızı  dənəbri  olan  bitkidir.  Bunu 
tü rk m ən b r yeyirbr. 
u ^ J ^  Y e  m  ü  r g ə n:  sökən,  qoparan.  « ü '^ j"  
J( u i ^   j j   bu suw ol 
yığaçığ  yemürgən  =  bu  su  daim   ağacın  dibini  oyandır». 
Hər  hansı  bir  şeyin  dibini  oyan,  sökən  şey  barədə  də  bu 
söz işbnir.
ü'^Jri Y  i  r  i  1  g  ə  n:  yarılan.  «CP^Ji 
J( 
bu  butık  ol  tutçı  yiril- 
gən  =  bu  budaq  daim  çatlayan,  yarılandır».
(jL5U!»j Y ü  m  ü  1 g ə n:  yumulan.  « ü ^ ^  
ls
J J  J( J  ^  bu  ər  ol  közi  yümül- 
gən  =  bu  adam  daim  gözü yum ulandır».

54
Mahmud Kaşğari
B U  BA BIN  MATVİ O LANLARI
jj  Y  a  z 
1
  ğ  ç  r.  yazıçı,  mirzə.  Q ohum lar  arasm da  m əktub  gətirib- 
götürən elçi.  Oğuzca. 
ölilu Y  a  y 
1
1 ğ  a 
yayılan. 
6 ^  yayılğan  kişi  =  bir  yerdə  dura 
bilməyən biqərar,  səbatsız adam».
HƏR N Ö V  HƏRƏKƏSt İLƏ 
FƏ’LƏLƏL BABI
Y  ö  r  g  ə m ə  ç;  [yemək  növü;  resepti];  işkəmbə  və  bağırsaq  incə-
incə doğram r,  bağırsaq içinə doldurulur,  bişiribrək,  yaxud 
qızardüaraq yeyilir.
Y a  t ğ a ş u k*^^;  bir yerdə  başqa  biri  ib  yatan.  «c5 
yatğa-
şuk oğrı  = yatm a zamanı».
Y  a  k  r 
1
  k  a  n;  fm dıq  boyda  qırmızı  meyvəsi  olan  bir  bitkidir,  yel
adam m   dodoqlarm ı  çatlatdığı  zaman  yapışdırılsa  çat  və 
yarıqlar sağalır.
Y  a  k r 
1
  k a n;  buz yağı  (?).  Bu,  buz parçalananda ondan  ayrüan 
yağa bənzər şeydir^^.
Bu  söz  m a tv i  qism indən  ola  biiməz.  S ö z ü n   matvi  olm ası  üçün  o n u n   s o n u n d a   horfı- 
illət olm alıdır.  Bu  söz b u n d a n   əvvəlki  q is m ə  aiddir.
S eçkin  Ərdi  i b  S ərap T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   b u   m a d d ə n i  iki  m a d d ə   h a h n d a   belə v e r m i ş b r : 
«Y   a  t  ğ  a   ş  u  k:  y a t a q   yold aşı» .  «Y   a   t  ğ  a  ş  ı  k:  yatğaşık  uğrı= gecənin   üç  hissədən 
i b a rə t  o ld u ğ u   düşünüls ə,  g ec ənin  ilk  hissəsi»  (yalnız  m üəyyən  bir  ləhcədə)  ( D L T -2 0 0 5 , 
S.673).  U y ğ u r l a r  d a   bu  m ə d d ə n i  «Y  a  t  ğ  a  ş  u  k:  biri  ilə  y a t a n   kişi»  və  «Y  a   t  ğ  a  ş  ı  k: 
y a t a r   çağ»,  yəni  « y a tm a q   v ax tı»   o l m a q   üzrə  iki  m a d d ə   h a l m d a   vermişlər  ( T T D ,   III 
t o m ,  bet  75).  Çinlilər də  u y ğ u r la r   kimi  h ə rə k ə t ctmişlər  ( D L T - Ç in ,   III  cild,  s.54).
Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   bu   m a d d ən i  belə  tə rc üm ə  etmişlər:  « d o n m u ş , 
b u z   kəsilıniş  iç  yağı;  kəsildiyi  z a r n a n   iç  yağı  p a r ç a l a n   tökLilür»  ( D L T -2005,  s.664).  Bu 
tə rc ü m ə   də  bir  a z   naqisdir,  m ə n a   t a m   a y d ı n   deyil.  U y ğ u r l a n n   tərcüməsi  belədir:  «buz 
[bağlamış]  yağ,  d o n [m u ş]  yağ.  Belə  y ağ   p a r ç a l a n a n d a   o n d a n   b u z a   bənzər  q ə l p ə b r   qo- 
p u r »   ( T T D ,  III  to m ,  bet  75).  Bu  tə r c ü m ə   d a h a   anlaşıqlı  və  a y d m d ır.
Divanü lüğat-it-türk
55
B U N U N  BAŞQA  B İR  NÖ V Ü
Y  u  b  a  k  u  1 a  k^’';  qızdırm adan  titrəmə.  Y abaku  və  yəmək  dilb-
rində.
Y a  b a  k  II  ]  a 
bayquş.  Y abaku və yəmək dilbrində.
Beş  h ə rn ib r  bölməsi  bitdi.
S cçkin  Ərdi  ilə  S ərap   T u ğ b a   Y urtscvər  bu  sözü  « y ap a k u la k »   şəklində  (DLT-'>005 
siı6 0 )   ()xumuşlar.  {,'inlilər də  bclə o x u m u ş l a r   (DLT-(,'in.  III  cild.  s.54),
U y ğ u r l a r   (T T D ,  III  to m,  bet  76),  çinlilər  (D L T -(,'in,  III  cild,  s.55)  və Seçkin  Ərdi  i b  
S ora p  l u ğ b a   Y urtscvə r  bu  sö zü  « y a p a k u la k »   şəklində  (D L T -2005,  s.660)  o x u m u ş l a r  
Saiıh  M utə llıbov  ısə  hər  ıki  .sözü  « y a b a k u la k »   kimi  (T S D ,  III  tom,  bct  64)  v e n n iş d ir

56
Mahmud Kaşğari
ALTI  HƏRFLİLƏR  BÖLMƏSİ
Y  a r s 
1
  n ç 
1
  ğ:  m urdar,  pis,  iyrənc. 
yarsmçığ  nənq
=pis,  iyrənc, m u rd ar şey».
Y   a ğ m u r ç ı l :   « ja  
yağm urçıl  yer  =  yağm uru  çox  olan
yer».
[Qayda]:
Bu  bir  qaydadır:  hər  hansı  bir  şey  bir  nəsnə  üzərində  çox  davam hhq 
göstərsə,  ardı kəsilmədən fasibsiz sürsə,  o isimə 
[-çil şə- 
kilçisi]  əlavə  edihr.  Bu  yoha  yaranan  söz  sifət  olur.  Məsə- 
lən,  «jJJ 6 ^  tüpçil  yen> deyihr.  « ^  tüpi»  boran  dem əkdir. 
Buna 
[-çil  suffiksi]  artın lm aq la  boranm   çox  ohnası  bil- 
dirihr.  Eyni  şəkildə  uzun  m üddət  xəstə  olan  adam a  « J ^ '  
igçil»  deyihr.  A ncaq  onu  da  dem ək  lazım dır  ki,  bu  qayda- 
nm işlənmə dairəsi  m əhduddur,  geniş  tətbiq  olunm ur.
T anrıya şükr olsun,  başm da hərfi-ihət olan  isimlər kitabı bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
57
BİSMİLLAH İR-RƏHMANİR-RƏHİM
BASDA HƏRFİ-İLLƏTLt  FE’LLƏR KİTABI

58
M ahm ud Kasğari
Divanü lüğat-it-türk
59
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
^
 Y  a  p  , 
b a g la d ,  terk .td i, 
J   , ,  
^
qapadı».
a 
p  t 
1
.  qurdu. 
J   gı-  tor  yaptı  =  adam   tor düzəltdi,  tələ
qurdu»,  (quş və ya  başqa şey tutm aq  üçün  təJə q u r d u |
^
  Y  a  p  , 
yapd,,  yap,şd,rdı. 
JU :I 
^
qadm  çörək yapdı»,  (təndirə çörək yapdı).
^
  Y  a 
p , 
hördfl, 
J
( J ^ - j L y   y a p a r  -  y a p m a k ) .
Y  a 
r d  ,:  yard,. 
e
U, 
j
 
^
Başqas,  da  bebdir,  Yer,  ş.nm ç ,k s ,  və  ya  ç , p , r t e ,   y e„ ,
belə deyıhr,  (j U j .  . j j ,   y^j-ar -  yarm ak)
Y ö ,  d  ,: 
^ 
^
uşağın,  beşilcdən götflrdüo. 
yör^r -  yörmak),
Y e  r  d i:  « ^ . j ,  j i  J  
01
  but,k  yerdi =  o,  budaq  yard,,,.  Bajqas,  da
M ədir.  Bu.  də,„ir  tətbiq  etnıədən  yaş  b,r şeyi  uzunianıas,- 
na  yarm aqd,r.  (uSUj, . j ^  ^^,
3
^  -ycrnıək)'",  «yar,nak»  bir 
Şey,  kəsərək  zorla  yar,uaqd,r.  ay,rm aqd,r.  «yermək»  i.sə 
onu  asani,qla  yarmaqd,,-.  Bu  məsəidə də  işiənmişdir:  « j İ  
J j i   İ4W 
. j U   oİU  ,apuğ  taş
7
»  yarar.  ,aş  baş,ğ  yarar  =
o x u m a l a   ,ar,ırdardN-. 
b
'
u
'l i p i r s e y l i i "  
,  “ y " ‘iı  .vıraf  y m n a k . .   tijn i
< “ ' “ “ l
Bu  soz  u s ır h   o ld u g u   uçiiu 
ü
xidmət daşı  yarar,  daş da  qayıdıb  başı  yarar».  Bu  söz  ağa- 
sm dan  yaxşılıq  görən,  ancaq  onun  düşm ənbrinə  kömək 
edən xidmətçi haqqm da deyihr.
Y  a z d 
1
:  açdı.  «iS^^ 
J  ol  tügün yazdı  =  o düyün  açdı». 
tS'^Jri  Y a z d 
1
;  yazdı.  «üs JJj 
Ji  ol  bitik yazdı  =  o,  kitab yazdı».
lS'^Jİ Y  a 
z
 
d 
1
:  yanıldı. 
« t J J ^  
J(  ol  sözində  yazdı=o,  sözündə  ya- 
nıldı».
Y  a  z d 
1
:  az  q ala...  «iS^Si  ’j J  
ol  anı  uru  yazdı’ *  =  o,  onu  az
qala vuracaqdı,  döyəcəkdi».
Y   a  z  d 
1
:  vura  bilmədi.  «t5-^Jj 
ol  keyikni  yazdı  =  o,  geyikə
ox  atdı,  vura  bilmədi».  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir: 
«(_
hj
U1
j
  ISLL  (
j j
U K İ  .
o
-UI
j
  j»ji  (j-Ujj  yazmas  atım   bolmas, 
yanqılm as  bilgə  bolmas  =  çaşm ayan  atıcı  (ovçu),  yanılma- 
yan bilgin olm az (yoxdur)»,  (j U j j  - J  j j   yazar -  yazmak).
( i Y
 ü z d i:  üzdü.  «c5->j^ 
J   ər suwda yüzdi=adam   suda üzdü».
İS'^JJİ Y ü z d  i:  yayıldı. 
^ j l   irinq  yüzdi  =  irin  bədənə yayıldı».
is^jji Y  ü  z d  i:  üzdü.  « j ^ j j i  
ər  tuğum
’ 2
  yüzdi=adam   kəsilmiş  hey- 
vanm  dərisini  üzdü,  çıxartdı»,  (‘-SUJİ -jl j j  yüzər-yüzm ək). 
l S ' ^ Y   a 
s  
d 
1
:  buraxdı.  « lS '^   ö ^ j ^  
^
 
bəg  süsin  yasdı  =  bəy  qoşunu 
tərxis etdi».
i S ^  Y  a  s d 
1
:  bu  sözün  əsli  « i S ^  
J  ər yasın  yasdı  =  adam   yayının 
kirişini  çıxartdı» sözündən  ahnmışdır. 
i S ^   Y  a  s  d 
1
:  sökdü.  « i S ^  
xan  çuvaç  yasdı  =  xan  çadırını
sökdü»,  (xan  başı  üstündoki  çadırınm  düyününü  açdı), 
(  jU u u .jL -j  yasar ~ yasmak).
Salih  Mütəllibov  « j J   uru»  s ö z ü n ü n   s o n u n d a k ı  vav  hərf'ini  v  kimi  q əbul  eldiy in ə görə 
homin  sözü  «uruv»,  misalı  isə  «ol  anı  uruv  yazdı»   kimi  o x u m u ş d u r   ( T S D ,  III  to m ,  bet 
67),
T ü rk c ə   son  nəşrdə  bu  söz  « t o k u m »   kimi  verilmişdir  (l)L T -2 0 0 5 ,  s,719).

Y  a  ş  d  ı:  gizləndi.  « c 5 ^  
^  j(  ol  məni  k ö rü p   yaşdı  =  o  məni
görüb  gizləndi».  Bu  atalar  sözündə  də  işlənnıişdir;  «
o-Uiy  jS 
^
  təwəy  m ünüp  k o y   a ra   yaşm as  =  dəvəyə 
mmməklə  qoyunlar  arasında  gizbnm ək  olm az»,  (dəvəyə 
mmən  özünü  qoyunlar  arasm da  gizləyə  bilməz).  Bu  söz 
hər tərəfə yayıldıqdan sonra gizbdilm ək  istənən  iş  haqqm - 
da deyilir,  (j U J u . jLiu yaşar -  yaşmak).
Y  ü  ş  d  i:  ax,td,. 
^
 Jl ol  bəkni  yüşdi  =  o.  bozam   ax„d,>., 
(o,  bozam  sürahinin  lolasindən  axıtdı).  Boza  a rp a ,  buğda, 
darı  k ım ı  b itk ib r d ə n   d ü z ə ld ib n   içk id ir,  (uSLuiy  .
j
L İ   y ü şər
-  y ü ş m ə k )73.
Y a ğ d ı: yağdı. 
yağmur yağdı  = yağ,ş yağdl»,  Bu məsəl-
də də işlənmişdir:  « Ä  Lü lä jliä kutluğka  koşa y ağ ar= q u t- 
luya,  bəxtəvərə  qoşa-qoşa  yağar»,  (bəxtəvər  a d a m a   var- 
dövlət  üst-üstə  gələr),  (JU İ, 
y^ğar -  yağm ak).  Q ar və 
dolu yağsa, yenə b eb  deyilir.
Y  ,  ğ  d  ,:  y,ğd,.  y,ğ,şd,rd,.  « ^ i  liJI ^
 J   „1  məni  aşka  y.ğd,  =  o
mən; yeməyə qoymad,».  Başqas, da  b d ə d ir
Y ,  ğ d 
J   ol  tanğ y.ğd,  =  o,  tax,l  y,ğd,».  H ə r  hans,  b,r
şeyi  y.ğan  adam  üçün  də  belə  deyilir,  (J u iu   .J ju   y,ğar  -
yığmak).
Y
 
u  w d 
.: 
yuvarlad,. 
« ^ Ä  
J  
^
lad,».  Başqas. d a bebdir.  Bu  beytdə də işlənm işdir:
60
------------- -------------------------- ----------------------------------------------
^ a n m u d  Kaşğari
Divanü lüğat-it-türk
61
Bəsım  A l a l a y  yazm a  n ü sx ə d ə  (düzəlis  aDanlaryn  . 
, 
••
ə s h n d ə   isə  bu  kəlmənin  « y u ş d ı - y u ş a r ~ v E s m i  
sa lm d ığ m ı,
I I I ,  
S.60).  Salih  M ütəllibov  bu  fe’li  «yüşdi>>  s İ I   nd 
y ^ ^ ^ Ş d ı r   ( D L T ,
ü y ğ u r l a r   ( T T D ,   JJl  tom ,  bet  81)  v r j ^ ü s l '  
^ ^ S D ,   I II   t o m ,   bet  68).
S eçkın  Ərdi  ilə  Sərap  T u ğ b a   Y u rtsev ə r  i s J n  
« y u şdı» 
J   •^  s.467),
la r  (D L T - 2 0 0 5 .  s.7I3).  Ç i n l i b r  «yuşdı» ş ə k l i n d r ” '*"  ı"*'   ^^y^Ş'^'/yüşdi^  k im i  o x u m u ş -
yu şa ı» şəkJındə  vermışlər ( D L T - Ç i n ,   JJI  cild,  s.58).
(JŞU
m
 
lÜw, 
J
s
İ
j l^  
jjl y j—Ş
«Taw ar yığıp suw akm  indi sakm,
K orum  kipi  idhişin^^ ı^odı yuwar».
Yığılan mal axan su kimidir,  özünü gözb,
Sahibini qaya kimi  aşağı yuvarlar.
(M al-sərvət  yığm aqdan  bəhs  edərək  deyir:  dağdan  gələn  sel  qayanı 
necə  yuvarlayırsa,  yığılan  mal  da  öz  sahibini  ebcə  məhv 
edə  bibr).
Y u w d  ı:  qaçdı.  « c J ^  
eşyək yuwdı  = eşşək qaçdı».
Y
  u   w  
d  ı:  aldatdı. 
«c5 -“ d  t ^ J j ' 
Jf  ol  anı  ardı-yuwdı 
=  
o  ona  hiy b
etdi,  aldatdı»’^.
Y
 
u
 
w
 
d  ı:  qovuşdu. 
« j - ^  
j i  
ər  kadaşm  kurdı-yuwdı 
=
adam   qohum -qardaşa  qovuşdu»,  (yaxm  adam m a  qovuş- 
du,  ona  m al  verərək  könlünü  aldı),  ( J ^   - j ^   yuw ar  -  
yuwmak).
Y  a  k  d  ı:  yaxdı.  « ıj-^  jŞy 
J   ər  başka  yakığ  yakdı  =  adam   ba-
şına yaxı yaxdı». 
ıj- ^  Y  a k d  ı:  «ıs-^ 
Jf ol an q ar yakdı  =  o  ona yaxınlaşdı».
Y  a  k  d  ı:  «t
5
-^ 
anınq  kəlməgi  yakdı=onun  gəlişi  ya-
xmlaşdı».
Bosim  A talay ın   yazdığ ın a  görə,  bu  beytin  ilk  m isarası  xeyli  qarışıqdır.  İkinci  m isra da 
isə  «idişin»  əvəzinə  «idhisin»  olmalıdır,  ç ü n k i  « id iş=qə dəh,  piyalə,  kasa»,  «id hi»   isə 
« sa h ib »   d cm ək d ir.  Bcytin  m ə z m u n u n a   d a   m ə h z   «sa h ib »   sözü  u y ğ u n d u r   D L T ,   III. 
S.62).  Biz  bu  beyti  bir  az  rərqli  tərcüm ə  clədik.  Salih  M ütə llibov  ( T S D ,  lli  to m ,  bct  69) 
və  H ü s e y n   D ü z g ü n  
J   J  s.357-58)  Bəsim  A t a l a y m   qeydlərini  n,əzərə  almışlar.  Scçkin 
Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r  isə  «indi»  s ö z ü n ü   «endi»,  «kipi»  sö z ü n ü   «kepi»  ( D L T - 
2005,  S.7I4),  u y ğ u r la r   «idişin»  yerinə  d o ğ r u   o la ra q   «idhisin»,  «indi»  sö z ü n ü   «ındı», 
«kip i»   sö z ü n ü   «kəbi»  kimi  vcrmişlər  ( T T D ,   III  to m ,  bct  83).  Çinlilərin  də  m ə tn   altında 
m ü v a fi q   qcydi  v a r d ır   ( D L T -Ç in ,  III  cild,  s.59).
Bəsim  A ta la y   y a z m a   nüsxədə  bu  sözdə  düzəliş  aparıldığını,  nəticədə  «təwdi»  yerinə 
«y u w d ı»   yazıldığmı  gö stə rm işd ir ( D L T ,  III,  s.  62).

62
Mahmud Kaşğari
Y  a  k  d  r. 
Jf  ol  an q ar  əlig  yakdı= o  ona  əli  ib   to-
xundu»,  (J'-> iJ-j^y ak ar-y ak m ak ).
Y   u  k  d  ı:  bulaşdı,  keçdi.  «t^ 
^  
əliggə  yağ yukdı  =  ələ  yağ
bulaşdı».
tsJij  Y  u  k  d  ı;  «c
5
-^  
anm q  udhuzı  an q ar  yukdı  =  onun
qoturu  ona  keçdi».  H ər  hansı  bir  şey  başqa  şeyə  bulaşsa 
və ya keçsə, yenə belə deyilir, 
yukar -  yukm ak).
Y  
1
  k  d  ı:  yıxdı,  uçurdu.  «^^4; 
J   ol  əwin  yıkdı  =  o,  evini  uçur-
du».  Başqası da belədir, 
- j ’^  yıkar -  yıkm ak).
Y a 1 d ı:  alovlandı. 
ot yaldı  =  od alovlandı».
Y  a 1 d ı:  iltihablandı.  ((^s-^ 
baş yaldı  =  yara iltihablandı».
Y  a  1  d  ı:  yaladı.  «ti-i^  <-S
j j j
 
kün  yüzüg  yaldı  =  gün  adam m
üzünü qarsdı,  yaladı,  qaraltdı»,  (JU L .jüü  yalar-yalm ak).
Y  o  1  d 
1
^
6
;  qurtardı,  buraxdı,  ^t^'^ 
j '  ər  bulunuk^^  yoldı  =
adam  dustağı buraxdı». 
ıj-^ Y  o  1  d  ı:  azad  etdi.  «t54i 
J   ər  tutuğ  yoldı  =  adam   girovu  azad 
etdi».
ıj'^  Y  o  1 d  ı:  yoldu.  «ts-^ 
J   ər  kuş  yoldı  =  adam   quş  yoldu»,  (tük- 
lərini  yolmaq  üçün  qaynar  suya  saldı,  pöşübdi).  D əridən 
tük yolunsa,  yenə belə deyilir.  Başqası  da belədir. 
ts-i^  Y  o  1  d  ı:  «ts-i^ 
urağut  başın  yoldı  =  qadm   öz  m ehr  və
başlığından  vaz keçərək  ərindən ayrıldı,  başını,  canm ı  qur- 
tardı»,  ((
31
^  
yolar -  yolm ak). 
ti-ıİJ  Y  o  1  d  ı:  ^t^'^  ^
  (Jf  ol  bitik  yoldı  =  o,  k itab   yazdı,  üzünü  kö- 
çürdü».
Seçkin  Ə rd i  iiə  S ərap  T u ğ b a   Y u rtsev ə r  bu  fe’ii  «yuld ı»   kim i  (D L T -2 0 0 5 ,  s.707)  oxu- 
m uşlar.  Ç inlilə r  ( D L T - Ç in ,   111  ciid,  s.61-62)  və  u y ğ u r la r   «yoldı»  ilə  b a ş la y a n   m a d -  
d ə b r i n   h a m ıs m ı  «yuidı»  kimi  vermişlər  (T T D ,  111  to m ,   bet  85-86).
Bu  söz  « ı j ^  b u lu n u k »   deyil. 
b u lu n u ğ »   o lm a h d ır .
Divanü lüğat-it-türk
63
Y c  1  d  i:  qoşdu,  çapdı. 
alhğ  yeldi  =  ath  qoşdu.  çapdı».
Başqası  da belodir,  (-^UL. 
yelər -  yelmək). 
e  1  d  i:  ycyildi.  «t54i 
aş  yeldi  =  yemək  yeyildi».  Başqası  da 
belədir,  ( ^ ^  -j ’>^ yelür -  yelmək).
Y  ü  m  d  i:  yum du.  « tS ^  J >  J   ər köz yümdi  =  adam   göz yumdu»,
.jUL yümər -- yümmək)^®.
^ 4 ;Y   a  n  d  r.  döndü.  «t54i 
3   ər  yoldan  yandı  =  adam   yoldan
döndü».  Başqası  da  belədir.  Bu  məsəldə  də  ışlənmışdır: 
jjS  
lä  t> - 
yalnquk  mənqgü
tırUməs,  sm ka  kirüp  kirü  yanm as  =  adam   əbədı  dırı  qal- 
maz,  yaşamaz.  qəbrə girən geri  dönməz,  qayitmaz».
Y
 
a  
n  d  ı:  təhdid  etdı,  yanıdı.  «ti4 icP '  ^   bəg  anı  yandı  =  bəy  onu
yamdı,  təhdid etdi».  Başqası  da  belədir.
Y  a  n  d  ı:  ahşdı,  yandı.  «ts4i 
ot  yandı  =  od  yandı».  Bu  mənada
«ts-4  yaldı»  sözü də var.  Qıpçaqca.
Y
  a  n  d  r.  qusdu.  « t i 4  J   ər yandı  =  adam  qusdu»,  ( t i ^  - J ^  yanar
-  yanm ak).  Bu  şeirdə də işlonmişdir: 
g JJ  tSA-L
cr— ^
j j  
jV
«Yandı ərinç oğrağı,
Kəldi bərü  tığrağı,
Özi  kuyı  oğrağı.
Alplar kam uğ lirkəşür».
Bəlko fıkrindən  döndü.
Bosim  A talayın  lıkrincə.  bu   s ö z b r   «u»  ılə  « y u m d ı- y u m a r - y u m a k »   o lm a h d ır   (D L T , 
1 1 1 ,  S . 6 4 ) .

64
Mahmud Kaşğari
O nun xəbərçisi bəri gəldi,
Dərəyə varm aq üzrədir,
B ütün alp lar toplaşırlar.
(Düşm əndən  bəhs  edərək  deyir:  bəlkə  də  o,  əzmindən  vaz  keçdi,  bizə 
onun  elçisi  gəlir,  elçi  dərəyə  varm aq  üzrədir,  alplar  isə  sa- 
vaş üçün  toplaşırlar). 
u  n  d 
ı: 
yuyundu.  «c5-^ 
J  
ər  suwda  yundı  =  adam   suda 
yuyndu,  yaxandı».
Y  u  n d  ı: 
J  
ər y u n d u = ad am  abdəst  aldı».  Oğuzca.  (
-j ' 4
yunar -  yunm ak).
i  n  d  i:  sordu,  soruşdurdu,  xəbər  aldı.  «
c
5 4
j
 
ol  anınq
əwin yindi  =  o  o n u n  evini  soruşdu,  evinin h ard a  olduğunu 
xəbər  aldı».  Bu  kəlmənin  əsli 
yindti»  sözüdür,  qısal- 
dılm ışdır, 
yindər -  yindmək).
BU BABIN BAŞQA BİR N Ö V Ü
u  d  ı:  yudu. 
ü j j  
J  
ər  ton  yudı  =  adam   p altar  yudu».
Başqası  da  belədir, 
( ( j ^ j j   -
j j j
 
yur 
-  
yumak).  Bu  məsəldə 
də  işlənmişdir:  «L>-'^Jd  ^   0*^  2^^  kanığ  kan  bilə  yumas  = 
qanı  q anla  yum azlar»,  (qanı  qanla  yum azlar,  fıtnəni  fıtnə 
ilə deyil,  sülhlə a rad an  qaldırarlar).
Y  e  d  i:  yedi. 
« l s ^  
J  
ər  aş  yedi  =  adam   aş^'^  yedi».  Başqası  da
belədir,  ( ^ ^ y  - j n  yer -  yemək).
Bizim  m əcburiyyət  q a r ş ıs m d a   çox  v axt  «yeməi<»  d eyə  tə rc ü m ə  etdiy im iz  «aş»  söz ünü 
u y ğ u r la r  h ə r   yerdə  haqlı  o l a r a q   «aş»  deyə  v e r irb r.  D ilim izdə  «aş»  yem əklə rin  ü m u m i 
adıdır,  « a ş x a n a »  sö zü  d ə   b u n u   g ö stə rir,  «aş»ın  plov  mənası  s o n r a   yara nm ışdu'.
Divanü lüğat-it-türk
65
ÜÇ HƏRLİLƏR BÖLMƏSİ
ORTASIHƏRƏKƏLİ 
FƏ’ƏLDİ BABI
Y 
a  p  u  r  d  ı:  parlatdı,  süpürdü.  «tj^Jü 
J(  ol  yerig  yapurdı  = 
o,  yeri  parlatdı,  süpürdü». 
t^Jj^  Y  a  p  u  r  d  ı:  gizlədi,  saxladı. 
J   ər  sözüg  yapurdı  =
adam   sözü  gizlədi,  saxladı»,  (ti'^ j^  - j j ^  yapurur  -  yapur- 
mak).
Y 
i  t  ü  r  d  i:  itirdi.  «tj-ij^  (3*^^  J   ər  yarm ak  yitürdi  =  adam   pul 
itirdi».  Başqası da  belədir,  ('-S'^j^ -JJ^ yitürür -  yitürmək). 
t5->j^ Y ü d h ü r d i :   yüklədi.  «lJ Jjj^ 
^  
J  ol  təwəygə yük  yüdhür- 
di  =o,  dəvəyə  yük  yüklədi».  Başqası  da  belədir,  (  -jjJj 
yüdhürür -  yüdhürm ək).  Bu  beytdə də işlənimişdir:
U j j j   l İ c ü j j  
 
c l
L ajJj 
ujLuüi  ı - ^ j (   u j ^ l
«A ğruk  ağır işinqni  adhnağuka yüdhürm ə,
A çrup özünq  öşərip adhnağunı  todhurm a».
Ağır yükünü  başqasm a  yükləmə,
Ö zünü  aclıqdan  öşərib  başqasını doyurm a.
(Öz  yükünü  başqasına  yükləmə,  gözün  qaralana  qədər  özünü  ac  qo- 
yub  başqasım   doyurm a).
C5-İJ*" Y  a  ş  a  r  d  ı:  yaşardı. 
ot  yaşardı  =  ot  yaşardı»,  (  -J jA i
yaşarur - yaşarm ak).

66
Mahmud Kaşğari
t ^ j j l ^ Y a ş u r d ı :   gizbdi.  « 
ol  nənq  yaşurdı  =  o,  əşyanı
gizbdi», 
yaşurur -  yaşurm ak).
^ jjL  Y  a  k  u  r d  ı:  yaxınlaşdırdı. 
ol  atığ m an q a  yakur-
dı  =  o,  atı  mənə  yaxmlaşdırdı».  Başqası  da  b e b d ir,  (  - j j ^  
j U jij yakurur -  yakurm ak). 
a k u r d ı :   tez-tez nəfəs  aldı,  təngnəfəs  oldu.  «kişi  ya- 
kurdı  =  adam   tövşüdü,  tez-tez  nəfəs  aldı»,  (J'-«j^ - j j ^  ya- 
kurur -   yakurm ak). 
l