Litosferin və geoloji MÜHİTİn monitoriNGİ

Torpaq monitorinqinin əsas məsələləri

Torpaq

örtüyünün zaman və

məkanca antropogen və

təbii dəyişməsini

təyin edən amil və

proseslərin öyrənilməsi; 

Torpaqların

xüsusiyyətlərinin və onların

təbii münbitliyinin

müəyyənləşdirilməsi və

qiymətləndirilməsi;

Torpağın

pestisid, ağır metallar və

digər inqridiyentlərlə

çirklənməsinə

nəzarət; 

Torpağın tərkib və xüsusiyyətlərinin, 

həmçinin

torpaq örtüyünün dəyişməsinin

tendensiya və

proqnozlaşdırılmasının

aydınlaşdırılması.

---

Bu məsələlər, xüsusi seçilmiş sahələrdə distansion

tədqiqat metodlarından istifadə etməklə

stasionar

yarımstasionar

müşahidələrin köməyi ilə həll olunur. Müşahidə

obyektləri kimi, bütün əsas torpaq-iqlim zonalarında

yerləşən və intensiv antropogen təsirlərə məruz qalan

tipik landşaftlar seçilir. Paralel olaraq, fon ərazilər də

tədqiq olunur.

---

Monitorinq hər tərəfdə aparıla bilər.



a) xüsusən toksiki olan ağır

metallar – civə, qurğuşun, 

kadmium;vasitəsilə çirklənən 

torpaqlarda,



b) xüsusən toksiki olan üzvü

çirkləndiricilər – benz(a)piren, 

polixlorbifenidlə və s.. çirklənən 

torpaqlarda aparılır.

---

Ümumi monitorinq – lokal tullantılar zamanı torpağa daxil

olan toksikantlar (sink, nikel, vanadium, manqan və s.);kənd

təsərrüfatı məhsullarında toplanma qabiliyyətinə malik üzvü

çirkləndiricilərlə aparılır.

Vanadium

Sink

Manqan

---

kənd təsərrüfatı

rayonlarının torpaqları

Torpağı çirkləndirən əsas mənbələrə uyğun

olaraq,

iki

müşahidə obyekti ayırırlar:

sənaye – energetik

mənbələrin ətrafındakı

torpaqlar 

---

---

Sənaye – energetik mənbələrin ətrafındakı torpaqlardan ( ildə bir dəfə

yazda qar əridikdən sonra torpaq coğrafi profil nöqtələrindən nümunələrin

götürülməsi)nəzərdə tutulur.

Sadecə daha iri obyektlər ( adətən, kənd təsərrüfatı sahələri) distansion

metodlar vasitəsi daim tədqiq olunmalıdır.

Aerokosmik zondlama verilənləri yerüstü etalon sahələrin tədqiqi ilə

nəzarətdə saxlanmalıdır.

---

Torpaqda kimyəvi maddələrin insan üçün zərərsiz olan kompleks göstəricisi

kimyəvi maddənin torpaqda yol verilən qatılıq həddi ( YVQH ) adlanır. Kimyəvi

maddənin torpaqda YVQH–nin əsaslandırılması təcrübədə təyin olunan 4 əsas

zərərlik göstəricisi ilə əlaqədardır:

YVQH–nin əsaslandırılması

maddənin torpaqdan

bitkiyə keçidini

xarakterizə edən

translokasiya;

maddənin

torpaqdan qrunt

sularına və su

mənbələrinə

keçid qabiliyyətini

xarakterizə edən

suya miqrasiya.

Maddənin

torpaqdan

atmosfer

havasına keçidini

xarakterizə edən

havaya

miqrasiya;

çirkləndirici

maddənin torpağın

özünütəmizləmə

qabiliyyətinə və

onun bioloji

aktivliyinə təsirini

xarakterizə

edən ümumsanitar.

---

Torpağın kimyəvi maddələrlə çirklənməsinin gigienik

qiymətinin əsas meyarı yol verilən qatılıq həddi (YVQH) və

təqribi yol verilən qatılıqdır (TYVQ

).



Torpaq bir çox maddələrlə

çirkləndikdə, çirklənmənin təhlükə

dərəcəsinin qiyməti daha toksiki

elementin torpaqda maksimum

miqdarı ilə qəbul edilir.



Ümumiyyətlə, hər hansı bir

ərazinin ekoloji cəhətdən

zonalaşdırılmasında əhalinin

sağlamlığına zərərli təsirin

indikatoru kimi, torpağın kimyəvi

çirklənmə səviyyəsinin

qiymətindən istifadə etmək iki

göstəriciyə əsasən aparılır: kimyəvi

maddənin qatılıq əmsalı

( KC ) 

və

çirklənmənin cəm göstəricisi

( ZC )

---

KC –nin qiyməti torpaqda müəyyən olunan maddənin

mq/kq –la faktiki miqdarının ( C

i

), regionun fon

qiymətinə (Cfi) olan nisbəti ilə təyin olunur.

Çirklənmənin cəm göstəricisi, kimyəvi elementlərin

qatılıq əmsallarının cəminə bərabərdir ( bu göstərici

həmçinin torpağın ağır metallarla çirklənməsini

qiymətləndirmək üçün də istifadə olunur ):

n 

–müşahidə olunan

çirkləndiricilərin

sayı, 

Kci-

çirklənmənin

i

–inci

komponenetinin

qatılıq əmsalıdır.

---

---

Son zamanlar YSP, lazer və

radar texnikasının tətbiqi ilə

bağlı məsafədən zondlama

metodları geniş vüsət almışdır.



Yer təkinin geoloji quruluşunun

tədqiqi, faydalı qazıntıların yatağının

axtarışı və kəşfiyyatı üçün məsafədən

çəkilişim bir çox metodlarından

istifadə olunur: fotoçəkiliş, maqnit

üsulları, qamma-çəkiliş, 

elektrokəşfiyyat, qravitasiya

kəşfiyyatı, radio- və lazer lokasiyası.



Məsafədən zondlama metodları kənd

təsərrüfatı sektorunda bitki

örtüyünün, ekosistemlərə daxil olan

enerji axınlarının statistik

məlumatlarının alınmasına, 

fitopatogen amillərin yayılma

ocaqlarının sahəsinin ölçülməsinə və

s.imkan yaradır.

➢

Lazer və radar 

aeroçəkiliş landşaft

xüsusiyyətlərinin ən

güclü ümumiləşdirici

öyrənilmə üsuludur.

---



Geoloji mühitin monitorinqi sistemində

2 əsas üsuldan istifadə edilir: 

aerokosmik və geofiziki. Geoloji

mühitin distansion aerokosmik

tədqiqat metodları içərisində uğurla

istifadə oluna bilən əsas növlər

aşağıdakılardır: fotoplanalma (FR), 

televiziya (T), infraqızmızı planalma

(YQP), radioistilik (RİP), radiolakasiya

radar (RRS) və çoxzonallı planalma. 

---

Bu zaman planalmanın miqyasından asılı olaraq müxtəlif miqyaslı şəkillər istifadə 

oluna bilər. Belə ki, iri miqyaslı geoloji planalma üçün 1:1000-1:3000  miqyaslı 

aeroşəkillər istifadə olunur. Onlar geoloji mühitin müxtəlif elementlərinin və b. 

təbii komponentlərin texnogen dəyişmələrini daha dəqiq öyrənməyə imkan verir. 

Bu metodlar geoloi mühitin texnogen 

dəyişmələrinin qiymətləndirilməsində, 

çirklənmə ərazilərinin axtarışında, geoloji 

mühitin texnogen dəyişmələrinin 

dinamikasının qiymətləndirilməsində 

səmərəlidir. Geoloji mühitin monitorinqi 

sistemində distasion metodlar içərisində çox 

vaxt aerokosmik deşifirləmə metodundan 

istifadə olunur.

---

Daha kiçik miqyaslı (1:10000-1:3000)  şəkillər landşaftların

texnogen dəyişmələrinin, 

litosferin və geoloji mühitin digər dəyişmələrinin qiymətləndirilməsində faydalıdır.Kosmik

şəkillər Yerin və onun resusrslarının öyrənilməsində olduğu kimi, ekoloji xəritələmədə də 

mühüm əhəmiyyəti vardır. Kosmik informasiya ekoloji vəziyyətin təbii və antropogen

amillərinin tənliyində eyni dərəcədə faydalıdır.



Geoloji mühitin monitorinqində

müvəffəqiyyətlə tətbiq edilən

distansion metodlar içərisində

çoxzonallı aerofotoplanalma (AFP) və

çoxzonallı aerokosmik fotoplanalma

(AKFP) ilk yerə çıxışdır. 

---



Şəkillər spektrin müxtəlif 

diapazonlarında yerinə yetirilir və 

nəticədə geoloji mühitin bu və ya digər 

obyektinin (torpaq, səth suları, 

asfalt,

mühəndis qurğular, səth 

qruntları) özünəməxsus “spektral 

sürəti” əldə olunur. Avtomatlaşdırılmış 

AFP və AKFP deşifirlənməsi və onların 

təhlili sonda geoloji mühitin vəziyyəti 

və dəyişməsi haqqında əsaslı 

informasiya almağa imkan verir.

---



Böyük sahələrdə yerləşən, çoxlu sayda

obyektlərə nəzarətin distansion metodları

içərisində istilik planalması (İQP) xüsusi yer

tutur. Bu metod elektromaqnit spktrin

infraqırmızı hissəsinin orta və uzaq

diapazonlarında yerinə yetirilir. Geoloji

mühitin istilik qırmızı planalmasına

əsaslanan monitorinq distasion istilik

monitorinqi adlanır. Yer səthinin istilik

sahəsi yüksək zaman və məkan daxilində

dəyişdiyinə görə texnogen və antropogen

amillərin təsiri altında formalaşır, bu isə

çətinliklə hesaba alınır.

Ona görə, bu

monitorinqin nəticəsi ilə dəqiq mülahisə

söyləmək olmur, xüsusilə şəhər

ərazilərində.

---

Orta dalğa tezlikli diapazonda yerinə yetirilən radiolokasiya planalması (RLP), istilik 

planalmaya nisbətən

daha geniş informasiya verir , bu metodla torpaqların səth qatının 

rütubətliyinə və qrunt sularının səviyyə vəziyyətinin dəyişmələrinə nəzarət edə bilir.



Baxdığımız distasion müşahidə 

metodları səthdə, yaxud onun 

kəsilişinin ən yuxarı hissəsində baş 

verən proseslərin dinamikasını nəzərdə 

saxlamağa imkan verir. Lakin bir sıra 

hallarda monitorinq sistemində suxur 

laylarında baş verən proseslərə nəzarət 

vacibdir. Bunun üçün müxtəlif distasion 

geofiziki tədqiqatlar metodu istifadə 

olunur. Monitorinq sistemində geofiziki 

tıdqiqatlar metodunun üstünlüyü bir 

sıra peoseslər üzrə fasiləsiz rejim 

informasiyalarının alınmasının 

mümkünlüyüdür.

---

Geoloji mühitin monitorinqində tətbiq olunan əsas geofiziki metodlar içərisində fasiləsiz 

seysmoakustik profilləmə,

elektrik zondlama, təbii elektrik sahəsi, rezistivometriya və 

termometriya metodlarını qeyd etmək olar. Müxtəlif səyyar geofiziki komplekslər böyük 

əraziləri qısa vaxtda tədqiq edə bilirlər.

---