L. A. MƏMMƏdov, E.Ç. ƏKBƏrov, H.Ə. ƏKBƏrov

Dimdiyəbənzər çıxıntı (processus co-
racoideus) kürək sümüyünün boyunundan 
öndə və bayırda yerləşən çıxıntıdır (
şək. 46
). 
Ədəbiyyat məlumatlarına  əsasən, çıxıntının 
belə adlandırılmasının səbəbi onun qarğa 
dimdiyinə  bənzəməsidir. Bu çıxıntıya kiçik 
döş əzələsi bağlanır, ondan isə dimdik – ba-
zu əzələsi və bazunun ikibaşlı əzələsinin qısa 
başı başlayır. Dimdiyəbənzər çıxıntını Mo-
renheym çuxurunun dibində  əlləmək müm-
kündür. 
 
Dizaltı çuxur (fossa poplitea) dizin 
arxa nahiyəsində yerləşən rombşəkilli bir sa-
hədir (
şək. 47
). Bu çuxur yuxarı və içəri tə-
rəfdən yarıvətərli və yarızarlı əzələ ilə, yuxa-
rıdan və bayırdan budun ikibaşlı  əzələsi ilə, 
aşağı – içəri və aşağı – bayır tərəfdən isə bal-
dırın üçbaşlı əzələsinin içəri və bayır başları 
ilə  əhatə olunmuşdur. Onun dibini bud sü-
müyünün kondiluslarından yuxarıda bud sü-
müyünün dizaltı  səthi, kondiluslar səviyyə-
sində diz oynağı kapsulu, çəp və qövsü diz-
Şəkil 45. Budun ön qrup əzələləri 
1 – dərzi əzələsi 
Şəkil 46. Kürək sümüyü 
 
1 – çiyin çıxıntısı; 2 – dimdik çıxıntısı 

29 
altı bağlar,  kondiluslardan aşağıda isə dizaltı 
əzələ, proksimal qamış – incik oynağı  və 
qamış sümüyünün proksimal ucu təşkil edir. 
Dizaltı çuxur piy toxuması, damar, sinir, 
limfa düyünləri ilə tutulmuşdur və arxadan 
xüsusi fassiya ilə örtülmüşdür. Çox vaxt diz 
oynağının irinli xəstəlikləri, baldırın və aya-
ğın irinli yaraları və piodermitləri nəticəsin-
də dizaltı çuxurda yerləşən limfa düyünləri-
nin irinləməsi hallarına təsadüf edilir. 
Dərin limfa düyünlərinin irinli – iltihabı 
zamanı nahiyədə gözlə görünən əlamətlər ol-
mur, diaqnoz yalnız başqa  əlamətlərə (bük-
mə kontrakturası, toxumalara təzyiq etdikdə 
ağrı və s.) əsaslanır. Orta qrup limfa düyün-
lərinin fleqmonalarında dizaltı nahiyədə ya-
rımkürə formalı şişkinlik və bəzən flüktasiya 
qeyd olunur. Səthi limfa düyünlərinin irinlə-
məsi hallarında irin xüsusi fassiyanın üzərin-
dəki dəliklərdən keçən damarlar boyunca 
dərialtı qata keçir və  dərialtı absesin əmələ 
gəlməsinə səbəb olur. Dizaltı çuxurun toxu-
ma sahələri qonşu nahiyələrin toxuma sahə-
ləri ilə geniş  əlaqələrə malik olduğundan 
irinli – iltihabi proseslər buradan müxtəlif is-
tiqamətlərdə yayılır. Oturaq sinirinin gedişi 
boyunca irinli proses budun arxa nahiyəsinə, 
dizaltı damar – sinir dəstəsi boyunca yaxın-
laşdırıcı kanala, budu dolanan içəri və bayır 
arteriyalar boyunca budun ön səthinə, dizaltı – 
baldır kanalı vasitəsilə baldırın arxa 
nahiyəsinə, fassiyanın dərin səfhəsi və  dərin 
Şəkil 47 Dizin arxa nahiyəsinin dərin türəmələrinin topoqrafiyası. 
A – fassiya, kövşək toxuma, damar və sinirlər; B – damar–sinir dəstəsi 
  
1 – v. saphena parva; 2 – m. popliteus; 3 – n. cutaneus surae medialis; 4 – caput mediale m. gastrocnemii; 5 – tendo m. 
semitendinosi; 6 – m. semimembranosus; 7 – a. et v. poplitea; 8 – n. peroneus communis; 9 – n. tibialis; 10 – tendo m. 
bicipitis femoris; 11 – n. cutaneus surae lateralis; 12 – r. muscularis n. tibialis (ad caput laterale m. gastrocnemii); 13 – r. 
muscularis n. tibialis (ad m. soleum); 14 – m. plantaris; 15 – m. soleus; 16 – caput laterale m. gastrocnemii; 17 – rami n. 
cutanei surae lateralis; 18 – a. genus inferior medialis; 19 – lig. popliteum obliquum; 20 – a. genus superior medialis; 21 – 
fascies  poplitea femoris; 22 – tendo m.adductor magni; 23 – m.vastus medialis; 24 – r.anasomoticus v.saphena parvae et  
v. saphena magna; 25 – m.adductor magnus; 26 – m.biceps femoris; 27 – a.genus superior lateralis; 28 – aa.genus mediae; 
29 – a.genus inferior lateralis. 

30 
qrup  əzələlərin arası ilə baldırın dərin 
toxuma sahəsinə yayıla bilər.    
 
Dorello kanalı gicgah sümüyünün daş-
lıq hissəsində beyinin sərt qişası ilə  aşağı 
daşlıq cib şırımı arasında  əmələ  gəlir, daxi-
lindən uzaqlaşdırıcı sinir və mağaralı cibə 
açılan venalar keçir. 
 
Dördtərəfli dəlik (foramen quadrila-
terum) yuxarıdan kürəkaltı  və kiçik girdə 
əzələ, aşağıdan böyük girdə  əzələ, içəridən 
üçbaşlı əzələnin uzun başı, bayırdan isə bazu 
sümüyünün cərrahi boynu ilə  əhatə olunur 
(
şək.48,A
). Bu dəlikdən qoltuq siniri və bazu 
sümüyünü dolanan arxa arteriya keçir
 (şək. 
48,B)
. Bazu sümüyünün cərrahi boyununun 
sınıqlarında bu damar – sinir dəstəsi zədələ-
nə bilər. Həmçinin,  dördtərəfli dəlik irinli – 
iltihabi proseslərin yayılmasında mühüm rol 
oynayır. Belə ki, irinli – fleqmonoz proseslər 
zamanı irin dördtərəfli dəliyin fassial arakəs-
məsini dağıdaraq qoltuq nahiyəsinin arxa 
divarının dərisi altına və deltayabənzər  əzə-
ləaltı nahiyəyə keçir. 
 
Duqlas boşluğu – kişilərdə düz bağırsaq – 
sidiklik çalası – excavatio rectovesicalis, qa-
dınlarda isə düz bağırsaq – uşaqlıq çalası – 
excavatio rectouterina adlanır (
şək. 49
). Ki-
şilərdə periton sidik kisəsinin arxa səthi ilə 
aşağıya doğru enərək, sidikliyin arxa səthini, 
toxumdaşıyıcı axacaq ampulunun içəri kəna-
rını  və toxum kisəciklərinin zirvəsini örtüb 
Səkil 48. Üçtərəfli və dördtərəfli dəliklər və bu dəliklərdən keçən damar –  sinir dəstələri 
 
A: 1 – dördtərəfli dəlik; 2 – üçtərəfli dəlik; B: 1 – m.infraspinatus; 2 – m.teres minor; 3 – m.teres major;  
4 – a.brachialis;5 – r.muscularis a.brachii profundus; 6 –  n.cutaneus brachii medialis; 7 – caput longum m.tripitis brachii;  
8 – r.muscularis n.radialis; 9 – caput laterale m.triceps brachii; 10 – caput mediale m.tricipitis brachii; 11 – tendo 
m.tricipitis brachii; 12 – n.radialis et a.collateralis ulnaris superior; 13 – n.cutaneus antebrachii posterior; 14 – a.collateralis 
mediana;15 – m.anconeus; 16 – m.flexor carpi ulnaris; 17 – m.trapezius; 18 – scapula; 19 – m.deltoideus; 20 – n.axillaris 
et a.circumflexa brachii posterior; 21 – a.circumflexa scapulae; 22 – humerus; 23 – n.radialis et a.brachii profundus.  

31 
düz bağırsağın üzərinə keçir. Bunun sayə-
sində düz bağırsaqla sidiklik arasında düz 
bağırsaq – sidiklik çalası adlanan bir çökək-
lik  əmələ  gəlir. Bu çalaya kəskin appen-
disitlər zamanı iltihabi ekssudat, mədə xora-
sının deşilməsi və parenximatoz orqanların 
zədələnmələri zamanı qan toplana bilər. 
Qadınlarda düz bağırsağın ön səthi ilə 
uşaqlığın arxa səthi arasında peritondan 
əmələ  gəlmiş çökəklik isə düz bağırsaq – 
uşaqlıq çalası (arxa Duqlas boşluğu) adlanır 
və klinik baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb 
edir. Belə ki, arxa Duqlas boşluğu uşaqlıq 
yolunun arxa tağından palpasiya edilir və 
burada toplana bilcək patolo-ji mayenin olub – 
olmaması yoxlanılır. Həmçinin, arxa Duqlas 
boşluğu uşaqlıq yolunun arxa tağından keçil-
məklə punksiya olunur və burada olan pato-
loji mayenin xarakteri aydınlaşdırılır. Hətta 
zərurət yaranan zaman uşaqlıq yolunun arxa 
tağı  kəsilərək açılır (kolpotomiya) və arxa 
Duqlas boşluğuna toplanmış patoloji  maye 
boşaldılır. 
 
Ənsəaltı üçbucaq (trigonum subocci-
pitalis) boyunun arxa səthində yerləşir. Bu 
üçbucaq yuxarıdan və bayırdan başın yuxarı 
çəp əzələsi, aşağıdan başın aşağı çəp əzələsi, 
yuxarıdan və içəridən isə başın arxa düz əzə-
ləsi ilə əhatə olunmuşdur (
şək. 50,6
). Üçbu-
cağın hüdudları daxilində onurğa arteriyası, 
ənsəaltı sinir, II və III boyun sinirlərinin arxa 
şaxələri keçir.
 
Şəkil 49. Qadın (A) və kişi  (B) çanağının sagital kəsiyi  
 
1 – uşaqlıq borusu, 2 – yumurtalıq; 3 – uşaqlıq; 4 – düz bağırsaq; 5 – düz bağırsaq – uşaqlıq çalası (arxa Duqlas boşluğu); 
6 – uşaqlıq yolu; 7 – sidik kanalı; 8 – qasıq bitişməsi; 9 – sidik kisəsi 10 – sidiklik – uşaqlıq şalası (ön Duqlas boşluğu);  
11 – sidiklik – düz bağırsaq çalası. 
Səkil 50. Ənsəaltı üçbucaq 
 
1 – n.suboccipitalis; 2 – II boyun sinirinin arxa şaxəsi;  
3 – III boyun sinirinin arxa şaxəsi; 4 – m.obliquus inferior 
capitis; 5 – a.vertebralis; 6 – trigonum suboccipitalis;  
7 – m.rectus posterior capitis;  8 – m.obliquus superior 
capitis. 

32 
Fallop boruları (uşaqlıq boruları – tu-
bae uterinae) uzunluğu 10 – 12 sm boru-
şəklli cüt üzvlərdən olub, uşağlığın yan tə-
rəflərində, enli bağın yuxarı  kənarında yer-
ləşmişdir (
şək. 51,3
). Vəzifəsi yumurta hü-
ceyrəsini qəbul etmək, mayalandırmaq və 
uşaqlıq borusuna ötürməkdir. Divardaxili, 
boğaz, ampul və qıf hissələrdən təşkil olun-
muşdur. Uşaqlıq boruları vasitəsilə kiçik ça-
naq boşluğu xarici mühitlə əlaqələndiyindən 
infeksion və irinli iltihabı proseslər asanlıqla 
xaricdən periton boşluğuna keçə bilər. 
 
Fallop kanalı (üz siniri kanalı – cana-
lis n.facialis) gicgah sümüyünün daşlıq his-
səsində olan ən uzun və geniş kanal olub da-
xili qulaq keçəcəyinin dibindən başlayır. Əv-
vəlcə üfiqi istiqamətdə arxadan önə, sonra 
isə bayıra doğru gedir. Böyük daşlıq siniri ka-
nalı  səviyyəsində yuxarı dizcik – geniculum 
superius canalis nervi facialis adlanan genişlik 
və əyrilik əmələ gəlir. Daha sonra bir qədər 
geriyə dönərək, təbil boşluğunun içəri diva-
rında olan üz siniri hündürlüyü səviyyəsində 
aşağı dizciyi (geniculum inferius canalis 
nervi facialis) əmələ gətirir və biz – məmə-
yəbənzər dəliklə sona çatır (
şək. 52,9
). Biz – 
məməyəbənzər dəlikdən bir qədər yuxarıda 
üz siniri kanalında təbil teli kanalcığının də-
liyi yerləşir və buradan eyni adlı sinir keçir. 
 
Farabef  üçbucağı yuxu üçbucağının 
bir hissəsini təşkil edir və yuxarıdan dilaltı 
sinirlə, yanlardan isə daxili vidaci vena və 
üzün ümumi venası ilə hüdudlanır (
şək. 53,5
). 
Bu üçbucaqdan xarici yuxu arteriyasını əldə 
Şəkil 51. Uşaqlıq və uşaqlıq boruları 
 
1 – isthmus tubae uteri; 2 – ovarium; 3 – tuba uterina;  
4 – fimbriae tubae ; 5 – lig.latum uteri; 6 – a.uterina;  
7 – lig.ovarii proprium 
Şəkil 52. Üz siniri kanalı (Fallop kanalı) 
 
1 – məməyəbənzər mağara; 2 – məməyəbənzər hücrələr; 3 – 
biz – məməyəbənzər dəlik; 4 – girdə pəncərə;  
5 – hündürlük; 6 – yuxu kanalı; 7 – üçlü sinir qanqlionuna 
məxsus basıqlıq; 8 – ilbizəbənzər çıxıntı; 9 – üz siniri kanalı. 
Şəkil 53. Başın və boyunun venaları və arteriyaları 
 
1 – v.facialis; 2 – n.hypoglossus; 3 – a. carotis communis;  
4 – v.jugularis interna; 5 – Farabef üçbucağı. 

33 
etmək üçün istifadə edilir. Onun hüdudları 
daxilində xarici yuxu arteriyasından dil, üz 
və ənsə arteriyaları ayrılır.  
 
Fater məməciyi (onikibarmaq bağır-
sağın böyük məməciyi – papilla duodeni 
major) onikibarmaq bağırsağın enən şöbəsi-
nin arxa içəri hissəsində yerləşən 
hündürlükdür, üzərində  mədəaltı  vəzin və 
ümumi öd axacağının müştərək dəliyi 
yerləşir (
şək. 54
). Bu nahiyədə mədəaltı vəz 
və ümumi öd axacağının topoqrafo – 
anatomik münasibətlərinin böyük praktik 
əhəmiyyəti vardır. Müəyyən olunmuşdur ki, 
əksər hallarda mədəaltı  vəzin  əsas axacağı 
onikibarmaq bağırsağa açıldığı yerdən 0,5 – 
2,0 yuxarıda ümumi öd axacağı ilə birləşir 
və onların birləşən yerində qara ciyər – 
mədəaltı  vəz ampulu əmələ  gəlir. Bu halda 
öd daşı  xəstəliyində daş  həmin ampulu 
qapayaraq mədəaltı vəzin axacaq sistemində 
durğunluq yaradır. 20 % hallarda isə bu 
axacaqlar onikibarmaq bağırsağa ayrı – 
ayrılıqda açılırlar və bu zaman durğunluq 
yaranmır. Fater məməciyi Oddi sfinkteri ilə 
əhatə olunmuşdur.  
 
Gerota fassiyası (böyrək fassiyası – fas-
cia renalis) peritonaltı fassiyanın – fascia sub-
peritonealis bir hissəsi olub böyrəkləri xaricdən 
Şəkil 54. Оnikibarmaq bağırsağın böyük məməciyinin 
frоntal kəsiyində Оddi sfinktеrinin quruluşu. 
 
1 – ductus chоlеdоchus; 2 – öd axacağının sfinktеri;  
3 – ductus pancrеatici; 4 – mədəaltı vəz axacağının sfink-
tеri; 5 – оnikibarmaq bağırsağın divarı; 6 – qara ciyər – 
mədəaltı vəz axacaqlarının ampulyar hissəsinin ümumi 
sfinktеri (Oddi sfinkteri). 
Şəkil 55. Peritonarxası sahəsinin fassiyaları və toxuma 
qatları 
 
1 – XII qabırğa; 2 – fascia thoracolumbalis; 3 – fascia 
endoabdominalis; 4 – m.quadratum lumborum; 5 – fascia 
retrorenalis (Zukerkandl fassiyası); 6 – m.errector spinae;  
7 – lamina profunda fasciae thoracolumbalis; 8 – spatium 
retroperitoneale; 9 – fascia iliaca; 10 – m.iliacus; 11 – a. et 
v.iliaca communis; 12 – processus vermiformis; 13 – fas-
cia retrocaecalis (Told fassiyası); 14 – paracolon; 15 – pa-
raureter; 16 – paranephron; 17 – peritoneum; 18 – fascia 
prerenalis; 19 – böyrək; 20 – glandula suprarenalis; 21 – he-
par; 22 – fascia diaphragmatica; 23 – diafraqma; 24 – pleura 
diaphragmatica. 

34 
örtür və 2 səfhədən təşkil olunmuşdur: a) 
böyrəkönü səfhə – lamina prerenalis; b) böy-
rəkarxası  səfhə – lamina retrorenalis qalındır 
və Zukerkandl fassiyası adlanır (
şək. 55 -18,5
). 
 
Giraldes və ya süd vəzisinin asılan ba-
ğı (ligamentum Giraldes seu suspensorum 
mammae) döşün səthi fassiyasının körpücük 
sümüyü ilə süd vəzisinin yuxarı yarımçevrə-
si arasındakı hissəsinin qalınlaşmasından 
əmələ  gəlir. O, təbii büsthalter (məməlik) 
rolunu oynayan xüsusi təsbit sistemi yaradır 
və bunun da  cərrahi praktikada böyük əhə-
miyyəti vardır. Belə ki, süd vəzisi ilə 
körpücük sümüyü arasındakı nahiyədə 
aparılan cərrahi  əməliyyatlar və yaralanma-
lar zamanı bağın tamlığının pozulması  və 
bərpa olunmaması vəzin təsbitinin pozulma-
sına, onun sallanmasına və funksiyasının po-
zulmasına gətirib çıxarır. 
 
Girdi bağı və ya qoltuğun asılan bağı 
(lig. Girdy seu suspensorium axillaris) 
körpücük – döş fassiyasının bir hissəsi olub, 
böyük döş  əzələsinin aşağı  kənarı boyunca 
qoltuğun xüsusi fassiyasına bağlanır və onun 
gümbəzini yuxarı  tərəfə dartaraq nahiyəyə 
çuxur forması verir.  
 
Gözəllik çuxuru və ya yuxarı mil çu-
xuru (fossa pulchrutudinus seu fovea ra-
dialis superior) qolun açılmış vəziyyətində 
saidin arxa səthində dirsək çıxıntsından bayır 
tərəfdə yerləşən uzunsov formalı  və bir 
qədər də bayıra doğru  əyilmiş çökəklikdir 
(
şək. 56,4
). Qadınlarda yaxşı  nəzərə çarpdı-
Şəkil 56. Bazunun və dirsəyin arxa nahiyəsinin xarici 
oriyentirləri  
 
1 – m. deltoideus; 2 – caput laterale m.tricipitis brachii;  
3 – tendo m.tricipitis brachii; 4 – fovea radialis superior 
(gözəllik çuxuru); 5 – epicondylus lateralis; 6 – olegranon;  
7 – caput longum m.tricipitis brachii. 
Şəkil 57. Göbək həlqəsi (oxla göstərilmişdir) 

35 
ğından və daha çox diqqəti cəlb etdiyindən 
bu çökəklik gözəllik çuxuru adlandırılır. Bu-
rada mil sümüyünün başını, bir qədər ondan 
yuxarıda isə bazü sümüyünün başcığını 
əlləmək mümkündür. 
 
Göbək həlqəsi (anulus umblicalis) qa-
rının ağ xəttinin aponevrotik lifləri ilə əhatə 
olunmuş, xəncərəbənzər çıxıntı ilə qasıq bi-
tişməsi arasındakı  məsafənin ortasında, III 
və IV bel fəqərələri arasındakı discus inter-
vertebralis səviyyəsində yerləşən çapıq toxu-
ması ilə qapanmış bir dəlikdir (
şək. 57
). Xa-
ricdən dəri və  səthi fassiya ilə, daxildən isə 
göbək fassiyası  və onunla sıx birləşmiş pa-
riyetal peritonla örtülmüşdür.  
Bətndaxili dövrdə göbək həlqəsindən 
möhtəviyyatı bir göbək venası, iki göbək ar-
teriyası və ilk vaxtlar allantois, cift qan döv-
ranı fəaliyyətə başladıqdan sonra onun obli-
terasiya olunmuş bağşəkilli rudimentar qalı-
ğı, obliterasiya olunmadığı anomal hallarda isə 
sidik yolu (urachus)  olan göbək ciyəsi keçir.  
Göbək həlqəsi göbək yırtıqları, həmçinin 
sidik və  nəcis fistulları üçün çıxacaq qapısı 
rolunu oynayır. 
 
Guyon kanalı (biləyin dirsək kanalı – 
canalis carpi ulnaris) mil – bilək oynağının 
ön səthində  noxudabənzər sümüyün bayır kə-
narı səviyyəsində biləyin ovuc bağının və bü-
kücüləri saxlayan bağın bir – birindən aralan-
Şəkil 58. Dalağın damar və sinirləri 
 
1 – glandula suprarenalis sinistra; 2 – ren sinister; 3 – ventriculus; 4 – a.epiploica sinistra; 5 – diafraqma; 6 – 12 –lien; 13 – colon 
transversum; 14 – nodi lymphathici pancreaticolienalis; 15 – v.lienalis; 16 – pancreas; 17 – a.lienalis et plexus lienalis; 18 – ple-
xus coeliacus (günəş kələfi); 19 – nodi lymphathici coeliaci; 20 – truncus coeliacus; 21 – a.gastrica sinistra.  

36 
ması nəticəsində əmələ gələn kanaldır. Bu ka-
nal dirsək  şırımının davamını  təşkil edir və 
içərisindən dirsək damar – sinir dəstəsi keçir. 
 
Günəş kələfi və ya qarın kələfi (plexus 
solaris s.coeliacus) qarın boşluğunda olan 
ən böyük kələfdir. Aortanın ön səthində qa-
rın kötüyü ətrafında yerləşir (
şək. 58
). Onun 
əmələ gəlməsində sağ və sol qarın qanqlion-
ları, daxili orqanların böyük və kiçik sinir-
ləri, simpatik bel qanqlionları, azan sinirin 
arxa mədə  kələfindən çıxan qarın kələfi  şa-
xələri, S
3
– S
5
 onurğa beyini sinirlərinin 
qanqlionlarından, döş aortası  kələfindən və 
sağ diafraqma sinirindən çıxan  şaxələr 
iştirak edirlər. Günəş kələfindən ikinci dərə-
cəli kələflər  əmələ  gələrək müvafiq damar-
ların üzəri ilə gedir və qarın boşluğu üzvlə-
rini innervasiya edirlər. Kələfin belə 
adlandırılması haqqında  ədəbiyyatlarda iki 
məlumat mövcuddur. Bir məlumata görə, bu 
kələfin şaxələri günəş şüası kimi bütün isti-
qamətlərdə yayıldığı üçün belə adlandırılır. 
Digər məlumata görə, kələfin belə adlan-
dırılması onun proyeksiya nahiyəsinə güclü 
zərbə zamanı insanın huşunun itməsi ilə 
əlaqədardır.  
 
Haçayabənzər bağ (ligamentum bifur-
catum) daban – kubabənzər oynağın kap-
sulunu möhkəmləndirən bağ olub iki hissəyə 
haçalanır: a) daban sümüyündən başlayıb 
kubabənzər sümüyə bağlanan daban – kuba-
bənzər bağ – lig.calcaneocuboidea; b) daban 
sümüyündən başlayaraq qayığabənzər sümü-
yə bağlanan daban – qayığabənzər bağ – lig. 
calcaneonavicularis və buna görə  də, haça-
yabənzər bağ adlanır (
şək. 59,9
). Ayağı 
Şopar oynağı  səviyyəsində ekzartikulyasiya 
etmək üçün mütləq bu bağ  kəsilməlidir, 
çünki, digər bağların kəsilməsinə baxma-
yaraq, o, kəsilmədikdə sümüklər öz vəziyyə-
tində qalırlar. Yalnız bu bağın kəsilməsindən 
sonra qayığabənzər və kubabənzər sümüklər 
Şəkil 59. Ayağın oynaqları və bağları 
 
1 – articulationes digiti III (cavum); 2 – articulatio metatarso-
phalangea (cavum);  3 – ligg. metatarsea interosseum; 4 – os 
cuboideum; 5 – lig. cuneocuboideum interosseum; 6 – lig. 
cuboideonaviculare dorsale; 7 –articulatio tarsi transversa 
(Choparti);   8 – articulatio calcaneocuboidea; 9 – lig. bifurca-
tum  (ligg. calcaneonaviculare et calcaneocuboideum); 10 – lig. 
talocalcaneum interosseum; 11 – articulatio subtalaris (ca-
vum); 12 – lig. talofibulare posterius; 13 – fibula; 14 – tibia; 
15 – articulatio talocruralis (cavum);  16 – lig. deltoideum 
(pars tibiotalaris et pars tibionavicularis); 17 – articulatio 
talonavicularis; 18 – os naviculare; 19 – articulatio cuneo-
navicularis (cavum); 20 – lig. intercuneiforme interosseum; 
21 – os cuneiforme mediale; 22 – os cuneiforme intermedia; 
23 – os cuneiforme laterale; 24 – articulatio tarsometatarsea 
(Lisfranci); 25 – lig. cuneometatarseum interosseum;  
26 – ligg. collateralia. 

37 
ayağın distal hissəsi ilə  bərabər aşıq və 
daban sümüklərindən ayrılırlar. Ona görə də, 
haçayabənzər bağ  Şopar oynağının «açarı» 
adlandırılır. 
Hallerin üçayağı (tripus coeliacus Hal-
leri)  qarın kötüyünün mədənin sol arteriya-
sına – a.gastrica sinistra, qara ciyərin ümu-
mi arteriyasına – a.hepatica  communis və 
dalaq arteriyasına – a. lienalis haçalanma 
yerinə deyilir (
şək. 60
).  
 
Hartmanın böhran nöqtəsi (Zudekin 
böhran nöqtəsi) S – ə bənzər çənbər bağır-
sağın axırıncı damar arkadası (a.sigmoidea 
ima) ilə düz bağırsağın yuxarı arteriyasının 
anastomozlaşdığı yeridir (
şək. 61,6
). Bu 
nahiyə  cərrahi praktikada xüsusi əhəmiyyət 
kəsb edir. Belə ki, düz bağırsağın yuxarı 
şöbəsində yerləşmiş  şişlərin xaric edilməsi 
zamanı düz bağırsağın yuxarı arteriyasının 
«böhran nöqtəsindən» yuxarıda bağlanılması 
onun yuxarı hissəsinin qan təchizatını 
pozmur, qan a.sigmoidea ima vasitəsilə S – ə 
bənzər çənbər bağırsaq arteriyasından düz 
bağırsağın yuxarı hissəsinə axır. Düz 
bağırsağın yuxarı arteriyasının böhran nöqtə-
sindən aşağıda bağlanılması isə qeyd olunan 
anastomozun aradan çıxmasına, düz bağır-
sağın yuxarı hissəsinin qan təchizatının kəs-
kin pozulmasına və onun nekrozuna səbəb 
olur.  
 
Hartman cibi və ya kisəciyi
 
öd kisəsi 
boyununun mənfəzinin sağ divarında bir ge-
nişlikdir (
şək. 62,2
). Bu cib nahiyəsində öd 
daşları əmələ gəlir və onlar öd kisəsi axaca-
ğının sıxılmasına səbəb olurlar.  
 
Şəkil 60. Qarın kötüyü (oxla göstərilmişdir) 
 
Şəkil 61. Yoğun bağırsağın qan təchizatı 
 
1 –  a. colica  sinistra; 2 – a. mesenterica  infеriоr; 3 –  aa.  
sigmoideae; 4 – a. rectalis media; 5 – a. rectalis inferior;  
6 – a. rectalis superior; 7 – a. ileocolica; 8 – a. colica dextra;  
9 – a. mesenterica superior; 10 – a. colica media; 11 – Riolan – 
Drammond qövsü. 

38