Kompozisiya həlli Plan Giriş I fəsil. Rəssamların yaradıcılığında natürmort janrı haqqında

1.2. Azərbaycan milli ənənələrinin əksi natürmort janrında yaradılan əsərlərdə
Natürmort təsviri sənətin ən maraqlı janrıdır. Heç bir sənətkar yoxdur ki, yaradıcılığında ondan yan keçsin. Natürmortun tanınmış nümayəndələri 17-ci əsrin holland-flamand rəssamları idi. Azərbaycan rəssamları S. Salamzadə, T. Tağıyev, T. Salahov, T. Nərimanbəy natürmort sahəsində çalışmışlar. Natürmort təsviri sənətin müstəqil janrı kimi mövcud olmaqla yanaşı, həm də yaradıcılığa yeni başlayan rəssamlar üçün böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Natürmort (“natürmort” fransız sözü olub, “cansız təbiət” kimi tərcümə olunur) rəssamlara uzun müddət təbiətlə işləməyə, hər bir obyektin xüsusiyyətlərini tələsmədən öyrənməyə, onlara işıq və kölgə alətləri ilə düzgün həcmli formalar verməyə imkan verir. . . Obyektləri öz aralarında yerləşdirmək və natürmort yaratmaq bacarığı müəyyən təcrübə tələb edən çətin bir işdir. Natürmort elə çərçivəyə salınmalıdır ki, bir obyekt digərlərinin qarşısında yer tutmasın, lakin bir-birindən çox da uzaqda olmasın. Hər bir natürmort kompozisiyanın mərkəzi var. Bu, ölçüsünə görə adətən böyük və ya hündür bir obyektdir.
Azərbaycan rəssamları üçün realistik sənətin bədii imkanlarına, rəngkarlığın incə sirlərinə yiyələnmək, canlılar aləmində əşyaların forma və rəng qavrayışını cilalamaq sahəsində natürmort janrı mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan Tağı Tağıyevin natürmortları maraqlıdır. Onun rəsmlərində insan forması konkret mühitdə müxtəlif əşyalarla əhatə olunmuş şəkildə göstərilir. Natürmortlarda rəssamın canlı həyatla bağlı müşahidələri daha ardıcıl və ciddidir. Natürmort "Açıq masa" kompozisiya baxımından yaxşı düşünülmüş və hissələrin təcəssümü ilə balanslaşdırılmış mükəmməl bir şəkildir. Burada açıq rəngli stolun üzərinə qoyulmuş əşyalar, diqqəti cəlb edən iri vazalarda zərif ləçəkli çiçəklər, şampan şüşəsi, qrafin, nəlbəki və digər şüşə qablar öz parlaq forma və rəngləri ilə çox dəqiq və cəlbedici şəkildə baxılır. Deyəsən, oturanlar xoş, zövqlə düzülmüş süfrədən indicə ayrılıblar. Əşyaların maddi xassələrini üzə çıxarmaq istəyi rəssamın “Çörək və şərab”, “Səhər yeməyi”, “Qızıl qızılgüllər və bir fincan” adlı natürmortlarının əsas məziyyəti hesab olunur.
Tağı Tağıyevin natürmortları cansız təbiət anlayışına sığmır. Rəssam meyvələri, giləmeyvə və çiçəkləri real və zərif şəkildə təsvir etmişdir. Natürmort sahəsində rəssam gül təsvirləri üzərində həvəslə işləmiş və onları rəngkarlıq baxımından şaxələndirməyə çalışmışdır. Buna misal olaraq “Qızıl qızılgül”, “Güllər” (1950), “Rəfsiz masa” (1954) əsərlərini göstərmək olar. Rəssam şən, dolğun ştrixlərlə işləyərkən zahiri təsirə sadiq qalır və təbiətin əsl mahiyyətini unutmur. Rəssam Azərbaycan təbiətinin gözəlliyini və zənginliyini ifadə edərək çiçəklərin təsvirində formanın aydınlığına və canlılığına nail olur.
Rəssamın rəsmləri arasında Azərbaycanın nemətlərini - meyvələri, gülləri, milli əşyaları əks etdirən çoxlu natürmortlar var. Tağı Tağıyevin “Keramika ilə natürmort” əsərində keramika qab, onun ətrafında yumurta və keramika əşyasının bəzədilmiş hissəsi təsvir edilmişdir. Üfüqi natürmortda rəssam tamaşaçıya dekorativ rəng sxemləri ilə zəngin məkan təqdim edib. Bir qədər qeyri-müəyyənliyi ilə seçilən fonun, əşyaların qədimliyinə görə isti rənglənməsinin əsərə zamansızlıq verə bilməsi də müəllifin öz məqsədinə çatmaq bacarığının obrazıdır.
Tağı Tağıyev “Lalələr” natürmortunda yaşıl yarpaqlı kolun fonunda lalələri təsvir etmişdir. İdeyasını kvadrat kompozisiyada təcəssüm etdirən sənətkar bu dəfə lalə çiçəkləri olan keramika vazanı daha çox görünməyə üstünlük verib. Tünd yarpaqlı balaca ağacın yanında taxta səthə qoyulmuş çiçək qabı sanki lalə yağışına bürünmüşdü. Bir-birinə qarışmış qırmızı lalələrin, ağ qızılgülün və yaşıl yarpaqlı ağacın yaratdığı ruhlu obraz çox emosionaldır. Əsərin bir çox bədii məziyyətlərində bu dəfə boyaların plastik şərhinin çox ifadəli vuruşlarla həyata keçirilməsi mühüm rol oynayır.
Tağı Tağıyevin “Tərəvəzli natürmort” (1940), “Gül buketi” (1945), “Meyvəli natürmort” (1946), “Keramika ilə natürmort” əsərləri dekorativ effekti ilə seçilir. Rəssam bu əsərlərdə yalnız Azərbaycan torpağına, mədəniyyətinə aid elementləri təsvir edir. O, məişətdə istifadə etdiyimiz əşyaları, meyvələri, gülləri təsvir edərək Azərbaycanın əzəmətini, zəngin mədəniyyətini, bərəkətli torpağının zənginliyini göstərir. Burada sənətin milli spesifikliyi rəssamın metod və üslubunun xüsusiyyəti kimi deyil, gerçəkliyin, onun üçün açıq olan dünyanın dərk edilməsinin xarakterik xüsusiyyəti kimi görünür.
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Nurəddin Qəbibov xalq rəssamı Tağı Tağıyevin natürmortlarından danışır: “Natürmortlar rəssamın peşəkar səviyyəsini yüksəltmək, rəng qavrayışını təkmilləşdirmək üçün əla vasitədir. Beləliklə, o, təbiəti görmək və eşitmək, onun forma və həcmini dərk etmək vərdişlərini təkmilləşdirmişdir - yanılmarıq.
Tağı Tağıyev anadan olandan natürmort janrına xüsusi meyl göstərmişdir. Adətən onun tematik rəsmlərində köməkçi rol oynayan müxtəlif mövzular konkret mövzuda ayrıca təsvir edildikdə müəllifin həyata münasibətini ifadə edən mühüm mənbəyə çevrilir. Tağı Tağıyevin natürmortları dərin düşünülmüş süjet xəttinə və məzmuna malikdir. Əgər “Səhra çiçəkləri”, “Qızıl güllər”, “Şərab və qəlyanaltı” kimi natürmortlarda obyektin maddiliyini, rənglərin nisbətini üzə çıxarmaq məqsədi həlledici rol oynayırsa, “Təmizlənməmiş süfrə”, “Güzgü önündə qızıl güllər” gündəlik həyatdan bəhs edən tematik əsərin təsiri bağışlayır.
Tağı Tağıyevin yaradıcılığı mövzunun aktuallığı ilə seçilir və diqqəti cəlb edir. Müxtəlif ictimai-siyasi proseslər, tarixi hadisələr, təbiət gözəllikləri, natürmortlar və gündəlik guşələr rəssamın tez-tez müraciət etdiyi mövzulardandır. Bir sözlə, hansı mövzuya müraciət etsə də, nə çəksə də, ürəyinin hərarətini, sevgisini, dünyagörüşünü hopdurmağı bacarır. Məhz buna görə də bu istedadlı fırça ustasının əsərləri ilə tanış olan, sənət aləmi ilə üz-üzə gələn onun incə, həssas qəlbinə, boyalarla dil tapmaq bacarığına heyranlığını gizlətmək mümkün deyil. Rəssamın portret janrında yaratdığı əsərlərə xüsusi diqqət yetirilir. Belə ki, o, çəkdiyi portretlərdə heyran olduğu, sevdiyi insanın xarici görünüşünü, üz cizgilərini çatdırmaqla kifayətlənmir, bu zaman bu insanın daxili aləmini, hətta peşəsinin və s.-nin nələri təsvir edə biləcəyini göstərir. və yüksək məharətlə tamaşaçılara çatdırır.
Qeyd edək ki, Tağı Tağıyevin yaradıcılığında ona çox yaxın və əziz olan milli ünsürlər çox güclü şəkildə özünü göstərir. Uşaqlıqdan Azərbaycan sənətkarlığının parlaq və metal rənglərini eşitmiş, onun zəngin və çoxşaxəli ornamental üslubuna yiyələnmiş, Azərbaycan incəsənətinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini öyrənmişdir. Əminliklə demək olar ki, onun parlaq dekorativ rəngkarlığı Azərbaycan milli sənətinin ritmindən və koloritindən qidalanıb.
Bu baxımdan rəssamın yaradıcılığında Qarabağ xalçası fonunda yazılmış “Babam və nənəm” və “Kəlağaylı qızın portreti” əsərləri xüsusi yer tutur. Hər iki əsər rəng akkordlarının möhkəmliyi, lakonik sadə kompozisiya quruluşu ilə seçilir. Xalçanın sadəliyi ilə yanaşı, arxa fondakı ritmik ornamental naxışı sayəsində kifayət qədər dinamik və dekorativ görünən bu kompozisiyalarda xalça mühüm rol oynayır. Maraqlı fakt ondan ibarətdir ki, məhz Azərbaycan xalçaları, onların kompozisiya konstruksiyalarının mükəmməlliyi, ornamental üslubu rəssamın ilham mənbəyinə çevrilmiş, ona rəng hissi və mütənasiblik keyfiyyəti aşılamış, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, xalçaların, onların kompozisiya konstruksiyalarının mükəmməlliyi rəssamın ilham mənbəyi olmuşdur.
Tağı Tağıyevin bir sənətkar kimi formalaşmasında sovet ideologiyasının təsiri olsa da, sənətkar milli ruhda yaratmağı heç vaxt unutmayıb. Onun əsərlərində Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətləri, xalq qəhrəmanları, zəhmətkeşləri, Azərbaycan təbiətinin havasının yaratdığı mənzərələr, Azərbaycanın ən böyük nemətlərinin natürmortları əsas mövzular olmuşdur. Portret janrına üstünlük versə də, mənzərələri, tematik və natürmort nailiyyətləri onu təkcə Azərbaycanda deyil, ölkəmizdən kənarda da məşhurlaşdırır.
Tağı Tağıyevin müxtəlif texnikada çəkdiyi mənzərə, natürmort, tematik rəsm və rəngkarlıq nümunələri əsasən Azərbaycan Dövlət Milli İncəsənət Muzeyində, Dövlət Tretyakov Qalereyasında, Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, Azərbaycan Dövlət Rəngkarlıq Muzeyindədir. .Qalereya, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının fondu, rəssamın qohumları və özü şəxsi emalatxanasında və ayrıca şəxsi kolleksiyalarında saxlanılır.
Rəssamlıq əsərlərini fərqləndirən əsas xüsusiyyət onlara xas dərin obrazlılığı, ifadə gözəlliyi, bədii kamilliyidir. Bədii obraz rəssamın düşüncə və hisslərinin sənətdə təcəssümü ilə yanaşı ifadə vasitəsidir. Rəsmlərin təsvirləri rəssamın həyata emosional və intellektual münasibətini ümumiləşdirir, estetik idealını təsdiqləyir. Bu obrazla o, əsasən insanın mənəvi aləmində, onun fəaliyyətində, mübarizəsində, qəhrəmanlığında, ictimai, əxlaqi, ailə münasibətlərində, mühitdə, təbiətdə özünü göstərir.
Rəngkarlığın mənzərə və natürmort janrlarında təfərrüatlı süjet yoxdur, həyatın, təbiətin müəyyən guşəsi canlanır, obraz insanın həyata, ətraf mühitə münasibətini açır. Əsərlər insanı əhatə edən əşyalar aləmində subtekst məna axtarmağa çalışan tamaşaçının təxəyyülünə qida verir. Məsələn, xalq rəssamı Əzim Əzimzadənin “Varlı evdə toy” tablosunda təkcə personajların obrazları deyil, hətta onları əhatə edən zəngin və qiymətli avadanlıqlar da danışır. Buna görə də, gündəlik həyatda personajları əhatə edən xüsusiyyətlər onların zövqündən, həyat tərzindən, fəaliyyətindən, məşğuliyyətindən xəbər verir.
Dəzgah rəngkarlığı ölkəmizdə 20-ci əsrdə yaranmış yeni təsviri sənət növü kimi formalaşmışdır. Milli rəssamlıq məktəbinin parlaq nümayəndələrindən Əzim Əzimzadənin, Bəhruz Kəngərlinin, Mikayıl Abdullayevin, Tahir Salahovun, Səttar Bəhlulzadənin, Toğrul Nərimanbəyovun rəsmləri tamaşaçıların hörmətini qazanmışdır. Rəssamlıq sənəti öz məzmununa görə müxtəlif növ heyvanlar aləminin ictimai həyatının inkişafıdır. Bu cür rəngarəng mövzuları inkişaf etdirmək üçün rəssamın zəngin və tükənməz təxəyyülü, iti baxışı, iti qavrayışı, əl cəldliyi olmalıdır.
Rəssamlıq sənəti süjet və obrazlara görə müxtəlif janrlara bölünür. “Janr” fransız dilində “növ” mənasını verir və sənət əsərlərinin mövzu və quruluşuna görə təsnifatının estetik mahiyyətini təşkil edir. Sənət nəzəriyyəsində janrlar “ali” və “aşağı” kateqoriyalara bölünür. Məsələn, tarixi janr yüksək, mürəkkəb, ülvi, sənətkarın fərdi məharəti və yaradıcı təxəyyülü ilə bağlı janr sayılırdı. Landşaft və natürmort janrları nisbətən yüngül, yumoristik, komikdir, yəni dramatik faciəli əsərlərə nisbətən yumoristik əsərlərə üstünlük verilir. Amma əslində rəsm əsərlərinin dəyərini bu əsasda qiymətləndirmək şərti və mübahisəlidir. Azərbaycan təsviri sənətinin aparıcı qolu olan rəssamlıqda natürmort janrı özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Natürmort təkcə təsviri sənətin müstəqil janrı kimi mövcud deyil, həm də yaradıcılığa yeni başlayan rəssamlar üçün böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Natürmort (fransızca naturalmorte sözündən olub və tərcümədə “cansız təbiət” təbiət deməkdir) cansız əşyaların və ölü heyvanların təsviridir. Adından da göründüyü kimi, natürmortlarda müxtəlif təsviri sənət üsullarında istifadə olunan müxtəlif əşyalar (məişət əşyaları, çiçəklər, meyvələr, ov və s.) təsvir olunur. Dünya rəssamlığında olduğu kimi, Azərbaycan təsviri sənətində də bücanr geniş yayılmışdır.
Natürmort tarixi XV-XVl əsrlərə çatır. O dövrdə natürmortlar dini rəsmlərə aid idi. Bu dövrün sənətçiləri insanın gündəlik həyatına və şəxsi həyatına maraq göstərməyə başladılar. O, rəssamlara hər bir obyektin xüsusiyyətlərini tədqiq etməyə tələsmədən, uzun müddət təbiət üzərində işləməyə, işıq və kölgə vasitəsi ilə öz üçölçülü formalarını düzgün verməyə imkan verir. Obyektləri öz aralarında yerləşdirmək və natürmort tərtib etmək çətindir və müəyyən bacarıq tələb edir. Natürmort elə qurulmalıdır ki, bir obyekt digərlərini tutmasın, eyni zamanda onlar bir-birindən çox uzaqda yerləşməsin. Hər bir natürmort kompozisiyanın mərkəzi var. Bu, ölçüsünə görə adətən böyük və ya hündür bir obyektdir.
Azərbaycan rəngkarlığında fəaliyyət göstərmiş bir çox rəssamların əsərlərində natürmort janrında olan əsərlər üstünlük təşkil edir. Sovet dövründə bu sahədə çalışan bir çox azərbaycanlı rəssamlar natürmorta üstünlük vermiş, cansız təbiətə, əşyalara bədii toxunuş verməkdə rəssamlarımız ustalıq nümayiş etdirmişlər. Bu janrda uğur qazanan sənətkarlarımız arasında Tağı Tağıyev, Mikayıl Abdullayev, Böyükağa Mirzəzadə, Tahir Salahov, Toğrul Nərimanbəyov, Səttar Bəhlulzadə, Davud Kazımov və başqalarının adlarını qeyd etmək olar.
Azərbaycanın xalq rəssamı Davud Kazımovun yaradıcılığında natürmort janrı üstünlük təşkil edir. Bu istiqamətdə rəssam: “Natürmort: Güllər”, “Ağ yasəmən”, “Ağ qızılgül”, “Alma və nar”, “Bənövşələr”, “Bənövşə”, “Çiçəklər”, “Qərənfil”, “Qızılgül”. , "Mis qablarla natürmort", "Mis çayniklə", "Qəhvə qablı natürmort", "Meyvələr və meyvələr", "Şaftalı", "Portağal", "Natürmort", "Atelyedə", “Meyvələr”, “Natürmort: Zanbaq”, “Meyvələr və qızılgüllər”, “Saxsı və meyvələr”, “Şərq natyurmortu”, “Payız çiçəyi” və s.
“Ağ yasəmən”in rəssamı əsərində jasmin və portağal meyvəsindən, həmçinin iki güldən istifadə edib. Rəssam əsərdə yasəməni ağ rəngə boyasa da, yasəmən qızılgül daha çox bənövşəyi, narıncı meyvəsi narıncı, qızılgül tünd qəhvəyi, güldanın altındakı parça isə göy rəngdədir. Narıncı meyvələrdən biri ağ süfrədə, digəri isə narıncı süfrə üzərində təsvir edilmişdir.
Bu əsərdə Davud Kazımovun “Alma və Nar”ı daha çox payız fəslini xatırladır, çünki o, alma və nardan payız fəslinin meyvəsi kimi istifadə etmişdir. Bəzi almalar qabda tünd çiçəklər, bəziləri parça üzərində tünd və qırmızı və sarı rənglər, bəziləri isə dilim şəklində təsvir edilmişdir. Arxa fondakı parça əsasən sarı tünd rəngdədir, bir hissəsi açıq, digər hissəsi isə tünd rəngdədir. Ağ və sarı rəngli parça üzərində meyvələr rənglənir. Əsər kətan üzərində yağlı boya ilə çəkilmişdir.
Rəssam “Qərənfil” əsərində kətan və yağlı boyalardan istifadə edib. Rəssam əsərdə qırmızı və ağ qızılgüldə qərənfil, portağal, alma və nar təsvir etmişdir. Portağalların bəziləri qabda, digərləri isə parça üzərində təsvir edilmişdir. Əsərin fonu rəngarəng boyalarla, meyvənin altındakı parça isə narıncı qıvrımlar şəklində təsvir edilmişdir.
“Meyvələr və meyvələr” əsərində rəssam şəkildəki şaftalı, gavalı və meyvələri çəkib. Meyvənin bir hissəsi nimçəyə toxunmuş bir dilim kimi təsvir edilmişdir. Arxa fondakı parça ağ rəngdədir, meyvələrin bir hissəsi isə aşağı hissədə bükülmə şəklində göstərilir. Şaftalı və mavi tünd tonlarda boyanmışdır.
Davud Kazımovun “Saxsı və meyvə” əsərində portağal, alma, qoz və zəncirotu təsvir edilmişdir. Meyvənin bir hissəsi qutuda yeyilmiş dilimlər kimi, bir hissəsi isə süfrənin üstündə təsvir edilmişdir. Arxa fondakı parça sarı, digəri isə altında ujuishimeva kilimbirası olan kilimdən hazırlanmışdır. Xalçanın üzərində uzanan hissə bütöv bir yeməyi təsvir edir. Kətan, yağlı boyalar istifadə olunur.
Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin yaradıcılığında natürmort janrı üstünlük təşkil edib, təbiətə önəm verilib. Rəssamın “Tabaqlı natürmort”, “Lalələr”, “Sarı natürmort”, “Emiş”, “Natürmort”, “Balqabaqlı natürmort” və s. əsərlərini qeyd etmək olar.
“Sarı natürmort” Səttar bu əsəri sarı natürmort adlandırsa da, burada daha çox meyvə təsvir olunub. Daha çox payız fəsli kimi. Çünki nar, heyva, alma payızda yetişən meyvələr kimi təsvir edilmişdir. Narın və heyvanın bir hissəsi asılmış formada üzü aşağı, digər hissəsi isə kətan üzərində təsvir edilmişdir. Narın bir hissəsi qırmızı, açıq rənglərdə, heyva isə daha çox sarı rəngdə istifadə olunurdu. Asılmış meyvələrin fon rəngi mavidir.
“Lalələr” rəssam bu əsərində lalələri təsvir etmişdir. Lalələr qırmızı, içi qara, yarpaqları açıq yaşıl, fon rəngi sarıdır. Bəzi lalələr açıq, bəziləri üzü aşağı, bəziləri isə açılmamış göstərilir. Asarabada rəssam lalələrdən bəzilərini sanki tutqun görünüşdə təsvir edib.
Rəssam yəmişli natürmortu yemişlər adlandırsa da, burada başqa meyvələr və çiçəklər təsvir olunub. Burada nərgiz qabda qoz, nar, armud, bibər, portağal və digər meyvələr təsvir edilmişdir. Meyvənin bir hissəsi yuxarıdan üzü aşağı, bir hissəsi isə süfrəyə düzülmüşdür. Daha açıq rənglərdə mavi, sarı və qırmızı rənglərdən istifadə olunur.
Rəssam portret, peyzaj, natürmort şəklini çəkməzdən əvvəl təsvir etmənin əsas qanunlarını öyrənməlidir. Rəsmə başlamazdan əvvəl məişət əşyasının daha münasib görünüş nöqtəsini aydınlaşdırmaq, onun kağız üzərindəki yerini dəqiqləşdirmək, yerləşəcəyi məkanı ehmallı cizgilərlə müəyyənləşdirmək lazımdır. Bu halda təsvir nisbətdə götürülməlidir. Rəsmi sonradan pozulması asan olan yüngül, çətinliklə sezilən cizgilzələ başlamaq lazımdır. İstənilən an bu və ya digər həndəsi cismə cevirmək mümkün olsun deyə əvvəl məişət əşyasının ümumi həcm formasını çizmək məsləhətdir. Misal üçün səhəng forması isə silindrə və kürəyə, yaxud silindrə və konus kəsiyinə uyğundur. Rəsmi belə ümumiləşdirilmiş formada başlamaqla, əşyanın həcm və perspektivini qurmaq mümkündür.