İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

 

MAHMUD bəy SƏFİKÜRDSKİ 

(1898-1977) 

 

Mahmud  bəy  Bala  bəy  oğlu  Səfikürdski  1898-ci  ildə  Qəncə 

qəzasının  Səfikürd  kəndində  (indu  Goranboy  rayonundadır)  hərbçi 

ailəsində  anadan  olmuĢdu.  Atası  Bala  bəy  Səfikürdski  1857-ci  ildə 

Səfikürd kəndində döğulmuĢ,çar ordusunda xidmət etmiĢ, praporĢik 

(gizir)  rütbəsi  almıĢdı...  O,  xidmət  zamanı  Birinci  Dünya  mühari-

bəsi  dövründə  Rusiya  qoĢunlarının  tərkibində  rumın  cəbhəsindəki 

döyüĢlərdə  iĢtirak  etmiĢdi.  Yelizavetpol  (Gəncə)  Quberniya  Ġdarə-

sində  tərcüməçi  də  iĢləmiĢdi.  Belə  bir  Ģəxsin  ailəsində  böyümüĢdü  

Mahmud bəy. 

...Mahmud  bəy  Səfikürdski  Gəncədə  Hüseynqulu    xan  Xoy-

skinin  sədr  olduğu  və  gənclərdən  ibarət  yaratdığı  “YaĢıl  qvardiya 

adlı”  özünümüdafiə  dəstəsinin  tərkibində  sədr  müavini  olmuĢdu... 

Mahmud  bəy  hüquq  sahəsi  ilə  yaxından  maraqlanırdı.  Lakin  iĢ  elə 

gətirmiĢdi ki, o, 1919-cu ildə hüquq fakultəsinə yox, BDU-nun tibb 

fakultəsinə daxil olmuĢdu. Ailə vəziyyəti və maddi çətinlik iĢləməyi 

tələb  etdiyindən  Azərbaycan  Əks  Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatnın 

rəisi  Nağı  bəy  ġeyxzamanlının  təklifi  ilə  bu  xüsusi  orqana  iĢə  gir-

miĢdi. Çünki N.ġeyxzamanlı onu Gəncədəki  fəaliyyətindən...  yaxĢı 

tanıyırdı və ona zəmanəti də özü vermiĢ və müavin vəzifəsinə təyin 

etmiĢdi.  Bu  təĢkilta  qəbul  Ģərtlərində  belə  təsdiq  olunmuĢdu  ki, 

rəhbər heyətə  yalnız iki partiyanın  “Müsavat”  (sədr)  və “Hümmət” 

(müavin) partiyalarının üzvləri təyin olunmalıdır. Odur ki, Mahmud 

bəy Səfikürdski “Hümmət”dən ƏMT-yə sədr müavini təyin edilmiĢ-

di. Beləliklə, gənc, bacarıqlı və perspektivli hesab olunan Mahmud 

bəy  Səfikürdski  1919-cu  il  noyabrın  15-də  Azərbaycan  Cümhuriy-

yəti DĠN-ə tabe olan Əks Ġnqilabla Mübarizə TəĢkilatının (Əks-KəĢ-

fiyat  Ġdarəsinin)  sədr  (rəis)  müavini  vəzifəsinə  təyin  olunmuĢdu. 

Həmin  vaxt  bu  qurum  DĠN-in  əsas  strukturlarından  biri  olan  Bakı 

General-Qubernatorluğunun  tabeliyindəydi.  Bu  mənada  Mahmud 

bəy  Səfikürdski tutduğu vəzifə nöqtey-nəzərindən həmdə, Bakı ge-

neral-qubernatorunun müavini  hüququnda idi... 

 

368 

M.  Səfikürdski  DĠN-in  Əks  Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatının 

rəis müavini vəzifəsində həmin qurumun ləğvinədək, yəni 1920-ci il 

martın 6-na qədər çalıĢmıĢdı. O, bu vəzifədə xidmət edərkən özünü 

layiqincə  aparmıĢ,  müstəqil  gənc  respublikamızın  təhlükəsizliyinin 

təmin  edilməsində  öz  bacarığını  əsirgəməmiĢdi.  Xüsusilə,  erməni 

cəsuslarına  və  ağqvardiyaçıların  təxribat  hərəkətlərinə  qarĢı  bütün 

imkanlarını səfərbər etmiĢdi... 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  bir  qrup 

orqanda  iĢləmək  təcrübəsi  olan  hümmətçi  kadr  Azərbaycan  SSR 

Fövqəladə Komissiyasında iĢə qəbul edilmiĢdi.Onların biri də Mah-

mud  bəy  Səfikürdski  idi.  Lakin  onun  FK-da  iĢləməsi  uzun  çəkmə-

miĢdi.  1920-ci  il  noyabrın  22-də  M.  Səfikürdskinin  həbs  edilməsi 

haqqında  1906  nömrəli  order  imzalanmıĢdı.  Bir  gün  sonra  onu  

Quba Ģəhərində həbs edib Bakıya göndərmiĢdilər. M. Səfikürdskini 

kommunistlərə  qarĢı  çıxıĢ  etməkdə  suçlandırırdılar...  Amma  “cina-

yəti” sübut olunmadığından azad etmiĢdilər. 1921-ci il yanvarın 21-

də  onun  haqqında  qərar  çıxarıldıki,  tutduğu  vəzifədə  qala  bilməz. 

Buna baxmayaraq, təqiblər davam edirdi və dözülməz Ģərait  yaran-

mıĢdı... 

Belə  vəziyyətdə  Mahmud  bəy  Azərbaycanı  tərk  etmək  məc-

buriyyətində qalmıĢdı. O, əvvəlcə Yuqoslaviyaya köçüb bir müddət 

orada yaĢamıĢ və ticarətlə məĢğul olmuĢdu. Sonrakı həyatını Türki-

yədə  yaĢmıĢdı...  Mahmud  bəy  Səfikürdski  1977-ci  ildə  Türkiyədə, 

79  yaĢında  vəfat  etmiĢdi.  Onun  Əli  bəy  adlı  oğlu,  Mələk  xanım, 

Bilqeyis  xanım və  Leyla xanım  adlı qızları vardı... 

 

 

 

HÜSEYNQULU xan XOYSKİ 

(1869-1955) 

 

Fətəli  xan  Xoyskinin  Cahangirdən  sonrakı,  özündən  böyük 

ikinci  qardaĢı  Hüseynqulu  xan  Xoyski  milli  istiqlal  hərəkatımızın 

fəal  iĢtitakçılarından  biri,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 

yaĢaması üçün var qüvvəsini axıradək sərf etmiĢ fədailərdən biridir. 

Hüseynqulu xan Ġsgəndər xan oğlu Xoyski 22 sentyabr 1869-cu ildə 

 

369 

Gəncədə anadan olmuĢdu. Ġsgəndər 

xanın ġəhrəbanu xanım Hacı Molla 

Zeynal  qızından  olan  Hüseynqulu 

xan  Cahangirdən  fərqli  olaraq 

Fətəli xanın doğma qardaĢı idi. 

PeĢə  etibarı  ilə  hərbçi  olan 

Hüseynqulu  xan  hələ  1917-ci  ildə 

Gəncədə  gənclərdən  ibarət  “Zelyo-

naya  qvardiya”  (“YaĢıl  qvardiya”) 

adlı  təĢkilat  yaradıb  onlara  təlim 

keçməklə məĢğul  olmuĢdu... 1918-

ci  il  Mayın  28-də  Tiflisdə  Azər-

baycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  ya-

ranması  xəbərini  Gəncə  camaatına 

ilk  çatdıran  məhz  Hüseynqulu  xan 

olmuĢdu.  Azərbaycan  Cümhuriy-

yəti dövründə  əvvəlcə  261-ci  ġamaxı  piyada alayında batalyon  ko-

mandiri  vəzifəsində  xidmət  göstərmiĢdi.  Podpolkovnik  rütbəsi 

vardı. O, 1918-ci ilin iyununda Gəncənin ilk qubernatoru, general-

mayor  Ġbrahim  ağa  Vəkilovun  böyük  köməkçisi  (1-ci  müavini) 

(2.500 manat məvaciblə) təyin olunmuĢdu.Azərbaycan hökumətinin 

qərarı  və  DĠN-in  30  mart  1919-cu  il  tarixli  əmri  üzrə  nümunəvi 

xidmətlərinə  görə  Gəncə  qubernatoru  Ġbrahim  ağa  Vəkilova 

general-mayor, onun böyük köməkçisi Hüsynqulu xan Xoyskiyə isə 

polkovnik hərbi rütbəsi  verilmiĢdi. 1919-cu il mayın 6-da Gəncəyə 

yeni qubernator, Xudadat bəy Rəfibəyli təyin olunanda Hüseynqulu 

xan  həmin  vəzifədə  saxlanmıĢ  və  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyə-

tinin  süqutuna  qədər  bu  vəzifədə  uğurla  axıradək,  canla-baĢla  xid-

mət  göstərmiĢdi.  O,  Xudadat  bəylə  bərabər,  Azərbaycan  Cümhu-

riyyətinin Gəncə General-Qubernatorluğu hakimiyyət  strukturunun 

sovet  hakimiyyəti  nümayəndələrinə  təhvil  verilməsi  (1920-ci  il 

aprelin 30-da) sənədlərinə  imza  atan  Ģəxs  olmuĢdu . 

1920-ci  il Gəncə  üsyanının  (24 may  -  4 iyun  )  əsas  iĢtirakçı-

larından biri olan Hüseynqulu xan bolĢeviklərin təqibindən və labüd 

güllələnmə təhlükəsindən yaxa qurtararaq Türkiyənin Ġstanbul Ģəhə-

rinə köçməyə macal tapa bilmiĢdi. Həyat yoldaĢı ġirinbəyim xanım, 

 

370 

əslən Cənubi Azərbaycanın Xoy Ģəhərindən olub, Gəncə xanı Cavad 

xanın nəslindən Əbülfət xan Ziyadxanlının qızı idi (1875, Nuxa - 25 

may  1957,  Ġstanbul).  Hüseynqulu  xan  ġirinbəyim  xanım,  öğlanları 

Zahid  xan  və  Ġsgəndər  xanı,  qızları  Valiyyə  və  Samini,  6  aylıq 

nəvəsi  Abbası  və  kürəkəni,  məĢhur  Gəncə  üsyanının  baĢçısı, 

polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov (1888-1955) götürüb əvvəlcə 

Ġrana, sonrada Ġstanbula keçmiĢdi. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Hüseynqulu  xanın  kürəkəni,  Gəncə 

üsyanının  məĢhur  rəhbəri, Ģeyxli  polkovnik  Cahangir bəy Kazım-

bəyov 1988-ci ildə Gəncədə anadan olmuĢdu. Peterburq Hərbi-Hava 

Akademiyasının məzunu, ilk təyyarəçilərimizdən idi (Ġlk hərbi təy-

yarəçimiz isə əslən Qazağın Qıraq Salahlı kəndindən olan,  Birinci 

Dünya müharibəsində, 1916-cı il sentyabrın 8-də döyüĢ təyyarəsin-

də həlak olmuĢ poruçik (baĢ leytenant) Fərrux ağa Qayıbov (Qayıb-

zadə)  (1891-1916),  ikinci  təyyarəçimiz  isə  Teymur  Mustafayev 

(1896,  Bakı-1981,Karaqanda,Qazaxıstan)  olmuĢdur).  C.  Kazımbə-

yov  Birinci  Dünya  müharibəsində  almanlara  qarĢı  vuruĢmuĢdu. 

1918-ci ilin iyununda  Milli Ordumuz yarananda  Rusiyadan  Gən-

cəyə  gəlmiĢdi.  O,  Hüseynqulu  xan  Xoyskinin  böyük  qızı  Valiyyə 

xanımla (11 dekabr 1900,Gəncə - 26 aprel 1947, Ġstanbul) ailə qur-

muĢdu.  Polkovnik  Cahangir  bəy  Kazımbəyov  Azərbaycan  Cüm-

huriyyətinin  süqutundan  sonra    həyat  yoldaĢı  Valiyyə  xanımı,  6 

aylıq oğlu Abbası ,qaynanası ġirinbəyim xanımı, baldızı Samini (10 

avqust 1904, Gəncə  -  19 iyul  1971,  Ġstanbul), qayınları  Zahid  xanı 

və  Ġsgəndər  xanı  2  faytona  yığaraq  20  silahlı  əsgərin  müĢayiətilə, 

dağ  yollarıyla  qohumlarından  birinin  yaĢadığı  Qazaxa  gəlmiĢdi. 

Orada qaynansı ġirinbəyimin xalası yaĢayırdı. Bir az dincəlməmiĢ, 

xəbərçilər onların gəliĢini bolĢeviklərə çatdırmıĢdılar. Odur ki, qala 

bilməmiĢdilər  və  Cahangir  bəy  evi    mühasirəyə  almağa  qoyma-

yaraq,  atıĢa-atıĢa öz  əsgərləri ilə dağlara çəkilmiĢ,  oradan isə  Ġrana 

keçmiĢdi...Ailəsi  isə  tutularaq  yenidən  Gəncəyə  qaytarılmıĢdı. 

Lakin Gəncəyə  gəlmiĢ  Azərbaycan SSR-in  xalq daxili  iĢlər komis-

sarı  Həmid  Sultanov  C.  Kazımbəyovun  ailə  üzvlərini  ölümdən 

qurtarıb onları azad etdirmiĢ və ġirinbəyimin qardaĢı ġahverdi xan 

Ziyadoğlunun evində yaĢamağa icazə vermiĢdi. 

 

371 

C.  Kazımbəyovun    ailə  üzvləri  Gəncədə  çox  qala  bilməz-

dilər...Odur ki, Ġran konsulunun verdiyi “saxta” pasportlarla əvvəlcə 

Batuma,  oradan  isə  “Ġtaliyanın  “Reno”  gəmisilə  Ġstanbula  gəlmiĢ, 

orada  yaĢayan  Hüseynqulu  xanı  tapmıĢdılar.  Cahangir  bəy  isə  

yalnız  bir  müddətdən  sonra  Ġstanbula  gəlib  çıxa  bilmiĢdi...  Həmin 

müddətdə  35  yaĢlı  C.  Kazımbəyov  Ġrandan  Gəncəyə  qayıdaraq 

Azərbaycan  ordusunun  3-cü  süvari  alayının  komandiri  kimi  11-ci 

orduya  (rus-erməni  bolĢeviklərə)  qarĢı  itirilmiĢ  milli  istiqlaliyyəti-

mizi  bərpa  etmək  və  qoruyub  saxlamaq  üçün    silahdaĢları,    Azər-

baycan  Ordusunun BaĢ  Artilleriya Ġdarəsinin rəisi,  general-mayor  

Ģahzadə  Məhəmməd Mirzə Qacar (1853, ġuĢa - 6 iyun 1920, Nar-

gin  adasında  bolĢeviklər  tərəfindən  güllələnib...),  1-ci  piyada 

diviziyasının  komandiri,  general-mayor  Cavad  bəy  ġıxlınski  (3 

yanvar  1875,  Qazax  qəzası,  ġıxlı  kəndi-1959,  Türkiyə,  84  yaĢ), 

süvari diviziyanın komandiri, general-mayor Teymur bəy Novruzov  

Zülqədər  (20  aprel  1880,  Yelizavetpol  (Gəncə)  qəzasının  Qovlar 

(Tovuzda)  kəndi  -  3  may  1961,  Nitsa  (Fransa),  81  yaĢ)  və  baĢqa 

milli təəssübkeĢlərimizlə birlikdə üsyana baĢçılıq  etmiĢdi... 

C.  Kazımbəyov  qeyri-bərabər  döyüĢdə  davam  etmiĢ  üsyanın 

məğlubiyyətindən  sonra  (üsyanın  yatırılmasında  Gəncənin  ikinci 

hissəsində  yaĢayan  ermənilərin  11-ci  iĢğalçı  orduya  bələdçilik  və 

xəbərçilik  etməsi  də  təsirli  amillərdən  olmuĢdu)  Ġstanbula  qayıdıb 

1922-ci il qədər, orada yaĢamıĢdı. Ġstanbula gəldikdən sonra Kazım-

oğlu (tarixi ədəbiyyatda Kazımbəyli də yazılır) soyadını qəbul etmiĢ 

və  bu  adla  mühacirətdə  fəaliyyətini  davam  etdirmiĢdi.  1922-ci  ildə 

PolĢanın baĢçısı marĢal  Pilsudskinin  dəvəti ilə VarĢavaya köçmüĢ-

dü.  PolĢada  ailəsilə  yaĢayan,  sovet  hakimiyyətinə  nifrəti  heç  vaxt 

sönməyən,  onunla  heç  vaxt  barıĢmayan  polkovnik  C.  Kazımbəyli 

PolĢa ordusunda diviziya komandiri kimi xidmət etmiĢdi. C. Kazım-

bəyliyə  böyük  hörmətlə  yanaĢan  marĢal  Pilsudski  ona  general  və-

zifəsinə  bərabər  diviziya  komandirliyini  vermiĢdi.  C.  Kazımbəyli 

PolĢada  sovetlərə  qarĢı  yaranmıĢ  “Prometey”  Cəmiyyətinin  fəaliy-

yətində də iĢtirak eirdi. Ġkinci Dünya müharibəsi baĢlandıqdan sonra 

döyüĢlərdən  birində,  PolĢa  ordusunun  zabiti  kimi  yaralanıb  əsir 

düĢən Cahangir bəyi vaxtıilə Yelenendorfdakı alman koloniyasında 

yaĢadığı  vaxtdan  dostluq  etdiyi,  Almaniya  ordusunun  zabiti  Emin 

 

372 

Qud azad etdirmiĢdi. Emin Qud əsir düĢmüĢ digər azərbaycanlılara 

da bacardığı köməyi  göstərmiĢdi... 

Əsirlikdən qaçan Cahangir bəy əvvəl bir müddət Almaniyada, 

sonra  isə  Ġtaliyada  yaĢamıĢdı.  1950-ci  ildə  yenidən  Ġstanbula  dön-

müĢdü.  O,  Ġstanbulda  Kazımoğlu  soyadı  ilə  Topxanada,  Kadılılar 

küçəsində, 58/1 ünvanında ağır  güzəran  keçirmiĢdi...Həyat yoldaĢı 

Valiyyə xanım 1947-ci ildə təyyarə qəzasında həlak olduqdan sonra 

Ġstanbulda  ikinci  dəfə  Məryəm  xanım  adlı  qadınla  evlənmiĢdi... 

Lakin  təzədən  Almaniyaya  qayıtmalı  olmuĢ,  ömrünün  sonunadək 

burada  yaĢamıĢ  və  mübarizədən  dönməmiĢdi.  1943-cü  il  noyabrın 

6-da  Berlində,  ”Kayserol”  otelində  dünya  azərbaycanlılarının  1-ci 

qurultayı keçirilmiĢdi. Qurultayı açmaq Ģərəfi məhz Cahangir bəyə 

həvalə olunmuĢdu. Qurultayda “Milli Birlik Məclisi” təsis olunmuĢ 

və  Ceyhun  Hacıbəyli  (1891,  ġuĢa-1962  Paris)  onun  rəhbəri  seçil-

miĢdi.  C.  Hacıbəyli  və  Fətəlibəyli  Əbdürrəhman  bəy  Düdənginski 

(12 iyun 1908 Ġrəvan quberniyası, ġərur qəzası Düdəngə kəndi - 20 

noyabr 1954, Münhen, Almaniya. ”Abo” təxəllüslü Ə. Düdənginski 

Azərbaycan legionunun yaradıcısı və komansdiri olmuĢdu... Muzd-

lu qatil,  SSRĠ DTK-ın agenti, ”Miller” ləqəbli Georgi Vladimiroviç 

tərəfindən  xaincəsinə  qətlə  yetirilmiĢdi)  ilə  ən  sadiq  dost  olan         

C.  Kazımbəylinin  VarĢavada,  Berlində  və  Romadakı  evi  bütün 

mühacir  azərbaycanlılar  üçün  mərkəz,  “ata evi” sayılırdı. 

...1947-ci  il  aprelin  26-da  arvadı,  Hüseynqulu  xanın  qızı 

Valiyyə  xanımın  təyyarə  qəzasından  həlak  olması  Cahangir  bəyi 

bərk srsıtmıĢdı. Bu hadisə belə baĢ vermiĢdi: Valiyyə xanım Gəncə 

üsyanının  fəal  iĢtirakçılarından  biri  idi.  Əri,  atası  və  qardaĢları  ilə 

birlikdə  milli  istiqlaliyyətimiz  uğrunda  var  qüvvəsilə  çalıĢırdı.  O, 

mühacir  azərbaycanlıların  yaratdığı  “Milli  Birlik  Məclisi”nin  üzvü 

idi və onun tapĢırıqlarını dəqiqliklə icra edirdi.1947-ci il aprelin 26-

da mühüm bir tapĢırıqla Ġstanbuldan Romaya yola salınmıĢdı. Lakin 

təyyarə  Yunanıstanın  paytaxtı  Afina  üzərində  qəzaya  uğramıĢ, 

Valiyyə xanım və 12 nəfər yüksək rütbəli azərbaycanlı mübariz  hə-

lak    olmuĢdu.  Bəlkə  də  bu  hadisə  təsadüfi  deyildi...  Cəmi  47  yaĢ 

ömür  sürmüĢ,  lakin  həyatını  Azərbaycanın  istiqlaliyyəti  uğrunda 

mübarizəyə həsr etrmiĢ, yüksək nüfuz qazanmıĢ bu mərd qadının (o, 

həm də gözəl pianoçu olmuĢdur) dəfni böyük izdihama çevrilmiĢdi. 

 

373 

Onun  dəfninə  Avropanın  hər  yerindən  məsləkdaĢları  və  mübarizə 

yoldaĢları gəlmiĢdilər. Hüseynqulu xan Xoyskinin qızı Valiyyə xa-

nım Xoyski böyük hörmətlə Ġstanbulun  “Fəri köy” qəbristanlığında 

dəfn olunmuĢdu... 

C.  Kazımbəyli  mətbuat  sahəsində  məqalələrlə  çıxıĢlar  edirdi. 

Onun    hələ  1951-ci  ildə  Almaniyanın    Münhen  Ģəhərində  çıxan 

azərbaycanlı mühacirlərin təsis  etdiyi  Azərbaycan Milli Birlik TəĢ-

kilatının  orqanı  olan  “Azərbaycan  jurnalında  “Qafqaz  imperializm 

ərəfəsində” məqaləsi dərc edilmiĢdi. C. Kazıımbəylinin Azərbaycan 

Milli  Birliyinin  ABġ-da  da  çıxan  orqanı  “Azərbaycan”  jurnalının 

1953-cü  il  tarixli  12-ci  (dekabr)  nömrəsində  “Gəncə  üsyanı  haq-

qında xatirələr” adlı məqaləsi dərc olunmuĢdu. Məqalədə o, ilk dəfə 

olaraq  Gəncə  üsyanının  tarixi  ilə  əlaqədar  sovet  dövründə  təhrif 

olunmuĢ fakta aydınlıq gətirmiĢdi. Belə ki, sovet tarixçiləri həmiĢə 

Gəncə  üsyanının  1920-ci  il  mayın    25-31-də  baĢ  verdiyini  yazmıĢ-

lar.  Cahangir  bəy  isə  üsyanın  təĢkilatçılarından  biri  kimi  (Gəncə 

üsyanı  Cahangir bəyin iĢarəsi ilə baĢlanmıĢdı) onun 1920-ci il ma-

yın  24-də  axĢam  saat  8-də  baĢlanıb,  iyun  ayının  4-də  gecə  saat  3 

radələrində baĢa çatdığını yazmıĢdır. Bu faktı Cahangir bəyin qaynı, 

Gəncə üsyanının iĢtirakçılarından biri, ömrünün sonunadək ABġ-da 

mühacir  həyatı  yaĢamıĢ  Zahid  xan  Xoyski,  Nağı  bəy  ġeyxzamanlı 

və baĢqaları da təsdiq etmiĢlər... 

Ömrünün axır  günlərini  də mühacirətdə- Almaniyada keçirən, 

orada  fəaliyyət  göstərən  “Azadlıq”  radiosunda  iĢləmiĢ  (C.  Kazım-

bəyli  “Azadlıq”  radiosunun  yaradıcılarından  biri  idi)  polkovnik 

Cahangir  bəy  Kazımbəyli  1955-ci  il  yanvar  ayının  17-də  Berlin 

Ģəhərində müəmmalı Ģəkildə, 67 yaĢında vəfat etmiĢ və orada torpağa 

tapĢırılmıĢdı... Həmin vaxt Türkiyədə çıxan qəzetlərdə dərc olunmuĢ 

nekroloqlarda  Cahangir  bəyin  ölümünün  SSRĠ  DTK-nın  agentləri 

tərəfindən təĢkil  olunduğu yazılmıĢdı... Nekroloqlarda bildirilirdi ki, 

ömrü  boyu  sovet  quruluĢu  ilə  barıĢmaz  olmuĢ  Cahangir  bəy  Türki-

yədən Berlinə bir qadının “sifariĢi” ilə dəvət olunmuĢ və bundan çox 

keçmədən onun müəmmalı Ģəkildə həlak olması  xəbəri  yayılmıĢdı... 

Artıq  yuxarıda  bəhs  etdiyimiz  kimi,  C.  Kazımbəylinin  həyat 

yoldaĢı  Valiyyə  xanım  Ġstanbulda  “Fəri  köy”  qəbristanlığında  dəfn 

olunmuĢdu. Onların 3 oğlu qalmıĢdı. Böyük oğlu  Əli bəy Ġstanbul-

 

374 

da, ortancıl oğlu Mustafa bəy və övladları  Ġtaliyada, kiçik oğlu Ab-

bas bəy isə PolĢada yaĢayırlar... (Qeyd: Bütün tarixi ədəbiyyatlarda 

Cahangir bəy haqqında bəhs olunarkən onun atasının adı yazılma-

yıbdır.  Baxmayaraq  ki,  Türkiyədə  onu  Kazımoğlu  kimi  çağırmış-

lar... Ehtimalımıza görə, Cahangir bəy böyük oğluna atası Əli bəyin 

adını qoymuşdur... Əli bəy İstanbulda məşhur Taksim Meydanında 

yaşayırdı...). 

C.  Kazımbəylinin  qayınatası  Hüseynqulu  xana  gəldikdə,  o, 

SSRĠ-nin düĢməni olan PolĢanın (Poloniyanın) rəhbəri, milliyyətcə 

polyak  tatarı  olan  Yuzef  Pulsudskinin  (1867-1935)  dəvətilə  bir 

müddət  orada  yaĢamıĢ,  sonra  yenidən  Ġstanbula  dönmüĢdü.  Hərbi 

rütbəsi polkovnik olan Hüseynqulu xan 1925-ci ildən sonra Türkiyə 

Cümhuriyyətinin prezidenti Mustafa Kamal PaĢa Atatürkün (1881-

1938)  göstəriĢilə  oğlu  Ġsgəndər  xanla  birlikdə  hərbi  məktəbdə 

tərcüməçi  kimi  çalıĢmıĢdı.  Hüseynqulu  xanın  oğlu  Ġsgəndər  xan 

ixtisasca  hüquqĢünas  idi. Hər ikisi rus dilini təmiz bildiyindən on-

lar Türk Hava Yolları Qüvvələrinin tabeliyində türklərə uçuĢ təlim-

ləri öyrədən rus təyyarəçiləri ilə tərcümə iĢlərinə cəlb olunmuĢdular 

(bu, 1921-ci il martın 16-da Moskvada Türkiyə ilə RSFSR arasında 

bağlanmıĢ dostluq və əməkdaĢlıq haqqında müqaviləyə uyğun idi). 

(Tarixi dövrü mətbuatda Hüseynqulu xana general verilməsi barədə 

məlumat da vardır...). 

 

 

 

KƏRİM xan İRƏVANSKİ 

(1883-1919) 

 

Kərim  xan  Ġrəvanski  məĢhur  nəsildən  olan  Abbasqulu  xan 

Ġrəvanskinin  (1830-1907)  oğlu  idi.  O,  15  noyabr  1883-cü  ildə  Ġrə-

vanda  anadan  olmuĢdu.  Çar  ordusunda  layiqli  xidmətinə  görə  pol-

kovnik hərbi rütbəsinə yüksəlmiĢdi. Qafqazda Kabardin süvari pol-

kunda  xidməti  zamanı  igidliyi  ilə  ad  çıxarmıĢdı.Onun  çar  Ġkinci 

Aleksandrın  (1818-1881)  qardaĢı,  böyük  knyaz  Mixail  Aleksan-

droviçlə və rus ordusunun görkəmli sərkərdəsi, həmyerlisi, general-

leytenant Hüseyn xan Naxçıvanski ilə yaxĢı  münasibətləri vardı... 

 

375 

Kərim xan Ġrəvanski nümunəvi xidmətinə görə çoxlu müxtəlif 

təltiflərə layiq görülmüĢdü. Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin 

baĢçısı  F.  Xoyskiyə  göndəril-

miĢ 28 yanvar 1919-cu il tarixli 

364  nömrəli  xidməti  qeydlərdə 

bildirilirdi  ki,  Kərim  xan  Ġrə-

vanski  1918-ci  ilin  sonu-1919-

cu ilin əvvəllərində olan dövrdə 

erməni  daĢnak  ordusu  ilə  dö-

yüĢlərdə 

azərbaycanlılardan 

ibarət 1000 nəfərdən artıq Nax-

çıvan  süvarilərinə  komandirlik 

etmiĢ  və  düĢmənə  tutarlı  zər-

bələr  endirmiĢdir.  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyəti  höküməti-

nin  28  fevral  1919-cu  il  tarixli 

qərarı  ilə  Bəhram  xan  Nax-

çıvanskinin baĢçılığıyla Cənub-

Qərbi  Azərbaycan  (Naxçıvan) 

General-Qubernatorluğu 

yarandıqda  məhz    Kərim  xan 

Ġrəvanski onun  hərbi  hissə üs-

rə  köməkçisi    (müavini)    təyin  

edilmiĢdi... 

...1919-cu  il  martın  26-da  Kərim  xan  Ġrəvanski  Cənub-Qərbi 

Azərbaycan  (Naxçıvan)  General-Qubernatorluğunun  hərbi  hissə 

üzrə köməkçisi vəzifəsindən “tərxis” olunmuĢ və o, yenidən Qafqa-

za, Kabardin süvari  polkuna qayıtmıĢdı. K. Ġrəvanski Nalçik Dairə-

sində  milliyyətcə  balkar olan bir əsilzadə ailəsindən çıxmıĢ  ġənu-

də Kumukerovna Aydabulova (qız familiyası ġamĢita Qazıməhəm-

mədovna idi) evlənmiĢdi... 

Polkovnik  Kərim xan Ġrəvanski 1919-cu il oktyabr ayının 9-

da  Volqaboyunda  Saritsın  cəbhəsində  gedən  döyüĢlərdən  birində 

həlak  olmuĢdu...Cəbhə  komandanlığının  təĢkiltçılığı  ilə  Kərim 

xanın  nəĢi  Nalçik  Ģəhərinə  gətirilərək  oradakı  Volnıy  Aul  qəbris-

tanlığında dəfn  olunmuĢdu... 

Kərim xan İrəvanski) 

(şəkildə sağdan ayaqüstə) 

 

 

376 

 

HÜSEYN bəy MAHMUDBƏYOV 

(1874-1920) 

 

Hüseyn  bəy  Behbud  bəy  oğlu  Mahmudbəyov  1874-cü  ildə 

ġuĢada əsilli ailədə anadan olmiĢdu. Ġbtidai təhsilini molla yanında 

almıĢdı. Sonra Ģəhər məktəbində oxumuĢdu. Daha sonra  ġuĢa qəza 

idarəsində 2-ci dərəcəli dəftərxana  xidmətçisi  kimi  iĢə baĢlamıĢdı. 

Tərcüməçı  və  pristav  vəzifələrini  də  daĢımıĢdı.  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyəti  dövründə  əvvəlcə  Zəngəzur  və  Cəbrayıl-Karyagin 

(indiki  Füzuli  rayonu)  qəzalarında  böyük  köməkçi,  sonra  isə  qəza 

rəisi  vəzifəsində  iĢləmiĢdi...1919-cu  il  yanvarın  15-də  Qarabağ 

General-Qubernatorluğu  yarananda  o,  general-qubernator  Xosrov 

bəy  Sultanovun  köməkçisi  (müavini  )  vəzifəsinə  təyin  olunmuĢdu 

(digər köməkçi erməni Qriqori Kələntərov idi...). H. Mahmudbəyov 

bu  vəzifədə  AXC-nin süqutunadək  xidmət  etmiĢdi... 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra vəzifədən 

kənarlaĢdırılaraq,  bir  müddətdən  sonra  həbs  olunan  Hüseyn  bəy 

Mahmudbəyov  naməlum  Ģəraitdə  güllələnmiĢdi... 

 

 

 

HƏMDULLA əfəndi ƏFƏNDİZADƏ 

(1888-1929) 

 

Həmdulla  əfəndi  milli  istiqlaliyyətimizin  fədakar  keĢik-

çilərindən  biri  olmuĢdur.  Həmdullah  əfəndi  Ġsmayıl  əfəndi  oğlu 

1888-ci  ildə  Quba  qəzasının  Dəvəçi  nahiyəsinin  Qələgah  kəndində 

anadan  olmuĢdu.  Ġlk  təhsilini  kənd  mollaxanasında  və  Qubadakı 

mədrəsədə  almıĢ,  ərəb  və  fars  dillərini  öyrənmiĢdi.Sonra  ikisinifli 

rus məktəbini bitirib (1906) rus dilinə də yiyələnmiĢdi. 

1918-ci  il  martın  sonu-aprelin  əvvəlində  S.  ġaumyanın  sədr 

olduğu  Bakı  XKS-in  daĢnak  Amazaspın  baĢçılığı  ilə  qaniçən  hərbi 

dəstələri Qubaya doğru irəliləyərkən Dəvəçiyə daxil olub, dinc azər-

baycanlıları və digər müsəlman əhalisini qırmağa baĢlayanda Həm-

 

377 

dullah  əfəndi  dostu,  qonaqkəndli  əfsanəvi  qaçaq  Mayılla  birlikdə 

əhalini  ayağa  qaldıraraq  vuruĢmuĢ,  əhalinin  müdafiəsini  təĢkil 

etmiĢdi. 

Əhali  arasında  böyük  nüfuzu 

olan  Həmdulla  əfəndi  1918-ci  ildə 

Azərbaycan  Milli  ġurasının  “Azər-

baycan  Məclisi-Məbusanın  təsisi 

haqqında”  19  noyabr  1918-ci  il  ta-

rixli qanuna əsasən Quba qəzasından 

Əli  bəy  Zizikski  ilə  bərabər  Azər-

baycan  Parlamentinə  millət  vəkili 

seçilmiĢdi.  Eyni  zamanda  Əli  bəy 

Zizikski Bakı qubernatorunun böyük 

köməkçisi (1-ci müavini), Həmdulla 

əfəndi  isə  köməkçi  (müavin)  təyin 

olunmuĢdu... Həmdulla əfəndi Azər-

baycan  Parlamentində  13  nəfərin 

daxil  olduğu    “Ġttihad”    fraksiyasın-

da təmsil olunurdu. Onun adı  fraksi-

ya  siyahısında  7-ci  oxunurdu.  Həmdulla    əfəndi  bir  millət  vəkili 

kimi vətəndaĢları Bakıda, Serkovnaya küçəsi, 109-da qəbul edirdi... 

Həmdulla  əfəndi  iri  dəstələr  toplayıb    Azərbaycanda  1920-ci 

il 27 aprel iĢğalı ərəfəsində Ģimaldan azsaylı milli sərhəd qüvvələri-

mizi məğlub edərək Bakıya doğru  irəliləyən 11-ci ordunun “Üçün-

cü Ġnternasional” zirehli qatarlarının və 299-cu atıcı polkunun ərazi-

mizə  daxil  olmasının  qarĢısını  kəsməyə  cəhd  göstərən  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyətinin  qatarlar  qrupunun  rəisi  knyaz  Ġ.  Lordikipa-

nedzenin baĢçılıq etdiyi qüvvələrin sırasında vuruĢsa da, lakin qüv-

vələr  qeyri-bərabər  olduğundan  geriyə  çəkilməyə    məcbur    ol-

muĢdu... 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Həmdulla 

əfəndi ona qarĢı müqavimətini davam etdirirdi. O, Əli bəy Zizikski-

nin,  qaçaq  Mayılın  (1917-ci  ildən  Qonaqkənd  Kənd  Cəmiyyətinin 

yüzbaĢısı  idi.  Qaçaq  Mayıl  Zahirov  igidlikdə  ad  çıxarmıĢdı.  At 

nalını barmaqları arasında qırırdı. Əlli  yaĢı tamam olmamıĢ, 1924-

cü ildə Azərbaycan FK-nın tutduğu muzdlu qatil tərəfindən arxadan 

 

378 

güllə  ilə  vurulub  qətlə  yetirilmiĢdi...),  cağarlı  Hatəm  Əsgərovun 

(1923-cü  ildə  Azərbaycan  FK  tərəfindən  ələ  keçirilib  güllələnmiĢ-

di...)  könüllü  dəstələri    ilə  birlikdə  Dərə  Çiçəkdə  toplantı  keçirmiĢ 

və 11-ci orduya qarĢı döyüĢ əməliyyatı aparmıĢdı...Həmdulla əfəndi 

1920-ci  il  avqustun  30-da  baĢına  2  min  nəfərlik  könüllü  döyüĢçü 

toplayaraq,  bolĢeviklərə  qarĢı  vuruĢmuĢdu.  Həmin  könüllülərə 

həmçinin ġəmsəddin əfəndi, türk zabitləri Ġsmayıl Əli əfəndi, Səttar 

əfəndi, ġükür bəy və Arif əfəndi ġıxzadə baĢçılıq etmiĢdilər. 1920-

ci il sentyabrın 7-də Həmdulla əfəndi ġalomovun komandirlik etdiyi 

11-ci ordu hissələrinin üzərinə hücum edib onu darmadağın etmiĢdi. 

Lakin əlavə qüvvələr alan sovet ordu hissələri 245-ci atıcı polkunun 

köməyi  ilə  3  gün  sonra,  1920-ci  il  sentyabrın  10-da  Həmdulla 

əfəndinin olduğu Qələgah kəndinə hücuma etmiĢ və döyüĢ zamanı 

o,  yaralanmıĢdı.Lakin  Həmdulla  əfəndini  tutmağa  müvəffəq 

olmamıĢdılar. Həmdulla əfəndi  nəhayət, çətinliklə  də olsa, 1928-ci 

ildə ələ keçirilib, həbsdə saxlanmıĢ, sonra isə Sibirə sürgün olunmuĢ 

və orada  vəfat  etmiĢdi...  Bu zaman onun cəmi 40  yaĢı  vardı. Qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  əslən  Qubanın  Zizik  kəndindən  olan  yazıçı 

Kərim Dünyamalı Həmdulla əfəndinin 1929-cu ildə Bakıda, Nargin 

adasında  güllələndiyini  yazmıĢ  və  güllələnməzdən  əvvəlki  məhbus 

paltarında olan Ģəkilini də kitabına daxil etmiĢdir... 

 

 

 

 

 

379 

 

POLİSMEYSTERLƏRİN KÖMƏKÇİLƏRİ