İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

 

RZA bəy QARAŞARLI 

 

Rza  bəy  QaraĢarlı  (QaraĢa-

rov)  Azərbaycan  milli  istaqlal  hə-

rəkatının və Xalq Cümhuriyyətinin 

görkəmli  xadimlərindən  biridir. O, 

Azərbaycan xalqının məĢhur soyla-

rıdan  olan  QaraĢarlılar  nəslindən 

çıxmıĢdır.  Bu  soy  öz  baĢlanğıcını 

QaraĢar bəy Bilici-Kəngərlidən gö-

türüb. Bu soy Kəngərli elinin Bilici 

oymağına  bağlıdır.  Vaxtı  ilə  Nax-

çıvandan  köçüb  ġuĢa  Ģəhərində 

məskunlaĢmıĢdılar.  QaraĢar  bəyin 

oğlu  Hümbət  bəy  18-ci  əsrdə  Qa-

rabağ  xanı  Ġbrahimxəlil  xan  Sarı-

calı-CavanĢirə xidmət etmiĢdi. Rza 

bəy  Kərbəlayı  Baba  bəy  oğlu 

(1853) QaraĢarlı (QaraĢarov) 1891-

ci ildə ġuĢa Ģəhərində nüfuzlu ailə-

də  anadan  olmuĢdu.  Kərbəlayi  Baba  bəy  ticarətlə  məĢğul  olsa  da, 

Qarabağda  zil  səsli  mahir  xanəndə  kimi  də  ad  çıxarmıĢdı.  Onun 

Məmməd bəy (1889-1961) və Rza bəy adlı iki oğlu vardı... Rza bəy 

Ģəhər real məktəbini bitirmiĢdi. Sonra ali pedaqoji təhsil almıĢdı... 

Rza  bəy  QaraĢarlı  1918-ci  ilədək  müxtəlif  məktəblərdə  riya-

ziyyat  müəllimi  iĢləmiĢdi.  Zaqafqaziya  Xeyriyyə  Cəmiyyətində  də 

çalıĢmıĢdı.  Sosialist  inqilabçılar  (eser)  partiyasının  üzvü  olmuĢdu. 

R. QaraĢarlı Zaqafqaziya Seymi Müsəlman fraksiyasının, Azərbay-

can  Milli  ġurasının  da  üzvü  olub.Milli  ġuranın  “Azərbaycan 

Məclisi  Məbusanının  təsisi  haqqında”  1918-ci  il  19  noyabr  tarixli 

qanununa  əsasən  7  dekabr  1918-ci  ildə  Azərbaycan  Xülq  Cümhu-

riyyəti  Parlamentinin  tərkibinə  daxil  edilib. 

Rza  bəy  QaraĢarlı  Parlamentdə  (o,  deputat  kimi  ”Metropol” 

mehmanxanasında otururdu) 13 nəfərdən ibarət Sosialistlər fraksiya-

sında təmsil olunurdu. Onun  adı  fraksiya  üzvləri sırasında 7-ci səs-

 

332 

lənirdi.  R.  QaraĢarlının  Sosialistlər  fraksiyasında  millət  vəkili  məs-

ləkdaĢları  Aslan  bəy  Səfikürdski,  Səməd  ağa  Ağamalıoğlu,  Qasım 

bəy Camalbəyov, Camo bəy Hacınski,  Əli Heydər Qarayev, Əhməd 

bəy Pepinov, Ġbrahim Əbilov, Əkbər ağa  ġeyxülislamov və baĢqaları 

idi. R. QaraĢarlı  Parlamentdə  bir  neçə  iclasa  katiblik  etmiĢdi. 

Rza  bəy  QaraĢarlı  1919-cu  il  mayın  6-da  Azərbaycan  höku-

mətinin qərarı ilə Daxili ĠĢlər Naziliyinin Qazax qəzasaında Xüsusi 

Səlayiyyətli müvəkkili vəzifəsinə göndərilmiĢdi. Bu vəzifə general-

qubernator  (vali)  vəzifəsinə  bərabər  hüquqlu  bir  vəzifə  idi.  Qəza 

rəisi  də  ona  tabe  idi.  Rza  bəy  QaraĢarlı  bu  vəzifədə  1919-cu  ilin 

oktyabrınadək xidmət göstərmiĢdi... Sonuncu tarixdən onun  yerinə 

Bakı  qubernatorunun  böyük  köməkçisi  vəzifəsində  iĢləyən  Əmir 

xan Xoyski  təyin  olunmuĢdu. 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbay-

can SSR Xalq Daxili ĠĢlər Komissarlığının (XDĠK) 11 may 1920-ci 

il  tarixli  xüsusi  əmri  ilə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  DĠN-in 

strukturları,  o  cümlədən  general-qubernator,  qubernator,  qradona-

çalnik,  xüsisi  səlahiyyətli  müvəkkillər,  Ģəhər  və  qəzaların  polis-

meysterliyi, polis  müfəttiĢliyi, pristav  vəzifələri ləğv  edildi və  əvə-

zində milis rəisləri, milis komissarlıqları və s. sovet inzibati orqan-

lara və vəzifələri tətbiq olundu. Ġlk dövrdə Azərbaycan SSR XDĠK-

in  də  peĢəkar  kadrlara  ehtriyacı  olduğu  üçün  vaxtı  ilə  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyəti  DĠN  sistemində  çalıĢmıĢ  iĢçıləri  də  yeni 

xidmətə  cəlb  edirdi.  Onların  sırasında  Azərbaycan  SSR  XDĠK-in 

BaĢ  Milis  Ġdarəsində  məsul  vəzifəyə  qəbul  olunmuĢ  Ġsrafil  Ġbrahi-

mov,  Riza  Mövləzadə,  Əbil  Musayev,  həmçinin  Rza  bəy  QaraĢarlı 

(milisə  nəzarət  üzrə  müfəttiĢ  vəzifəsində)  var  idi.  Onlara  Bakı  mi-

lisində milis komissarları təyin edilən Həsən bəy Firidunbəyovu və  

Qriqori  ġpakı,  qəzalarda  Qiyas  bəy  ġıxlınski,  Məmməd  və  Qiyas 

bəy Sarıcalınski qardaĢlarını və baĢqalarını da əlavə etmək olardı... 

20-ci  illərin  ortalarına  doğru  Rza  bəy  QaraĢarlının  XDĠK 

sistemindən çıxıb  Azərbaycan  SSR  Xalq  Maarif  Komissarlığında 

çalıĢması barədə məlumatlar da vardır...Lakin bir çox milli təəssüb-

keĢlərimiz kimi Rza bəy QaraĢarlının da repressiya qurbanlarından 

biri  olduğu  söylənilir... 

 

 

333 

 

ƏMİRASLAN  xan  XOYSKİ 

(1888-1954) 

 

Əmirasalan  xan  (tarixi  ədə-

biyyatda  qısaca  Əmir  xan  yazılır) 

məĢhur Xoyskilər nəslinin və Azər-

baycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  gör-

kəmli  nümayəndələrindən  biri  idi. 

O, Fətəli xan Xoyskinin böyük qar-

daĢı 

Cahangir  xanın  oğluydu.        

Ə.  Xoyski  1888-ci  ildə  Gəncədə 

doğulmuĢdu. Ali təhsilini  Peterburq 

Universitetinin  hüquq  fakultəsində 

almıĢdı...  Azərbaycan  Xalq  Cüm-

huriyyəti  dövründə  Əmir  xan  Xoy-

ski Bakı qubernatorunun böyük kö-

məkçisi  (1-ci  müavini-vitse-quber-

nator),  aylıq  məvacibi  2700  manat  idi.O,  bu  vəzifəyə  Azərbaycan 

Cümhuriyyəti 

daxili  iĢlər  nazirinin  əvəzi,  general-mayor 

M.S.Ağabəyzadənin  25  sentyabr  1919-cu  il  tarixli  əmri  ilə 

qubernator    Əmir  bəy  Nərimanbəyovla  bir  gündə  təyin  edilmiĢdi. 

Daha  sonra  Gəncə  qəzasının  rəisi  iĢləmiĢdi.  Ə.  Xoyski  1919-cu  il 

oktyabrın 13-də Azərbaycan hökumətinin qərarı  və Daxili ĠĢlər Na-

zirliyinin  müvafiq  əmri  ilə  Qazax  qəzasının  qubernatoru  olmuĢ, 

1920-ci ilin əvvəllərindən isə Qazax qəzasında DĠN-in Xüsusi Səla-

hiyyətli müvəkkili təyin edilmiĢdi. Bu vəzifə general-qubernator və-

zifəsinə  bərabər  idi  və  Ə.  Xoyskiyə  müstəsna    hüquqlar    vermiĢdi. 

11-ci  ordunun  Bakını  1920-ci  ilin    27  aprel  iĢğalı    ərəfəsində  Ə. 

Xoyski    Quba    qəzasının  rəisi...  vəzifəsində  idi.  Ə.  Xoyski  sovet  

hakimiyyətinə qarĢı  1920-ci il mayın 24 - iyunun 4-də Gəncədə baĢ 

vermiĢ üsyanda fəal iĢtirak etmiĢdi... 

Azərbaycanda    sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  1920-ci 

il  iyunun  19-da  əmisi  F.Xoyski  Tiflisdə  muzdlu  erməni  qatilləri 

tərəfindən  xaincəsinə  qətlə  yetirildikdə  bərk  sarsılmıĢ  Ə.Xoyski 

həbs  və  təqibdən  yaxa  qurtarmaq  üçün  bacısı  Sara  bəyimlə  Türki-

 

334 

yəyə  getmiĢdi. Azərbaycanda  qalan  Əmir xanın həyat yoldaĢı  Əf-

Ģan  xanım bir neçə ay sonra vəfat etmiĢdi  (ƏfĢan  xanım Cənubi 

Azərbaycandakı  Maku  xanlığının  nəslindən  olan  Cəfər  xanın  qızı 

idi).  Əmir  xanın  10  yaĢlı  oğlu  Cəfər  xan  (1912-1987)  ana  babası 

Cəfər  xanın  adını  daĢıyırdı.  O  və  12  yaĢlı  bacısı  Bəyim  atasız  və 

anasız qalaraq qohumlarının himayəsində yaĢamıĢdılar. Bu  zavallı-

larda  böyüyəndə  bütün  Xoyskilər  nəsli  kimi    təqiblərə  və    sürgün-

lərə  məruz  qalıb, öz soyadlarını (Cangirli) dəyiĢib Cahangirli soya-

dını daĢımağa məcbur olmuĢdular... 

Sovet    quruluĢu  dönəmində,  ömrü  boyu  Azərbaycana  qayıt-

maq  həsrəti  ilə  yaĢayan,  lakin  bu  arzusuna  çata  bilməyən,  bundan  

məhrum  qalan  Əmir  xan  Xoyski  bir  çox  istiqlal  fədailərimiz  kimi 

siyasi  mühacirət  həyatı  yaĢayaraq,1954-cü  ildə  Ankarada  66 

yaĢında  vəfat  etmiĢdi.  Hərçənd,  ġ.  Nəzirli  “Cümhuriyyət  general-

ları” kitabında Əmir xanın 1966-cı ildə Ġstanbulda vəfat etdiyini ya-

zır... Fikrimizcə, 1954-cü il, Ankara daha dəqiqdir. Əmir  xan Xoy-

skinin  iki  arvadı  vardı.  Onlardan  olan  övladları    Xoylu    soyadını  

daĢıyır  və  Türkiyədə  yaĢayırlar... 

 

 

 

CAVAD bəy MƏLİK-YEQANOV 

(1878 – 1942) 

 

Cavad  bəy  Rza  bəy  oğlu  Məlik-Yeqanov  (Məlik-Yeqanlı) 

Azərbaycan  Xalq Cümhuriyyətinin  görkəmli xadimlərindən biri ol-

muĢdur.  O,  1878-ci  ildə  Qarabağda  ġuĢa  qəzasının  Tuğ  kəndində 

əsilzadə  ailədə  doğulmuĢdu.Tuğdakı  mülkdə  anadan  olmasına 

baxmayaraq,  ailələri  ġuĢada  yaĢayırdı.  Ġbtidai  təhsilini  Mir  Mehdi 

Xəzaninin  (Mir  Mehdi  HəĢim  bəy  oğlu  Musəvi.  Görkəmli  tarixçi, 

tədqiqatçı  və  Ģair  idi.1819-cu  ildə  BərgüĢad  mahalının  Məmər 

kəndində  anadan  olmuĢdu.”Xəzani”  onun  ədəbi  təxəllüsüdür. 

Axund  Mir  Mehdi  Xəzani  1894-cü  ildə  Tuğ  kəndində  75  yaĢında 

vəfat etmiĢdi) məktəbində alıb, sonra texniki məktəbi də bitirmiĢdi. 

Lakin o, ixtisasca iqtisadçı  idi. 

 

335 

1903-cü ildən Bakının neft mədən-

lərində iĢləmiĢ, inqilabi hərəkatda iĢtirak 

etmiĢdi. ”Hümmət” təĢkilatının üzvü ol-

muĢdu.  1909-cu  ildə  Bakıdan  sürgün 

edilmiĢdi.  1914-cü  ildə  yenidən  Bakıya 

qayıdıb,  neft  mədənlərində  çalıĢmıĢdı. 

Ġslam dininə itaət edirdi. ”Hümmət” par-

tiyasında  fəaliyyəti  qeyd  olunmalıdır. 

Lakin  1917-ci  ildə  “Müsavat”  partiyası-

na daxil olmuĢdu... 

...Cavad 

bəy 

Məlik-Yeqanov 

1918-ci  ildə  Zaqafqaziya  Seyminin  Mü-

səlman  fraksiyasının  üzvü  idi.  O,  Azərbaycan  Milli  ġurasının  Ġs-

tiqlal  Bəyannaməsini  qəbul  edən  24+2  üzvündən  biri  idi.C.Məlik-

Yeqanov  Müsəlman  Fəhlələrinin  Həmkarlar  Ġttifaqının  yaradıcısı, 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Həmkarlar təĢkilatının banilərin-

dən idi... Məhz fəhlələrin ümumi yığıncağının qərarı ilə o, 1918-ci il 

dekabrın 7-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinə millət vəkili 

seçilmiĢdi.  O,  Parlamentdə  “Müsavat”  və  Bitərəflər  fraksiyası”nda 

təmsil olunurdu. Parlamentin iclaslarında fraksiya siyahısında adı 9-

cu  səslənirdi...  Parlamentin  üzvü  kimi  münaqiĢəli,  çətin  bölgələrə 

ezam  olunurdu.Parlamentdə  onun  yaxından  məĢğul  olduğu 

məsələlərdən biri fəhlə məsələsi idi. O, fəhlələrin ağır güzəranı  ilə  

əlaqədar hökumət qarĢısında  kəskin  tələblərlə  çıxıĢ  edirdi. 

Cavad  bəy  Məlik-Yeqanov  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  döv-

ründə  Lənkəranın  1-ci  general-qubernatoru  olub.  O,  bu  vəzifəyə 

1919-cu il avqustun 12-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər ġura-

sının  və  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  birgə  qərarı  ilə  təyin  olunmuĢdu. 

C.Məlik-Yeqanov Lənkəranda inzibati idarəçiliyin təĢkili, möhkəm-

ləndirilməsi  və  həyata  keçirilməsi,  qanunçuluğa  nəzarət,  ictimai-

asayiĢin  qorunması  və  cinayətkarlıqla  intensiv  mübarizə  iĢlərinə 

rəhbərlik  etmiĢdi...  Sonra  bu  vəzifələrin  həyat  keçirilməsində    onu  

Bəhram  xan  Naxçıvanski  əvəzləmiĢdi... 

...Onbirinci  ordu  tərəfindən  1920-ci  ilin  27  aprel  iĢğalından 

sonra C.Məlik-Yeqanov mayın 11-də həbs olunmuĢdu. Lakin iyulun 

19-da azad edilmiĢdi... Sonrakı həyatında repressiyalar davam etmiĢ 

 

336 

və o, yenidən dəfələrlə keçmiĢdə general-qubernator və bəy nəslin-

dən  olduğuna  görə  həbs  olunmuĢ,  buraxılmıĢdı...  Azərbaycan  SSR 

Ali Ġnqilabi Tribunalının hökmünün icrası olaraq FK-nın əməkdaĢı, 

komissar  Nersesov  1920-ci  il  sentyabrın  19-da  733  saylı  orderlə 

Bakıda onu həbs edib, Bayıl həbsxanasına salmıĢdı... 

C.  Məlik-Yeqanov  sovet  hakimiyyəti  illərində  tikinti  trestin-

də, əmək birjasında çalıĢmıĢ, Azərbaycan SSR Xalq  Əmək Komis-

sarlığında  Qaçqınlar  ġöbəsinin  rəisi,1927-1928-ci  illərdə  Neft  

Məhsulları    SatıĢı    Ġdarəsinin    rəisi  vəzifəsində  iĢləmiĢdi.  1931-ci 

ildə “Gizli Müsavat” partiyasının üzvü ittihamı ilə həbs olunmuĢ və 

10  il  müddətinə  uzaq  Ģimala  sürgün  edilmiĢdi.  Onun  sürgündə  nə 

kimi  dəhĢətli  əzablara  düçar  olduğu  1934-1937-ci  illərdə  Kareliya-

dan,1935-ci  ildə  Komi  (Ural)  Ģəhərindən  arvadı  Məryəm  xanım 

Teymur  bəy  qızı  Bayraməlibəyovaya  (4  aprel  1898,  Lənkəran  -

1988,  Bakı,  90  yaĢ)  yazdığı  məktublardan  bilinirdi.  Cavad  bəy 

1935-ci  ildə  Komi  Ģəhərindən  Məryəm  xanıma  göndərdiyi  mək-

tubda  yazırdı:  ”...Sən  çox  yaxĢı  bilirsən  ki,  mən  Vətənimi  -  Azər-

baycanımı, xalqımı nə qədər sevirəm, hər Ģeydən üstün  tuturam  və  

hətta canımı  onlara  qurban  verirəm...”. 

C.  Məlik-Yeqanov  hələ  Lənkəranda  iĢləyərkən  Məryəm  xa-

nımla ailə qurmuĢdu. Onların  Azarya, Təlalə və Asiman adlı 3 öv-

ladı dünyay gəlmĢdi. Cavad  bəyin  həyat yoldaĢı  Məryəm  xanım 

ilk maarifçi qadınlarımızdan idi. Onu da 1937-ci il noyabrın 14-də 

həbs  edib  Ģimala  -  uzaq  Arxangelsk  Ģəhərinə    sürgün    etmiĢdilər. 

Zavallı  qadın  düz  19    ildən    sonra  Bakıya  qayıda  bilmiĢdi.  Bu  za-

man o artıq Ģikəst idi, dah gözləri görmürdü, dünya  iĢığına  həsrət 

idi.  Məryəm  xanım  1988-ci  il  dekabrın  2-də  həyatdan  köçmüĢdü. 

Əri Cavad bəy Məlik-Yeqanov isə ondan düz 45 il qabaq, 1942-ci il 

mayın  18-də  64  yaĢında  sürgündə  -  Kareliya  MSSR-in  Keme 

Ģəhərində, Medvejskaya Qori Ģəhərində ürək partalamasından vəfat 

etmiĢdi...Cavad bəy Məlik-Yeqanova ölümündən yalnız 17 il  sonra, 

1959-cu  ildə  bəraət  verilmiĢdi. 

 

 

   

 

337 

ƏBDÜL SƏMƏD bəy CƏMİLLİNSKİ 

(1892 – 1937) 

 

Əbdül  Səməd  bəy  (ağa)  Cə-

mil  ağa  (bəy)  oğlu  Cəmillinski 

1892-ci  ildə  Qarabağda,  CavanĢir 

qəzasının  (mərkəzi  Tərtər  idi)  Cə-

milli  kəndində  əsilzadə  ailədə  ana-

dan  olmuĢdu...  (Bəzi  tarixi  ədəbiy-

yatda  və  internet  məlumatında  Cə-

millinskinin  atasının  adının    Cəlal 

bəy olduğu bildirilir. Lakin bu, düz-

gün  deyildir.  Əbdül  Səməd  bəyin 

(ağanın)  atasına  babası  Cəmil  ağa-

nın  adı  qoyulmuĢdu.  Odur  ki,  Əb-

dül Səməd bəy Cəlal bəy oğlu yox, 

Cəmil  bəy  (ağa)  oğludur).  Əbdül 

Səməd  bəy  görkəmli  Azərbaycan 

Ģairəsi  XurĢudbanu  Natəvanın  qız 

nəvəsi idi. O, X. Natəvanın ikinci əri, ĢuĢalı Seyid Hüseyndən olan 

qızı Həcər bəyimin oğlu idi. Belə ki, Cəmil bəy Cəmillinski Həcər  

bəyimlə  (1869)  ailə  qurmuĢ və bu ailəlikdən onun 4 övladı, 3 oğlu 

və  1  qızı  dünyaya  gəlmiĢdi.  Oğlanların  adı  Əbdül  Səməd  bəy,  Kə-

nan bəy (onu daha çox “KəniĢ bəy”, ”GeniĢ bəy”  deyə çağırırdılar), 

Məhəmməd bəy, qızın adı  isə  Zərəngiz xanım  idi. 

”KəniĢ  bəy”  BaxıĢ  bəy  Qalabəyovun  qızı  Zivər  xanımla  ev-

lənmiĢdi. Bu evlilikdən Tubər xanım və Sara xanım adlı qızları dün-

yaya    gəlmiĢdi.  ”KəniĢ  bəy”  özündən  2  yaĢ  böyük  qardaĢı  Əbdül 

Səməd bəy kimi sovet dövründə repressiyanın qurbanı olmuĢdu. O, 

1937-ci ildə həbs edilərək, 16 noyabr da, 43 yaĢında güllələnmiĢdi... 

Əbdül  Səməd  bəyin  digər  qardaĢı  Məmməd  bəy  evlənməmiĢdi  və 

uĢağıda  olmayıb...  Bacısı  Zərəngiz  xanım isə  Məhəmməd  bəy  Nə-

cəfqulu  oğlu  Qalabəyov  ilə  ailə  qurmuĢdu.  Bu  izdivacdan  Yeganə  

adlı  bir  qızları  dünyaya  gəlmiĢdi. 

Beləliklə,  Səməd  bəy  X.  Natəvanın  birinci  əri,  knyaz    Xasay 

xan  Usmiyevdən  olan  qızı,  naxçıvanlı  -  Kəngərli  polkovnik  Əmə-

 

338 

nulla xana ərə getmiĢ qızı Xanbikənin oğlu, Azərbaycan Xalq Cüm-

huriyyəti  dövründə  Araz-Türk  Cümhuriyyətinin  baĢçılarından  biri, 

Cənub-Qərbi  Azərbaycan  (Naxçıvan)  general-qubernatoru  və  Lən-

kəran  qəzasında  DĠN-in Xüsusi  Səlahiyyətli müvəkkili  vəzifələ-

rində çalıĢmıĢ Bəhram xan Naxçıvanskinin xalası oğluydu (ögey). 

Səməd  bəy ixtisasca hüquqĢünas idi, Sankt-Peterburq Univer-

sitetini  bitirmiĢdi... Sonra  hərbi xidmətə cəlb olunmuĢdu...Polkovnik 

rütbəsi vardı... Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqda onun xid-

mətinə keçmiĢdi. 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycan Cümhuriyyəti 

hökumətinin qərarı ilə o Bakıdan Naxçıvana - Cənub-Qərbi Azərbay-

canın  (Naxçıvan)  general-qubernatoru    vəzifəsinə  göndərilmiĢdi.   

Ə.S. Cəmillinski, bu vəzifədə Azərbaycan Cümhuriyyəti daxili iĢlər 

nazirinin müavini vəsifəsinə irəli çəkilmiĢ general-mayor  Əliyar bəy 

HaĢımbəyovu əvəz etmiĢdi. Əbdül Səməd bəy Cəmillinski o zaman  

Naxçıvan bölgəsində mürəkkəb və çətin problemlərin hökm sürdüyü 

bir  Ģəraitdə  xidmət  göstərmiĢdi...  Ə.S.Cəmillinski  Naxçıvan  Milli  

ġurasının    üzvü  idi...  General-qubernator  Ə.S.  Cəmillinski  Behbud  

ağa    ġahtaxtlının  (1881-Naxçıvan,  30.05.1924,  Tiflis)  baĢçılığı  ilə 

Qaçqınlar  Komitəsi  təsis  etmiĢdi...Ə.S.Cəmillinski  Cənub-Qərbi 

Azərbaycan (Naxçıvan) general-qubernatoru vəzifəsində 1920-ci ilin 

martınadək fəaliyyət göstərilmiĢ və sonuncu  tarixdən geriyə, Bakıya, 

DĠN-in  sərəncamına çağırılmıĢdı... 

Əbdül   Səməd bəyin 2  övladı vardı: oğlunun  adı  Cəmil  bəy, 

qızının  adı  isə  Həcər  xanım  idi.  Hər  ikisinə  valideynlərinin  adını 

vermiĢdi... 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  polkov-

nik  Əbdül  Səməd  bəy  Cəmillinski  xaricə  mühacirət  etməyib,  Və-

tənində  qalmıĢdı.  Hərcənd,  onu    nə  gözlədiyini    yaxĢı  bilirdi...  Bir 

müddət “sakit” keçsə də, onun keçmiĢini unutmamıĢdılar. Ə.S. Cə-

millinski məhz keçmiĢdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə xidmət  

göstərdiyi  üçün  otuzuncu  illərdə  repressiyaya  məruz  qalmıĢ  və 

1937-ci ildə həbs olunmuĢdu. Əbdül Səməd bəy  Cəmillinski 1937-

ci il noyabrın 7-dən 8-nə keçən gecə 45 yaĢında güllələnmiĢdi... O, 

həmin gecə cəmi güllələn 127 nəfərin içərisində 1-ci idi... 

 

 

 

339 

QUBERNATORLAR 

 

 

 

 

MÜSEYİB bəy ƏXİCANOV 

(1892-1920) 

 

Müseyib  bəy  Əxicanov  (bəzi  ədəbiyyatlarda  Axıcanov,  Axi-

canov  yazılır.  Əxicanov  düzdür)  Azərbaycan  milli-istiqlal  hərəka-

tının tanınmıĢ iĢtirakçılarından biridir. Müseyib bəy Qəhrəman bəy  

oğlu  Əxicanov  1892-ci  il  oktyabr  ayının  12-də  Cavad  qəzasının 

Beyləqan sahəsində tərəkəmə - elat ailəsində anadan olmuĢdu. Ġxti-

sasca hüquqĢünas idi. Kiyev Universitetinin hüquq fakultəsini bitir-

miĢdi. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı Nuru paĢanın komandanlığı 

altında  Qafqaz  Ġslam Ordusu və Azərbaycan Cümhuriyyətinin hər-

bi  qüvvələri  tərəfindən  azad  edildikdən  sonra  Bakının  müvəqqəti  

qubernatoru türk zabiti, yarbay (podpolkovnik) Mehmet Fəthi, onun  

böyük köməkçisi isə polkovnik Əli  bəy  Zizikski  təyin  edilmiĢdi... 

1918-ci ilin noyabrından Mudros saziĢinin (30 oktyabr 1918) 

Ģərtlərinə  əsasən  türklər  Bakını  tərk  eməyə  baĢlamıĢdılar.  Həmin 

vaxt  Azərbaycan  hökumətinin  qərarı  və  daxili  iĢlər  naziri  Behbud 

xan   CavanĢirin  müvafiq əmri  ilə  Bakını tərk etmiĢ  Mehmet  Fəthi-

nin əvəzinə Bakının qubernatoru vəzifəsinin icrası ixtisasaca hüquq-

Ģünas olan Müseyb bəy Əxicanova həvalə olunmuĢdu. Müseyib bəy 

Bakının qubernatoru vəzifəsini 1919-cu il fevralın 5-dək, yəni Azər-

baycan  hökumətinin  qərarı  ilə bu vaxtadək Nazirlər ġurasında ĠĢ-

lər  Ġdrəsinin  müdiri  iĢləyən  RəĢid  bəy  Axundzadənin  Bakının 

qubernatoru təyin ediməsinədək yerinə yetirmiĢdi... 

...Müseyib  bəy  Azərbaycan  Milli  ġurasının  üzvü  olmuĢdu. 

1918-ci  il  dekabrın  7-dən  isə  o,  Azərbaycan  Parlamentinin  “Müsa-

vat”  və bitərəflər” fraksiyası”nın üzvü idi... 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolĢevik-

lər  onu  dərhal  həbs  etmiĢ  və  1920-ci  il  iyunun  6-da  bir  qrup  milli 

təəssübkeĢimizlə  bir  sırada  Nargin  (Böyük  Zirə)  adasında  güllələ-

 

340 

miĢdilər... Böyük M.Ə. Rəsulzadə özünün “Azərbaycan Cümhuriy-

yəti”  kitabında Müseyib bəy Əxicanovu “Ġstiqlal ġəhidi” adlandır-

mıĢdır... 

 

 

 

RƏŞİD bəy AXUNDZADƏ 

(1880 – 1940) 

 

RəĢid  bəy  Axundzadə  Azər-

baycan milli-istiqlal hərəkatının fəal 

iĢtirakçılarından  biridir.  O,  1880-ci 

il martın 28-də Salyanda nüfuzlu ru-

hani,  sonralar  (1894-cü  ildən)  Qaf-

qaz  Müsəlmanları  Ġdarəsinin  rəisi  – 

Ģeyxülislam  olmuĢ    Əbdüssalam  

Axundzadənin    (1843  -1907)  ailə-

sində  doğulmuĢdu  (RəĢid  bəyin  do-

ğulduğu  tarixi  1879-cu  və  1894-cü 

ilərə də aid edirlər... Lakin fikrimiz-

cə, o dövrün mötəbər sənədində təs-

diq olunan 1880-ci il tarixi daha də-

qiqdir...). Atasının RəĢid bəy üzərin-

də böyük zəhməti olmuĢdu... RəĢid bəy arzuladığı hüquqĢünas ixti-

sasına onun qayğısı sayəsində yiyələnmiĢdi... RəĢid bəy Axundzadə 

1912-ci ildə Kiyev Universitetinin hüququ fakultəsini bitirmiĢdi. 

Ġxtisasca hüquqĢünas olan RəĢid bəy əvvəl Zaqafqaziya Sey-

minin  Müsəlman  fraksiyasının,  sonra  Azərbaycan  Milli  ġurasının 

üzvü  idi.  Milli  ġuranın  “Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsisi 

haqqında” qanununa  əsasən (19  noyabr 1918-ci  il) Salyan qəzasın-

dan  Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  Parlamentinin  tərkibinə 

daxil edilmiĢdi. O, Azərbaycan hökimətində ĠĢlər Ġdarəsinin müdiri 

vəzifəsində də çalıĢırdı... 

 

 

 

 

341 

1919-cu il fevralın 5-də daxili iĢlər naziri X.Xasməmmədovun  

təqdimatı  və  Azərbaycan    hökumətinin    qərarı    ilə  bu  vaxtadək 

Azərbaycan  Nazirlər  ġurasında  ĠĢlər  Ġdarəsinin  müdiri  vəzifəsində 

çalıĢan RəĢid bəy  Əbdüssalam oğlu Axundzadə 1919-cu il yanvarın 

1-dən  sayılmaqla  Bakı  Ģəhərinin  qubernatoru  vəzifəsinə  (DĠN  qul-

luqçularının 16 dərəcəli tarif cədvəlinə əsasən 1-ci dərəcə üzrə aylıq 

əmək haqqı 3.600 manat olmaqla) təyin edilmiĢdi.Bu vaxtadək hə-

min vəzifəni  Azərbaycan Parlamentinin üzvü Müseyib bəy Əxica-

nov (noyabr 1918 - 5 fevral 1919) icra edirdi.RəĢid bəy  Axundzadə 

Bakı Ģəhərinin qubernatoru vəzifəsində 1919-cu il avqustun 25-dək 

iĢləmiĢdi. Sonra onun yerinə- Bakı qubernatoru vəzifəsinə, ixtisasca 

hüquqĢünas  olan  Əmir  bəy  Nərimanbəyov  təyin  edilmiĢdi. 

RəĢid  bəy  Axundzadənin  Bakı  qubernatoru  təyin  edilməsi 

haqqında  qərarla  (5  fevral  1919-cu  il)  yanaĢı,  daxili  iĢlər  naziri       

X. Xasməmmədov da 9 fevral 1919-cu il tarixdə bütün DĠN sistemi 

əməkdaĢlarının bu haqda məlumatlı olması üçün ayrıca əmr vermiĢ 

və  əmr  elan  olunaraq,  yerlərə  göndərilmiĢdi.  R.  Axunzadə  isə  yeni 

qubernator təyin  edildikdən bir neçə  gün sonra,  1919-cu il fevralın 

10-da Bakı və Balaxanı-Sabunçu polismeysterlikləri əməkdaĢlarının 

müĢavirəsini  keçirmiĢdi.  MüĢavirədə  polis  iĢçilərinin  yeni  vəzifə-

ləri, yeni tələblər, həmçinin onların paltarla təmin edilməsi, nizam-

intizanın  möhkəmləndirilməsi  və  s.  barədə  məsələlər  müzakirə 

olunmuĢdu. RəĢid bəy müĢavirədə polis iĢçiləri qarĢısında Azərbay-

can  hökumətinin  cinayətkarlıqla  mübarizəyə  qarĢı  yeni  qəbul 

edilmiĢ qərarının icrasını mühüm bir vəzifə kimi qarĢıya qoymuĢdu. 

RəĢid bəy gənc və bacarıqlı azərbaycanlı kadrların dövlət qul-

luğuna  qəbul  olunmasına  çöx  diqqət  və  qayğı  ilə  yanaĢır,  buna 

böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Məsələn,  əslən  Qarabağdan  olan,  Zaqaf-

qaziya  Universitetinin  təbiyət  fakultəsinin  gənc  bir  tələbəsi  Əliyev 

Ələkbər MəĢədi Qəhrəman oğlu 1919-cu il iyunun 9-da Bakı quber-

natoru RəĢid bəy Axundzadəyə iĢlə təmin olunması barədə ərizə ilə 

müraciət etmiĢdi. RəĢid bəy onun ərizəsinə müsbət cavab vermiĢ və 

özünün 25 iyun 1919-cu il tarixli 467 nömrəli əmri ilə Bakı Quber-

nator  Ġdarəsində  Ümumi  ġöbənin  kargüzar  yardımçısı  vəzifəsinə 

təyin etmiĢdi. O zaman kargüzar iĢi xüsusilə mühüm dövlət vəzifəsi  

 

342 

sayılırdı. Qubernator R. Axundzadənin 17 avqust 1919-cu  il tarixli 

əmri ilə iĢdə qısa müddətdə özünü yaxĢı göstərmiĢ Ələkbər Əliyev 

vəzifədə  irəli  çəkilərək  Nekrasovun  yetinə  kargüzar  vəzifəsinin  

müvəqqəti  icraçısı  təyin  olunmuĢdu. 

1920-ci  il  aprelin  28-də  Azərbaycanda  kommunistlər  haki-

miyyətə  gəldikdən  sonra  keçmiĢinə  görə  təqiblərə  məruz  qalan 

RəĢid    bəy  repressiyanın  qurbanlarından  biri  olmuĢ,  1937-ci  ildə 

həbs edilərək sürgünə göndərilmiĢdi RəĢid  bəy Axundzadə 1940-cı 

ildə  sürgün  yerində  həlak  olmuĢdu...